Ἰωάννης Δ. Καραβιδόπουλος
Νέες κατευθύνσεις στὴ βιβλικὴ ἑρμηνευτική
Εισήγηση στη συνάντηση Βιβλικών Θεολόγων του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τον
Μάρτιο του 1998. Δελτίο Βιβλικών Μελετών, τομ. 17, Ιαν-Ιουν. 1998
Δεν είναι στην πράξη δυνατό αλλ' ούτε και θεωρητικά
επιτρεπτό να εξετάσει κανείς τις μεθόδους ερμηνείας των βιβλικών κειμένων,
ιδιαίτερα μάλιστα τις νεώτερες μεθόδους των τριών τελευταίων δεκαετιών του
αιώνα μας, χωρίς να τις συσχετίσει με την όλη φιλοσοφική και φιλολογική
ατμόσφαιρα της εποχής, απο την οποία συχνά και προέρχονται ή επηρεάζονται
ουσιαστικά. Ας μη λησμονούμε ότι τόσο η απομυθευτική και υπαρξιακή ερμηνεία
τον R. Bultmann όσο και οι θέσεις της μετά τον Bultmann Νέας Ερμηνευτικής
προϋποθέτουν σε ευρεία κλίμακα τη φιλοσοφική ατμόσφαιρα της υπαρξιακής
σκέψης της εποχής τους. Ιδιαίτερα όμως μας ενδιαφέρει εδώ η περιοχή της
φιλολογικής επιστήμης και η θεωρία της λογοτεχνίας, καθώς και οι μέθοδοι
προσέγγισης των λογοτεχνικών κειμένων που αναπτύχθηκαν και εφαρμόσθηκαν σ'
αυτές. Τα λεγόμενα στις ως άνω περιοχές περί στρουκτουραλισμού ή
μετα-στρουκτουραλισμού, περί αποδομητικής μεθόδου προσέγγισης των ποιητικών
και εν γένει λογοτεχνικών κειμένων, περί αφηγηματολογικής ανάλυσης, περί
σημειολογίας, περί της σχέσης κειμένου και αναγνώστη κ.τ.τ. αποτελούν την
περιρρέουσα ατμόσφαιρα μέσα στην οποία κινούνται και οι πρόσφατες
κατευθύνσεις της Βιβλικής Ερμηνευτικής, όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Ευθύς εξαρχής πρέπει να σημειωθεί οτι στις τελευταίες
δεκαετίες δεν υπήρξε στη βιβλική ερμηνευτική περιοχή ανάλογο φαινόμενο προς
την περίπτωση Bultmann ή ακόμη προς τη Νέα Ερμηνευτική. Ωστόσο, μπορεί
κανείς να επισημάνει τις νέες κατευθύνσεις που παρατηρούνται απο τη δεκαετία
του '70 και εξής, δηλ. τα τελευταία 30 χρόνια. Βασικός καταλύτης που
δημιούργησε τις νέες κατευθύνσεις είναι η συνάντηση της Αμερικανικής
Βιβλικής επιστήμης με την Γερμανική ιστορικο-κριτική έρευνα, καθώς και με τη
Σχολή του Bultmann και των διαδόχων του. Αυτή η συνάντηση είχε σημαντικές
συνέπειες κυρίως στις ΗΠΑ, όπου άρχισε μια νέα αντιμετώπιση των Βιβλικών
κειμένων με βασικό Forum την Society of Biblical Literature (SBL) και το
περιοδικό Semeia (από το 1974 εξ)1. Γενικώς στο διεθνές
ερμηνευτικό στερέωμα παρατηρείται από τότε μια εμφανής στροφή που
χαρακτηρίζεται: (α) γλωσσικά από την επικράτηση της αγγλικής γλώσσας
αντί της μέχρι τότε γερμανικής, (β) ομολογιακά από την πιο
εμφανή είσοδο της Ρωμαιο-καθολικής θεολογίας στις ερμηνευτικές συζητήσεις,
(γ) θεματολογικά από την επέκταση της βιβλικής επιστήμης σε ευρύτερες
περιοχές της θεολογίας, της κοινωνίας, και απο την διεπιστημονική
αλληλεπίδραση απο και προς άλλες περιοχές σκέψης και προπαντός απο τη
φιλολογία και ιδιαίτερα τη νέα επιστημονική προσέγγιση των λογοτεχνικών
κειμένων, κυρίως όμως (δ) απο πλευράς επιστημονικής μεθοδολογiας,
απο τη σοβαρή αμφισβήτηση της μέχρι τότε ηγεμονίας της ιστορικο-κριτικής
μεθόδου2.
