Διονύσιος Α. Ζακυθηνός
Σπυρίδων Zαμπέλιος: Ο θεωρητικός της Ιστοριονομίας - Ο Ιστορικός του Βυζαντινού Ελληνισμού
[Από τα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμος 49ος, 1974]
Μέρος Γ'
Εν τω τριπτύχω» της Ελληνικής Ιστορίας είχε ζητήσει ο Ζαμπέλιος να μετατεθή μερίς της αρχαίας λαμπρότητας προς την μέσην εποχήν, εγειρομένην εκ της τέφρας και της σκοτίας. Εκεί όπου άλλοι έβλεπον την παρακμήν, εκείνος διέκρινε την παλιγγενεσίαν: «ό,τι γαρ ωνομάσθη παρακμή, ημείς παλιγγενεσίαν προσονομάζομεν»(20). Η μέση αυτή περίοδος «υπερεχόντως των άλλων εμπεριέχει το νήμα της ενότητος και ολομελείας, τον κρύφιον λόγον τον συνδυάζοντα την αρχαίαν μετά της ενεστώσης κοινωνίας». Εν κατακλείδι «ο Μεσαίων είναι ο μέσος ουσιωδέστατος και αρθριτικός κρίκος ο συναρμολογών λογικώς και φιλοσοφικώς τα προηγούμενα μετά των επομένων». Δια τούτο και ημείς, «εκόντες άκοντες είμεθα τέκνα του Μεσαίωνος»(21).
Τον Βυζαντινόν Μέσον Αιώνα αγωνίζεται να επανορθώση ο φλογερός απολογητής της ιστορικής ενότητος του Ελληνισμού ως εν σύστημα «στρεφόμενον αμεταθέτως περί τρεις αυθεντίας, την Ελληνικήν, την Χριστιανικήν και την Ρωμαϊκήν». Η πρώτη εκπροσωπείται υπό της λογίας τάξεως, ρυθμίζει την διάνοιαν κατά τον προγονικόν υπογραμμόν, συντάσσει τα χρονικά, φρουρεί την γλώσσαν. Η δευτέρα, έχουσα φύλακα το Ιερατείον, συντηρεί εν ονόματι του Χριστού, των Αποστόλων και των Πατέρων την κοινωνικήν ομοδογματίαν και την εθνικήν ομοπιστίαν. Τέλος, η τρίτη, την οποίαν ενσαρκώνει ο αυτοκράτωρ, επιτηρεί, συγκρατεί, δια της υλικής δυνάμεως φυλάττει την ειρήνην της πολιτείας, το ακέραιον της χώρας και την τριμελή συμβασιλείαν των αυθεντιών αυτών. Αναμφισβητήτως το ιθαγενές και αρχαιότερον στοιχείον, του οποίου η γλώσσα εκτείνεται απ’ άκρου εις άκρον της επικρατείας, του οποίου η ιστορία είναι ιστορία του λαού, είναι το Ελληνικόν στοιχείον. Το στοιχείον τούτο, αφού επέβαλε την γλώσσαν και την παιδείαν του, βαθμηδόν υπέταξε την πολιτείαν όλην υπό την σημαίαν και την ονομασίαν αυτού. Αι τρεις αυθεντίαι, αι συνιστώσαι και συγκρατούσαι το σύστημα του Βυζαντινού Μεσαίωνος, ομόλογοι αλλά και αντίπαλοι εν πολλοίς, διατηρούν την πολιτείαν μέχρι της πρώτης και μέχρι της δευτέρας αλώσεως(22).
Η αναγνώρισις του Μεσαίωνος ως κεφαλαιώδους περιόδου της Ελληνικής Ιστορίας υπήρξε καίρια κατάκτησις της Επιστήμης και ορόσημον της παρ' ημίν ιστορικής διανοήσεως. Ως επανειλημμένως ελέχθη, επί μακρόν και επιμόνως η ανακαινιζομένη Ελληνική ιστοριογραφία ηγνόει, εσμίκρυνε ή και όλως απέστρεφε το πρόσωπον από της μεσοχρονίου εποχής(23). Πρόδρομος και εν τούτω ο Ζαμπέλιος κατηύθυνε την ζήτησιν προς γονίμους χώρους. Συνέπεσε δε η κρίσιμος αύτη στροφή μετά της από τινων δεκαετιών συντελουμένης εν Ευρώπη ανακαινίσεως των μεσαιωνικών σπουδών. Εγνώριζεν ο ημέτερος ιστορικός τας Ευρωπαϊκάς ταύτας επιτεύξεις και έσπευσε να φυλοκρινήση τας υφιστάμενας μεταξύ του Δυτικού και του Ελληνικού Μεσαίωνος διαφοράς. Ομιλών περί της εισαγωγής των «Σταυροφορικών Νόμων» εις τας Λατινοκρατουμένας χώρας, παρετήρει ότι οι Βάρβαροι, οίτινες πρώτοι εισήγαγον τον Φεουδαλισμόν εις την Ευρώπην «ήσαν συναθροίσματα πολεμικών λαών μάλλον ή έθνη συστηματοποιημένα, λαοί άνευ παρελθόντος και ιστορίας και παραδόσεως». Όθεν, γέννημα της γενικής των Βαρβάρων εκείνων ανεθνίας και ανιστορησίας, το σύστημα τούτο «αντέβαινε κατ' ευθείαν εις την φύσιν του Ελληνισμού», ήτις «προέβαινεν από της εθνικότητος προς την ατομικότητα και καθυπέταττεν όλας τας ιδιότητας και τα προσόντα ταύτης εις τον εθνικόν κανόνα, εις τον νόμον της καθολικεύσεως, ποιούσα τον εθνισμόν εστίαν και κέντρον της κοινωνικής υπάρξεως». Αποτέλεσμα της Φεουδαρχίας ήτο ο «προφανής της εθνικότητος διαμελισμός εις πλείστας αλληλενδέτους ιεραρχικας μερίδας» και η «υποδούλωσις ταύτης της εθνικότητος εις την ηγεμονίαν της ατομικής ιδιοκτησίας. Η τύχη της γης και η ταύτης διανομή προσδιώριζον την ελευθερίαν, την ενέργειαν, το αίσθημα του ατόμου, επομένως την τύχην της επικρατείας και του έθνους. ...»(24).
