Διονύσιος Α. Ζακυθηνός
Μεταβυζαντινή και Νεωτέρα Ελληνική Ιστοριογραφία
[Από τα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 1974]
Μέρος Δ'
Ενωρίς η ιστοριογραφική δραστηριότης των Ελλήνων τρέπεται προς δύο αυτόνομα ρεύματα. Το έτερον είναι δυνατόν να συνυπάρχη) και να συγχέεται μετά της παραδόσεως, την οποίαν απεκαλέσαμεν Μεταβυζαντινήν, ή μετά των τοπικών και αυτοχθόνων ροπών, τας οποίας εδημιούργησαν αι συγκεκριμέναι περιστάσεις. Ενίοτε αμφότερα τα ρεύματα συμβιούν ου μόνον εν τω αυτώ τόπω ή χρόνω, αλλά και εν τω αυτώ προσώπω. Όμως ήδη ανακαινιστική τις αύρα αρχίζει να πνέη και η αύρα αυτή έρχεται από τα υψηλά όρη και τους λειμώνας, τους παραμείναντας αβάτους εις τον ξένον κατακτητήν. Η Νεωτέρα Ελληνική Ιστοριογραφία γεννάται υπό την διπλήν επίδρασιν της αυξήσεως της Ιστορικής περιεργίας και της αγωνιώδους αναζητήσεως των ατραπών, αι οποίαι θα φέρουν αυτήν πλησιέστερον προς την Ευρωπαϊκήν σκέψιν. Εμπνέεται εκ των Ευρωπαϊκών προτύπων και τροφοδοτείται υπό της παγκοσμίου παραγωγής. Πολλάκις η πρωτότυπος Ελληνική συμβολή είναι ασήμαντος. Ουχ ήττον αύτη παραμένει χαρακτηριστική δημιουργία εις την αποκρυστάλλωσιν των γενικωτέρων πνευματικών διαφερόντων και εις την διαμόρφωσιν του γραπτού επιστημονικού λόγου.
Η ανάδειξις του νέου Ιστορικού πνεύματος είναι εκ των δραματικωτέρων φαινομένων του Νεωτέρου Ελληνισμού. Η ανύψωσις του Έθνους προς την Ιστορίαν: τούτο είναι εν τελευταία αναλύσει το μέγα θέμα, περί το οποίον στρέφεται η ανακαίνισις. Πότε γεννάται το νέον τούτο ιστορικόν πνεύμα; Ως όλα τα πνευματικά φαινόμενα, επί μακρόν έρπει αφανές. Πάντως των πραγμάτων προηγείται η λέξις. Από τινος εποχής η λέξις Ιστορία αρχίζει να ανακτά την αίγλην της, προβάλλεται επιμόνως, αναβαπτίζεται και συν τω χρόνφ περιβάλλεται την πανοπλίαν ενός ιδεολογικού συστήματος.