Και αρχίζω απο αυτό το τελευταίο χαρακτηριστικό, δηλ. την
αμφισβήτηση της ιστορικο-κριτικής μεθόδου, που η κυριαρχία της επεκτείνεται
σε δύο περίπου αιώνες. Η αρχή της ιστορικο-κριτικής μεθόδου τοποθετείται
στην εποχή του Διαφωτισμού (στα μέσα του 18ου αιώνα) και της Γαλλικής
επανάστασης (1789), δηλ. στην εποχή που αντιμετωπίζονται όλα τα θέματα, και
τα θέματα της θρησκείας, με βάση τη λογική και τον ορθό λόγο, κυρίως απο
τους φιλοσόφους. Πρωτοπόροι στην ορθολογική αυτή αντιμετώπιση είναι οι
Άγγλοι και οι Γάλλοι: Ο αγγλικός σκεπτικισμός και ο γαλλικός φιλελευθερισμός
εισχωρούν στη Γερμανία, που βρίσκουν πρόσφορο έδαφος, ριζώνουν εκεί και
καρποφορούν. Ένας καρπός τους είναι και η ιστορικο-κριτική έρευνα της
Γραφής. Μιλώντας για την αγγλική διείσδυση στη Γερμανία ας μη ξεχνάμε ότι το
Αννόβερο για περισσότερο απο ένα αιώνα (1714-1837) ήταν ενωμένο με το
Βρετανικό Στέμμα και οτι το νέο πανεπιστήμιο της περιοχής του στο Göttingen
-που ιδρύθηκε το 1734 από τον Γεώργιο ΙΙ- έγινε το σπουδαιότερο κέντρο
Βιβλικών σπουδών. Η διαμάχη δεν ήταν μόνο μεταξύ των ορθολογιστών και των
συντηρητικών αλλά και μεταξύ rων ορθολογιστών που αρνούνταν την υπερφυσική
αποκάλυψη και αυτών που πίστευαν οτι η βιβλική αποκάλυψη εiχε ένα λογικό
χαρακτήρα που δεν αντιβαίνει στον ορθό λόγο3.
Μετά λοιπόν απο επικράτηση επί δύο αιώνες αρχίζει να
αμφισβητείται η ιστορικο-κριτική μέθοδος. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα πυρά
προέρχονται και απο συντηρητικούς και απο φιλελεύθερους. Στη δεκαετία του
1970 (που προηγουμένως επισημάναμε ως σταθμό) εμφανίζεται το βιβλίο του
συντηρητικού ‘ευαγγελικαλικού’4 Γερμανού θεολόγου Gerhard Maier,
Das Ende der Historischkritischen Methode, 1977 (:Το τέλος της
ιστορικο-κριτικής μεθόδου), που μεταφράστηκε αμέσως στα αγγλικά.
Ακριβέστερα ποια είναι η κριτική που ασκείται κατά της
ιστορικο-κριτικής μεθόδου; (α) Η μέθοδος αυτή είναι μόνο αναλυτική και
καθόλου συνθετική. Κομματιάζει το κείμενο αναλύοντάς το, αλλά δεν
ξανασυνδέει τα κομμάτια του σε μια ενότητα. Οι επικριτές χρησιμοποιούν το
ακόλουθο παραστατικό παράδειγμα: Οι οπαδοί της εν λόγω μεθόδου τεμαχίζουν
ένα κουνέλι, μελετούν και γνωρίζουν άριστα το κάθε κομμάτι του, αλλά το ζώο
είναι πλέον τεμαχισμένο και δεν έχει ζωή! Και (β) δεν συνδέει το αναλυόμενο
και τεμαχισμένο κείμενο με τη σημερινή ζωή.
Η ίδια κριτική απευθύνεται προς την ιστορικο-κριτική
μέθοδο και απο τους φιλελεύθερους, αλλά με διαφορετικό στόχο και με άλλες
τάσεις. Αυτές τις τάσεις, απο όποιους και αν προέρχονται, θα δούμε εν
συντομία στη συνέχεια, που χαρακτηρίζουν τα τελευταία 30 χρόνια5.
Η κάθε μια απο αυτές τις τάσεις πιστεύει oτι τα κομματάκια, τα συντρίμια,
στα οποία οδήγησε το βιβλικό κείμενο η ιστορικο-κριτική μέθοδος, τα
ξαναφέρνει στη ζωή, αλλά με τη δική της έννοια η κάθε μια προσέγγιση.