Εις τα πλαίσια των τριών «αυθεντιών» ο Ελληνισμός, μεταπλασσόμενος συνεχώς, μετασχηματιζόμενος, ανακαινιζόμενος, επιβάλλει τον νόμον του. Ούτω γεννάται η Νεοελληνική εθνότης, ο Νεώτερος Μεσαιωνισμός, ο Νεοελληνισμός. «Της Νεοελληνικής εθνότητος, λέγει ο Ζαμπέλιος, αι πηγαί υποβλύζουσιν υπόγειοι και αδιόρατοι εξ αυτής της Θείας Ενανθρωπήσεως. Αναπηδώσιν εις την επιφάνειαν της γης επί Κωνσταντίνου και Θεοδοσίου. Ζητούσι τον ευθύτερον και συμφορώτερον δρόμον επί Λέοντος του Θρακός άχρι Λέοντος του Ισαύρου, και δεν ορμώσιν ακατάσχετοι πλέον, ή εις τας ημέρας Βασιλείου του Μακεδόνος και των διαδόχων του. ιθυτενώς έκτοτε προς την σύγχρονον παλιγγενεσίαν μας ευθυπορούσαι»(25).
Εις τα όμματα του Ζαμπελίου η κρίσις της Εικονομαχίας υπήρξε το μέγα γεγονός, το οποίον απετέλεσεν αποφασιστικήν καμπήν εις την επελθούσαν μεταβολήν. Τα επακολουθήματά της «υπήρξαν αναντίρρητως λυσιτελέστατα προς τε την ημετέραν ιστορίαν, και προς την γενικήν»(26). «Επέπρωτο να διέλθωμεν την αιματηράν της Εικονομαχίας οδόν, ίνα φθάσωμεν εις το έσχατον τέρμα της ξενικής μοναρχίας και ίδωμεν αναγεννήσεως ουρανόν καινόν και γην καινήν. Διότι μετά τον αγώνα ο Μεσαίων προβαίνει υπο νέον σχήμα και εσθήτα, ο δε Ελληνισμός επαισθητώς μεταπορεύεται από του σταδίου της θεωρίας εις το στάδιον της των εθνικών ευχών και των πολιτικών ζητημάτων πραγματοποιήσεως»(27). Πλην άλλων, κατά την εποχήν ταύτην συντελείται το σχίσμα Ανατολής και Δύσεως, το οποίον «διχοτομεί την Ευρώπην εν τη κρισιμωτέρα της ιστορίας στιγμή»(28). Μετά καταπλησσούσης διορατικότητος ο ημέτερος ιστορικός παρατηρεί ότι η συνάντησις του πάπα Στεφάνου του Β' μετά του βασιλέως των Φράγκων Πιπίνου του βραχέος την 6 Ιανουαρίου του 754 εν Ποντιοδούνω της Γαλλίας (Ponthion) «προχαράττει τας πρώτας εν τω γεωγραφικώ χάρτη του νυν πολιτισμού γραμμάς, ρίπτει, τον ακρογωνιαίον λίθον της νεωτέρας Ευρώπης»(29).
Μετά της αυτής ιστορικής οξυνοίας ο Ζαμπέλιος αναλύει τας μεγάλας μεταβολάς, αι οποίαι επιτελούνται και εν Βυζαντίω και εν τη Δυτική Ευρώπη κατά τον ενδέκατον αιώνα. Είναι όντως πρωτοποριακαί αι σελίδες αι αφιερούμεναι εις τα φαινόμενα ταύτα. «Απτόμεθα, λέγει, του ΙΑ' αιώνος. Η του κόσμου σκηνή σημαντικώς μετηλλάχθη. Η Δύσις επρόκοπτεν οσημέραι εις δύναμιν και πλούτον και πληθυσμόν. Κοινωνικαί τροπολογίαι και πολυειδείς μεταρρυθμίσεις είχον ήδη συμβή καθ’ όλας τας χώρας αυτής. Αι ζοφεραί νεφέλαι του Μεσαίωνας βαθμηδόν διεσκεδάζοντο και φως καινόν αμυδρώς διηύγαζεν άνω. Ήθη, θεσμοί, θρησκεύματα, έθιμα, πολιτεύματα συνεταράσσοντο πάντα ως υπό τινος διακινούμενα μυστηριώδους και ενδομύχου ορμής». «Το εμπόριον προ πάντων υπήρξεν ο κύριος μοχλός της δε της Νεοδυτικής προαγωγίας». Ήγγιζεν ο καιρός, ότε η Ευρώπη, αναμοχλευομένη υπό τινος νεανικής ορμής, ώφειλε να διάσπαση τα όριά της και, «συντασσόμενη υπό μίαν και την αυτήν ενώσεως θρησκευτικήν σημαίαν, να βιάση θρησκευτική προφάσει τας θύρας της Ανατολής»(30).
Μεταξύ Ανατολής και Δύσεως το Βυζάντιον μεταβάλλεται και αναπροσαρμόζει τους θεσμούς του(31). Αι Σταυροφορίαι επισπεύδουν τας εξελίξεις, αι οποίαι έχουν τάς ρίζας των εις παλαιοτέρας εποχάς. Ο Νεομεσαιωνισμός μετασχηματίζεται εις Νεοελληνισμόν. Η υπό των Λατίνων άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως θέτει τον Έλληνισμόν έναντι ισχυρών προκλήσεων και οδηγεί αυτόν εις την αυτοσυνειδησίαν. «Ήδη προ πολλού, γράφει ο Ζαμπέλιος, τα πυκνά νέφη του Ελληνικού Μεσαιώνος είχον αρχίσει να διασκεδάζωνται. Νυν δε αι συμφοραί και η μετατόπισις της Βυζαντινής Μοναρχίας δίδουσι καιρόν προς τα εθνικά στοιχεία, ίνα ανατρέξωσιν εις τας προχριστιανικάς της οικείας ελευθερίας παραδόσεις και επανέλθωσιν επί σκηνής ιερωμένα με το αίσθημα της Ελληνικής ενότητος... Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως επαναφέρει βαθμηδόν τα πνεύματα και τας καρδίας προς τας ιστορικάς Αθήνας, προς τούτο το πρεσβύτερον Βυζάντιον της πολιτικής των Ελλήνων συγκεντρώσεως»(32).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
20. - Άσματα δημοτικά, σελ. 62.
21. - Αυτόθι, σελ. 23.
22. - Βυζαντιναί Μελέται, σελ. 33 κε.
23. - Δ. Α. Ζακυθηνού, Le monde de Byzance dans la pensée historique de l'Europe à partir du XVIle siècle = Byzance : État-Société-Économie, Variorum Reprints, εν Λονδίνω, 1973,Ι, σελ. 92 κε. Του αυτού, Μεταβυζαντινή και Νεωτέρα Ελληνική Ιστοριογραφία, ενθ’ ανωτ., σελ. 99 κε. Μεταξύ των προδρόμων της αποκαταστάσεως του Μεσαιωνικού Ελληνισμού πρέπει να αναφέρωμεν ενταύθα τον Σκαρλάτον Βυζάντιον δι’ όσα γράφει εις τα «Προλεγόμενα» του τριτόμου έργου του Η Κωνσταντινούπολις ή Περιγραφή τοπογραφική, αρχαιολογική και ιστορική, τόμ. Α', εν Αθήναις, 1851, σελ• α'- ιθ', ιδία σελ. α: «ταύτα δε πάντα έπρεπεν άπαξ να συναρμολογηθώσι, να συμβιβασθώσι χρονολογικώς τε και τοπογραφικώς προς άλληλα και να τακτοποιηθώσι. Διότι εκ της καθέκαστα τούτων γνώσεως σαφηνίζεται η ιστορία της βυζαντινής εποχής, αποτελούσα μέρος αναπόσπαστον και ουσιωδέστατον της καθόλου εθνικής ημών Ιστορίας».
24. - Άσματα δημοτικά, σελ. 446 κε.
25. - Βυζαντιναί Μελέται, σελ. 62 κε.
26. - Αυτόθι, σελ. 252.
27. - Άσματα δημοτικά, σελ. 306.
28. - Βυζαντιναί Μελέται, σελ. 272.
29. - Αυτόθι, σελ.333.
30. - Άσματα δημοτικά, σελ. 402.
31. - Δ.Α. Ζακυθηνού, Βυζαντινή Ιστορία, 324-1071, εν Αθήναις 1972, σελ. 463 κε., σελ. 472 κε.
32. - Άσματα δημοτικά, σελ. 462
|