Λεπτομερέστεραι, έρευναι θα ηδύναντο να προσκομίσουν πλούσιον ύλικόν. Ιδού επί του παρόντος κατ' επιλογήν χαρακτηριστικά τίνα κείμενα. Μνημονευτέα πρώτα τα προλεγόμενα του Βιβλίου ιστορικού του αποδιδομένου εις τον Ψευδό-Δωρόθεον Μονεμβασίας, το οποίον, ως ελέχθη ανωτέρω, και εν χειρογράφω και εν εντύπω έσχεν ευρυτάτην διάδοσιν(64). Εις την πρώτην εκδοσιν, εν Βενετία, 1631, ο χορηγός Απόστολος Τζιγαράς επανειλημμένως τονίζει την ωφέλειαν της Ιστορίας, «διότι, γράφει, η ανάγνωσις των ιστοριών όχι μόνον νοστιμάδα φέρνει εις τους ανθρώπους, αλλά και μεγάλην γνώσιν δίδει, μάλιστα εκείνων οπού είναι εις μεγάλα αξιώματα». Και αλλαχού, «η ωφέλεια της Ιστορίας είναι πολλή και μεγάλη, κατ' αλήθειαν. Επειδή με τες ιστορίες μανθάνομεν πώς τα ήθη μας να στολίζωμεν, πώς τα σπίτια μας να οικονομούμεν, κάστρα και κόσμον να κυβερνούμεν...»(65). Λογιώτερα και εις γλώσσαν απέριττον είναι όσα γράφει ο Χρύσανθος Νοταράς εκ Μόσχας τον Φεβρουάριον του 1694 εν τη προσφωνήσει του έργου του Κιταΐα δουλεύουσα(66): «αν καλά και δι' άλλων μαθήσεων και επιστημών ο άνθρωπος εις τελείωσιν γνώσεως έρχεται, όμως δεν στολίζει άλλο τι περισσότερον τον πολιτικόν άνθρωπον ωσάν η ιστορία, και, δια τούτο, ο μεν σοφός των Ελλήνων ιστορικός Θουκυδίδης κληρονομίαν αιώνιον ταύτην ωνόμαοεν, επειδή και πάντοτε γεννά αρίστους καρπούς γνώσεως εις τους ανθρώπους. Ο δε περίφημος Κικέρων μάρτυρα των χρόνων, της αληθείας φως και του βίου διδάσκαλον ταύτην επιφημίζει, επειδή και με την ανάγνωσιν ταύτης διδασκόμενος τα προγεγονότα, δι' ων και τα παρόντα διακρίνομεν και τα μέλλοντα εικάζομεν»(67).
Κατά τον δέκατον όγδοον αιώνα τα παραδείγματα είναι δαψιλέστερα. Ο ανωτέρω μνημονευθείς Αθανάσιος Σκιαδάς, εν τη προσφωνήσει του έργου του Γένος, ήθος, κίνδυνοι, και κατορθώματα Πέτρου του πρώτου πατρός πατρίδος αυτοκράτορος πάσης Ρωσσίας και τα εξής (εν Βενετία, 1737), λέγει, «ότι έχει πολύ το επωφελές και αναγκαίον η της Ιστορίας συγγραφή, όχι μόνον την σήμερον, άλλα και παλαιά και σοφοί και ολιγομαθείς, ιδιώται, άρχοντες και βασιλείς ωμολόγησαν και πολλοί πολλαχώς απέδειξαν»(68). Εις την μετάφρασιν της Αρχαίας Ιστορίας του Rollin, περί της οποίας θα γίνη λόγος ευθύς κατωτέρου, ο εκδότης, αφιερών το έργον εις το Γένος των Ρωμαίων, γράφει τω 1749• «αναγκάζομαι χωρίς άλλο να το προσφέρω εις την αγάπην σου, ώ ενδοξον Γένος», διότι «διηγείται εις διαφόρους τόμους (...) τα ένδοξα και λαμπρά κατορθώματα των περιφανών τέκνων σου, των βασιλέων, λέγω, και αρχόντων και νομοθετών και στρατηγών, έτι δε ανιστορεί τους σοφούς και επιστήμονας άνδρας και εν ένι λόγω όλα τα λοιπά του πολυθρυλήτου γένους των Ελλήνων αξιοθαύμαστα προτερήματα»(69). «Η Ιστορία είναι βέβαια, γράφει εκ Βιέννης τω 1792 ο τυπογράφος Γεώργιος Βεντότης εις την Ιστορίαν της Αμερικής (περί ης κατωτέρω), η Ιστορία είναι βέβαια όχι μόνον μία επιστήμη ωφέλιμος και αναγκαία εις το ανθρώπινον γένος, αλλά και η πλέον ευάρεστος περιδιάβασις διά κάθε κατάστασιν ανθρώπων η σειρά των κατορθωμάτων του ανθρωπίνου γένους εις εν συναρμοσμένη, παρασταίνει την εικόνα όλων των παρά των ανθρώπων πεπραγμένων»(70) Προλογίζων την έκδοσιν της Αρχαιολογίας συνοπτικής των Ελλήνων, ο Πολυζώης Λαμπανιτζιώτης γράφει εκ Βιέννης τω 1796: «αναμέσον των επιστημών όπου καλλιεργούσι τον ανθρώπινον νουν δεν είναι αμφιβολία, όπου να μην έχη τον πρώτον τόπον η Ιστορία. Επειδή και αύτη συνάπτει τα παρόντα και παρελθόντα εις εν και τα προβάλλει έμπροσθεν του νοός ως ένα καθρέπτην των ανθρωπίνων πράξεων ...»(71)
Η περί την Ιστορίαν, την αρχαίαν και την Βυζαντινήν, ιδιαίτατα την αρχαίαν, μεταφραστική και ερανιστική φιλολογία αρχίζει μεν από του δευτέρου ημίσεος του δεκάτου εβδόμου αιώνος, κορυφούται δ' όμως και ακμάζει κατά τον δέκατον όγδοον και τας πρώτος δεκαετίας του δεκάτου ενάτου(72). Δεν είναι μάταιον σύμπτωμα ότι το πρώτον, εν των πρώτων των εκδοθέντων έργων, αναφέρεται εις τας Αθήνας: Ιστορίαι παλαιαί και πάνυ ωφέλιμοι της περίφημου πόλεως Αθήνης, εν Βενετία, 1675. Η συγγραφή κατηρτίσθη εκ πολλών και διαφόρων βιβλίων, Ελληνικών και Ιταλικών, υπό του ιερέως Γεωργίου Κονταρή από τα Σέρβια εις απλήν φράσιν, άρχεται δε από του Κέκροπος και τελειώνει, εις τον καιρόν του Διονυσίου του Αρεοπαγίτου(73). Έτερψεν, αλλά και εδίδαξεν η μετάφρασις του έργου του François de Salignac Fénelon Τύχαι, Τηλεμάχου υιού του Οδυσσέως, εις δύο τόμους, εν Βενετία, 1742. Κατά πάσαν πιθανότητα μεταφραστής των Aventures de Télémaque υπήρξεν ο Αθανάσιος Σκιαδάς(74). Τεράστιον εγχείρημα απετέλεσεν η έκδοσις της Histoire Ancienne (1730-738) του Charles Rollin (1661-1741) υπό του Αλεξάνδρου Καγκελλαρίου: Παλαιά Ιστορία των Αιγυπτίων, Καρχηδονίων, Ασσυρίων, Βαβυλωνίων, Μήδων, Περσών, Μακεδόνων και Ελλήνων, εις τόμους δέκα εξ, εν Βενετία, 1750. Είχε δίκαιον ο εκδότης Αντώνιος Βόρτολις προσφωνών το εξ 9300 και πλέον σελίδων δημοσίευμά του εις το ένδοξον Γένος των Ελλήνων, «όχι τόσον δια τα όσα περιέχει δια τα άλλα βασίλεια, όπου και αυτά είναι άξια ακοής και θαυμασμού, όσον δια τα όσα γράφει διά τους Μακεδόνας, και Έλληνας, των οποίων τα λαμπρά και ένδοξα κατορθώματα, την μεγαλοκαρδίαν και γενναιότητα, τες επιστήμες και τέχνες, με τόσην ευφραδίαν και έκπληξιν περιγράφει, οπού ήθελεν ειπεί τινάς, ότι ο εξαίρετος σκοπός του εις το να συνθέση αυτό το βιβλίον εστάθη, δια να λάβη αφορμήν να παραστήση των Μακεδόνων και Ελλήνων τα προτερήματα, και έτζι συγκρινόμενοι τούτοι με εκείνα τα βασίλεια, να ήθελον δοξασθή εις όλα περισσότερον»(75).