Έτσι π.χ. η Κοινωνιολογική προσέγγιση ενώνει και
εξηγεί τα κείμενα απο μια κοινωνική σκοπιά6. Η Φεμινιστική,
προσέγγιση αναδεικνύει τον σημαντικό ρόλο των γυναικών μέσα στα κείμενα,
που η ανδροκρατική ερμηνεία παραμέλησε επί αιώνες7. Οι δύο αυτές
τελευταίες προσεγγίσεις είναι κάπως γνωστές στον ελληνικό χώρο. Θα
προτιμήσω να κάνω λόγο στη συνέχεια για πιο άγνωστες στον τόπο μας
κατευθύνσεις, που είναι οι ακόλουθες.
Ρητορική ανάλυση των βιβλικών κειμένων
Αφηγηματική ανάλυση - Αφηγηματολογία
(Narrative criticism - Narratology)
Μέθοδος της ανταποκρισης του αναγνώστη
(Reader-Response Criticism)
Μέθοδος της αποδόμησης ή αποδομισμός
(Deconstruction)
Γενική αποτίμηση των νεοτέρων
μετα-στρουκτουραλιστικών ερμηνευτικών τάσεων
_______________________
Σημειώσεις:
1. Βλ. σχετικά το άρθρο του
G. Schunack, ‘Neuere literaturkritische
Interpretationsverfahren in der anglo-amerikanischen Exegese’, στο
περιοδικό Verkündigung und Forschung 41, Heft1, σ.28-55.
2. Βλ. και Μ. Κωνσταντίνου, ‘Βιβλική Ερμηνευτική στη
σύγχρονη Ευρώπη’, Εισήγηση στα Γ' Παύλεια: Ο Απόστολος Παύλος και ο
Ευρωπαϊκός Πολιτισμός, Βέροια 1997, σ.197-214.
3. Για την αγγλική διείσδυση στη Γερμανία και την
ιστορικο-κριτική μέθοδο βλ. G. Bray, Biblical Interpretation. Past
and Present, 1996, σ.225 εξ.
4. ‘Evangelikale’ στις γερμανόφωνες χώρες, ή
‘Evangelicals’ στις αγγλόφωνες, ονομάζονται οι μετέχοντες στην προτεσταντική
συντηρητική κίνηση που επιδιώκει την επαναφορά στην αρχή της Sola Scriptura
και τη συμμόρφωση της ζωής των πιστών με βάση τις βιβλικές αρχές και μόνο.
Οι οπαδοί, που δεν αποτελούν κάποια σχολή αλλά κίνημα βάσης, δέχονται την
ιστορικότητα της Βίβλου, δεν ταυτίζουν όμως την κίνηση τους με τον
Φονταμενταλισμό.
5. Γενικά για τις νέες μεθόδους φιλολογικής κριτικής βλ.
κατεπιλογήν τα εξής: Ε. Mcknight, Post-Modern Use of the Bible, 1988· S.D.
Moore, Literary Criticism and the Gospels, 1989· Μ.Α. Powell, The Bible and
modern Literary Criticism,
1992 (με σχολιασμένη σύγχρονη βιβλιογραφία)· Ε.S.
Malbon-Ε. Mcknight, The New Literary Criticism and the Ν.Τ. (συλλ.έργο),
1994· The Postmodern Bible (συλλ. έργο), 1995.
6. Πρωτοπόρος ο Γερμανός ερμηνευτής G. Theissen, που τα
περισσότερα έργα του μεταφράστηκαν στα αγγλικά (πρόσφατα ένα και στα
ελληνικά από το ίδρυμα ‘Αρτος Ζωής’: Καίρια χαρακτηριστικά της κίνησης του
Ιησού. Κοινωνιολογική θεώρηση, 1997) και στην Αμερική οι W. Meeks, Α.J.
Malherbe, Η.C. Kee, κ.ά. Στα ελληνικά βλ. τη διατριβή του Δ. Πασσάκου,
Ευχαριστία και Ιεραποστολή. Κοινωνιολογικές προϋποθέσεις της Παύλειας
Θεολογίας, 1997, καθώς και το άρθρο του ‘Προλεγόμενα της κοινωνιολογικής
ερμηνείας της Κ.Δ.’ , στο ΔΒΜ, 1992, σ.15-26.
7. Βλ. τη διατριβή της Ε. Αδαμτζίλογλου, Η γυναίκα στη
Θεολογία του Απ. Παύλου,1989, καθώς και Εισηγήσεις Ε. Αδαμτζίλογλου
και Ε. Κασσελούρη στις Ζ', Η' και Θ' Συνάξεις Βιβλικών Θεολόγων.
ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ
