Εἰκόνα : Ἔργο του
Σωτήρη Σόρογκα
|
| ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ - Δοκίμιο |
Νίκος Εγγονόπουλος
Ελάχιστα για το Θαύμα του Κρητικού Θεάτρου
Από το Πεζά Κείμενα, εκδ. Ύψιλον/βιβλία, Αθήναι 1987.
[…]
Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται «η κλεις του μυστηρίου»! Άμεσοι Διάδοχοι και κληρονόμοι της Τουρκοκρατημένης Ελλάδος, αυτήν αισθανόμαστε, αυτήν συνεχίζουμε, και με ασυζήτητη αποκλειστικότητα, αυτήν χαιρόμαστε, αυτήν θαυμάζουμε κι' αυτήν αξιοποιούμε. Το δημοτικό τραγούδι, περιλαμβανόμενου και του δημοτικού τραγουδιού της Τουρκοκρατούμενης πια Κρήτης, να η πεμπτουσία του αισθητικού μας πιστεύω.
Οι παλιές κουβέντες «κάλλιο Τούρκος με σαρίκι παρά Φράγκος με σταυρό» ή «κάλλια 'χω Τούρκου μαχαιριά, γιά Βενετσιάνου κρίση», φαίνεται πως δεν χάσανε τίποτε από την ζωντανή τους επικαιρότητα, απ' τα χρόνια του Γενναδίου Σχολαρίου, για το μέγα Πανελλήνιον.
Διαφορετικά, πώς εξηγείται, η ποίηση της Ενετοκρατουμένης Κρήτης, εξαιρέσει, παλαιότερα, του «Ερωτόκριτου», να είναι γνωστή σε πολύ, σε παρά πολύ, λίγους; Η «Βοσκοπούλα», το «Γαϊδάρου, λύκου κι' αλωπούς διηγησις χαρίης», το έργο του Σαχλίκη, ο «Φαλλίδος», η «Ριμάδα νιου και κόρης», ο «Απόκοπος» του Μπεργαδή, τα «Ερωτήματα και Αποκρίσεις Ξένου και Αληθείας» του Λεονάρδου Ντελαπόρτα, «Οι θρήνοι της αλώσεως» της Κρήτης, το έπος του Παντελή Πατζελιού καί τόσα άλλα;
Διαφορετικά πώς νοείται αυτή η αδιαφορία για τον μεγάλο ζωγράφο Θεοτοκόπουλο, που έχει αφεθεί, χρόνια και χρόνια τώρα, στα χέρια των ξένων, ναν τον παρουσιάζουν άλλοτε για Ιταλό ζωγράφο, άλλοτε για Ισπανό κι' άλλοτε και για τα δυο μαζί; Από το Τεοτοκόπουλι που τον βαφτίσανε (κι' αν έπαψε ποτέ, ο Γκρέκο, να σημειώνει φαρδειά πλατειά το ακριβές όνομά του!) μέχρι το πολύκροτο, όσο κι' ακατανόητο, «ο Γκρέκο ή το μυστικό του Τολέντο», το βιβλίο όπου ο περίφημος Μωρίς Μπαρρές εξηγεί πως κατενόησε τα κρύφια του ισπανισμού δια μέσου του Θεοτοκόπουλου! Ύψιστε Θεέ! Τα μυστικά του ισπανισμού δια μέσου του κατατρεγμένου Έλληνα, που βρήκε, επί τέλους, κάπου να κουρνιάσει, αλαφιασμένος, αγκομαχώντας ακόμη από το κυνηγητό, στην παλιά εγκαταλελειμμένη πρωτεύουσα, μυστικός, φανατικός κι' αγιάτρευτα νοσταλγός του Ελληνισμού.(1)
Κι' έτσι ο μεγάλος Παπαδιαμάντης, ο πάντα απόλυτος βέβαια, αλλά κι' o πάντα προσεκτικός καi συγκρατημένος, δεν διστάζει ν' αποκλείσει τον άλλο μεγάλο Έλληνα, το Σολωμό,(2) τον τελευταίο εκπρόσωπο της καλλιέργειας καi του πολιτισμού της Βενετοκρατούμενης Ελλάδος. O Δημήτριος Χατζόπουλος, στην περίφημη συνέντευξή του του 1893,(3) μας λέει πως για τον Παπαδιαμάντη «Ο Σολωμός φαίνεται κάπως ξένος, εν Ιταλία ανατραφείς, ουχί αδόλως εμπνευσθείς», και πάλι πως «από τον Σολωμόν προτιμά τον Βαλαωρίτην».