Ηκολούθησεν η Ιστορία περί των μυθολογουμένων θεών των αρχαίων Ελλήνων και άλλων εθνών, έτι και περί των ημιθέων ήτοι ηρώων, ναών τε, θυσιών και λατρειών των αυτών, κατά μετάφρασιν εν Βενετία, 1757(76). Ο εκ Κοζάνης Γεώργιος Σακελλάριος κατήρτισε δια διαφόρων ερανισμάτων την Αρχαιολογίαν συνοπτικήν των Ελλήνων, περιέχουσαν τας δογματικάς, πολιτικάς και πολεμικάς τάξεις, άμα δε και τα ήθη αυτών και άλλα πλείστα αξιόλογα, ως εν τω πίνακι φαίνεται (εν Βιέννη, 1796)(77). Εδίδαξε και συνεκίνησεν η μετάφρασις του έργου του Abbé Jean Jacques Barthélemy, Voyage du jeune Anacharsis en Grèce (1788), η οποία ήρχισεν εκτυπουμένη τω 1797, ο πρώτος τόμος Περιήγησις του Νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα περί το μέσον του τετάρτου αιώνος προ Χριστού υπό του Γεωργίου Σακελλαρίου, ο δε τέταρτος υπό του Γεωργίου Βεντότη και του Ρήγα Βελεστινλή. Είναι γνωστόν ότι η έκδοσις αυτή συνεδέθη μετά του μαρτυρίου του Φεραίου(78). Η πρώτη ολοσχερής μετάφρασις του έργου θα εκδοθή υπό του Χρυσοβέργη κουροπαλάτου του εξ Αγχιάλου εις τόμους επτά (εν Βιέννη, 1819). Τω 1820 θα εκδοθή ο Άτλας της Περιηγήσεως, επιτετμημένος δε εις νέαν έκδοσιν τω 1837.
Τα Βυζαντινά πράγματα απησχόλησαν την νέαν ιστοριογραφίαν, αλλά κατά τρόπον διάφορον εκείνου, τον οποίον είχεν ακολουθήσει η Μεταβυζαντινή χρονογραφία(79). Μέγα και διεξοδικόν είναι το έργον Βίβλος Χρονική περιέχουσα την Ιστορίαν της Βυζαντίδος, μεταφρασθείσα εκ του Ελληνικού εις το κοινόν ημέτερον ιδίωμα παρά Ιωάννου Στάμου και εκδοθείσα εις εξ τόμους υπό Αγαπίου Λοβέρδου, εν Βενετία, 1767. Πρόκειται περί ερανιστικής εργασίας εκ της Βυζαντίδος του Λούβρου κατά την Βενετικήν έκδοσιν (1729- 1733). Οι δύο τελευταίοι τόμοι αναφέρονται, εις την Μεταβυζαντινήν περίοδον μέχρι του 1703(80).
Τα διαφέροντα των εκδοτών και εμμέσως του αναγνωστικού κοινού επεκτείνονται εις πρόσωπα και γεγονότα της Ευρωπαϊκής και της Παγκοσμίου Ιστορίας. Ούτω κατά το έτος 1759 άρχεται εκδιδομένη εν Βενετία η Παγκόσμιος Ιστορία της Οικουμένης, περιγράφουσα καθέν έκαστον Βασίλειον κατά την παρούσαν αυτού κατάστασιν «εκ των ακριβέστερων ιστορικών Αγγλογαλλοϊταλικών». Ο πρώτος τόμος περιέχει το «Βασίλειον της Μεγάλης Ρουσίας ήτοι Μοσχοβίας». Ο δεύτερος, εκδοθείς τω 1763, περιλαμβάνει την Ιστορίαν του Βασιλείου της Κίνας. Η δημοσίευσις του έργου δεν προέβη περαιτέρω(81). Η ιστορία του Νέου Κόσμου απασχολεί ωσαύτως το Ελληνικόν κοινόν. Ο Γεώργιος Βεντότης αναλαμβάνει την μετάφρασιν της Ιστορίας της Αμερικής, εις τέσσαρας τόμους (εν Βιέννη, 1792, 1793, 1794)(83). Η Ιστορία της Ταυρικής Χερσονήσου ήτοι Κριμίου Μικράς Ταταρίας μετά των παραπλησιοχώρων αυτής επαρχιών μεταφράζεται εκ του Ιταλικού, εις τόμους δύο (εν Βιέννη. 1792)(83).