Στην ζωγραφική μπορεί, κάπως, να δικαιολογηθεί η παραμέληση της τέχνης της Κρήτης. Είτανε τόσο ηράκλεια η προσπάθεια αναιρέσεως των συκοφαντιών των Δυτικών για την Βυζαντινή τέχνη, και της εποχής της Αυτοκρατορίας και της εποχής της Τουρκοκρατίας! Άλλωστε συνέτεινε σ' αυτό κι' η λάμψη της άλλης κρητικιάς Σχολής, της καθαρώς «βυζαντινής», που θαυματούργησε με τα μεγάλα της ονόματα, των Τζώρτζηδων, και των Θεοφάνηδων, και των Δαμασκηνών, ώστε να επισκιαστεί η άλλη, η «ιταλίζουσα», η και «migliorata» λεγομένη, παρ' όλες τις σημαντικές της μορφές, του Κλόντζα, του Τζάνε, του Ανδρέα Παβία ντα Κάντια, του Πουλάκη, του Καστροφύλακα, του Τζαγκαρόλου, και των τόσων άλλων που εργάστηκαν στη Βενετία, στην Επτάνησο, και στην υπόλοιπη Ελλάδα ακόμη.(4)
Δίκαιοι, δεν είναι δυνατόν να μη δώσουμε στα επιτεύγματα της Τουρκοκρατίας τη θέση την αρμόζουσα μέσα στην πρόσφατή μας παράδοση, την πρώτη θέση φυσικά. Αλήθεια, τι αξιοθαύμαστη αυτή η προσεκτικά συντηρητική πορεία, αυτή η άκρα προσήλωση στην γνήσια ελληνική μορφή, μαζί με μία ευχέρεια συγκρατημένης προσαρμογής στις συνθήκες και στους καιρούς. Δεν επιτρέπεται όμως πια να κρατιέται στα σκοτάδια αυτός ο θαυμαστός πνευματικός πλούτος της Βενετοκρατούμενης Κρήτης. Η ξένη επίδραση ενθάρρυνε, δεν αλλοίωσε σε τίποτε την αξία, και τη δύναμη, και τη χάρη, της ελληνικής προσφοράς. […]
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Παρήγορο σημάδι η έκδοση, τελευταία, βιβλίων πού προσπαθούν να ξεκαθαρίσουν κάπως το «μυστήριο» του Γκρέκο. Πέρα από το βιβλίο των εκδόσεων Skira, Paul Guinard «Greco», Γενεύη, 1956, όπου υπάρχει κι' ιδιαίτερο κεφάλαιο «Greco, peintre byzantin», και τις μάλλον υπερβολικές προσπάθειες και τις ενίοτε ριψοκίνδυνες αποδόσεις του κ. Ροδόλφου Palluchini, είδανε το φως και δύο άλλες σημαντικές μελέτες. Η μία του V. Crastre «Le Mythe Greco» (εδώ, πάλι το Theotocopuli), έκδ. P. Cailler, Γενεύη, 1961, βιβλίο άτολμο μεν, αλλά καλόπιστο κι' ερευνητικό. Η άλλη, το θαυμαστό «Greco Revisited», του Pal Kelernen, έκδ. Mac Milan Cy, Νέα Υόρκη, 1961.
2. Μην ξεχνάμε την κρητική καταγωγή του μεγάλου Ζακυνθίου.
3. Αλ. Παπαδιαμάντη «Άπαντα», έκδ. «Βίβλος», Αθήναι, 1954.
4. Νόστιμο είναι πώς καλοθελητές δεν λείπουν να «υιοθετήσουν» αυτούς τους τελευταίους, «επιστήμονες» ιδιαίτερα διψασμένοι γι' «αλήθειες». Σαν, π.χ., τον κ. Σέργιον Bettini και το βιβλίο του «La Pittura d' icone Cretese-Veneziana e i Madonneri», εκδ. Cedam, Παδούη, 1933 (XI).
|
|
|