Συγκεκριμένα γεγονότα και προσωπικότητες απασχολούν τους συγγραφείς ή μεταφραστάς. Η Ναυτική νίκη οπού εγίνηκε από τον στόλον της γαληνοτάτης Πολιτείας των Ενετών, του Λαονίκου Ζαμίτρου, εκδοθείσα εν Βενετία τω 1652, έχει ως υποκείμενον την κατά των Τούρκων νίκην του Αλοϊσίου Μοντσενίγου εις το Αιγαίον (1651). Το πονημάτιον αφιερούται περιέργως τω «ηγεμόνι της Ρωσίας Ζηνοβίω Εχμηλίσκη» (πρόκειται, περί του Bogdan Chmelnicki, αρχηγού των Κοζάκων επί του τσάρου Αλεξίου), τον οποίον ο φιλόπατρις συγγραφεύς καλεί όπως, ανταποδίδουν την χάριν, ελευθερώση την Ελλάδα εκ της αιχμαλωσίας, «ως καθώς από την Ελλάδα παλαιά ελευθερώθητε (οι Ρώσοι) από το σκότος της αγνωσίας και από την πλάνην της ειδωλολατρίας και ελάβετε την χάριν τον βαπτίσματος (...) εις τον αυτόν τρόπον να επιμεληθήτε ν' αναγκασθήτε ν' αποδώσετε χάριν αντί χάριτος (...), να την ελευθερώσετε από την αιχμαλωσίαν την μεγάλην του δεινοτάτου τυράννου...». Ας συγχωρηθή να παραθέσωμεν και ταύτην την παρατήρησιν του Ζαμίτρου: «Σημάδευε, συ που διαβάζεις, ότι εμεταχειρισθήκαμεν εις το παρόν διήγημα κάποια λόγια Ελληνικά, επειδή και τούτη η γλώσσα, μας εκλείπει εις πολλά και παρά να τα πάρωμεν από ξένες γλώσσες, ελογίσαμεν διά καλύτερον να τα δανεισθούμεν από την παλαιάν μας την Ελληνικήν, η οποία, όντας η βασίλισσα των γλωσσών και εκείνη που εστόλισεν άλλες ξένες, θέλει στολίσει και τούτην, η οποία απ' αυτήν κατεβαίνει»(84).
Εκ των ιστορικών προσωπικοτήτων, αι οποίαι ενέπνευσαν τους ιστοριογραφούντας Έλληνας, ο Πέτρος ο Μέγας της Ρωσίας κατέχει την πρωτεύουσαν θέσιν. Δύο εκδόσεις διακρίνονται, η πρώτη εγράφη ιταλιστί υπό του Αντωνίου Κατηφόρου του Ζακυνθίου, μελετητού του Locke και διδασκάλου του Ευγενίου Βουλγάρεως: Vita di Pietro il Grande imperador della Russia; estratta da varie memorie publicate in Francia e in Olanda, εν Βενετία, 1736. Επιμελεία και διορθώσει του Αλεξάνδρου Καγκελλαρίου εξεδόθη η Ελληνική μετάφρασις: Βίος Πέτρου του Μεγάλου αυτοκράτορος Ρουσσίας, πατρός πατρίδος, εις τόμους δύο, εν Βενετία, 1737(85). Το δεύτερον έργον φέρει τον τίτλον: Γένος, ήθος, κίνδυνοι και κατορθώματα Πέτρου του πρώτου πατρός πατρίδος αυτοκράτορος πάσης Ρωσσίας και τα εξής, εξεδόθη δε εν Βενετία τω 1737. Συγγραφεύς του βιβλίου είναι ο γνωστός εις ημάς Αθανάσιος Σκιαδάς(80). Εκ των περί την Αικατερίναν την Β' της Ρωσίας και την βασιλείαν αυτής εκδόσεων μνημονευτέαι αι εξής: Ιστορία του παρόντος πολέμου αναμεταξύ Ρουσίας και της Οθωμανικής Πόρτας, κατά μετάφρασιν Σπυρίδωνος Παπαδοπούλου, εις τόμους εξ, εν Βενετία, 1770(87), Αικατερίνα Β', ήτοι Ιστορία συνοπτική του Ρωσσικού Βασιλείου απ' αρχής αυτού άχρι του παρόντος έτους, κατά μετάφρασιν εκ της Γερμανικής, εν Βιέννη. 1787(88), Ιστορία των δύο ετών 1787-1788, περιέχουσα τας πράξεις των παρόντων πολέμων μέσον των Αουστρο-Ρώσων και των Οθωμανών, κατά συναγωγήν και μετάφρασιν υπό Αγαπίου Λοβέρδου, εν Βενετία, 1791(89) και Αικατερίνα η Β', ήτοι Ιστορία σύντομος της εν τη οδοιπορία αυτής προς τους εν Νίσνη και Ταυρία Γραικούς υπ' αυτής δειχθείσης ευνοίας, υπό Αθανασίου Ψαλίδα, εν Βιέννη, 1792(90). Ο τραγικός θάνατος του βασιλέως της Γαλλίας Λουδοβίκου του ΙΣΤ' απησχόλησε τους Έλληνας: Ιστορία περί του θανάτου του βασιλέως της Γαλλίας Λουΐγκη ΙΣΤ, του φονευθέντος παρά των ιδίων αυτού υπηκόων και η διαθήκη αυτού, κατά μετάφρασιν εκ της Ιταλικής υπό Κηρύκου Χαιρέτου του Κρητός, εν Βενετία, 1793(91). Τω 1806 εξεδόθη η Ιστορία Καρόλου του ΙΒ', βασιλέως της Σουεδίας του Βολταίρου κατά μετάφρασιν τον Κωνσταντίνου Τζιγαρά, εν Βενετία(92).
Κατά τα πρώτα έτη του δεκάτου ενάτου αιώνος η προσοχή των μελετητών στρέφεται περισσότερον προς την εκπαίδευσιν και την αγωγήν των νέων. Περί ταύτας κατατείνει, η μεταφραστική και ερανιστική γραμματεία. Ο Δημήτριος Αλεξανδρίδης μεταφράζει και επαυξάνει το έργον του Goldschmith, Ιστορία της Ελλάδος από της πρώτης καταβολής των Ελληνικών πραγμάτων άχρι της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Οθωμανών, εις τόμους τρεις, εν Βιέννη, 1806, 1807(93), εκδίδει δε την Ιστορίαν των του Βυζαντίου αυτοκρατόρων η προσετέθη και σύντομος πραγματεία περί επιστημών και τεχνών, άμα δε και θρησκείας, ηθών και εθίμων των Ελλήνων, εν Βιέννη, 1807(94). Ο Γρηγόριος Κωνσταντάς και ο Ζ. Κάβρας μετάφρασαν τα Στοιχεία της Γενικής Ιστορίας παλαιάς τε και νέας, εις τόμους δύο, εν Βενετία, 1806, του Abbé Millot(95). Ο Αθανάσιος Σταγειρίτης μετέφρασε μετά συμπληρωμάτων την Επιτομήν Ιστορίας Γενικής του L. Domairon, εις τόμους τρεις, εν Βιέννη, 1812(96). Το κάλλιστον των συνθετικών τούτων συγγραμμάτων είναι αι Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τας οποίας εκ παλαιών απανθισθείσας και ελευθέρως μεταφρασθείσας εξ αρίστων Γερμανών ιστοριογράφων, του Bekker, του Eichhorn, του Müller κ.ά., εξέδωκεν, αρχομένου του ελεύθερου βίου, ο Κωνσταντίνος Κούμας, εν Βιέννη, 1830 - 1832. Ο τελευταίος τόμος περιλαμβάνει κεφάλαια αναφερόμενα εις τον πνευματικόν βίον των νεωτέρων Ελλήνων, είναι δε έργον πρωτότυπον(97).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
64. - Βλ. ανωτέρω, Εισαγωγή.
65. - Émile Legrand, Bibliographie Hellénique, έτος 1631, αριθμ. 211, τόμ. Α', σελ. 293 και 295.
66. - Βλ.ανωτέρω, κεφ.Β'.
67. - Emile Legrand, Bibliothèque vulgaire; τομ. Γ' σελ. 337.
68. - Emile Legrand, Bibliographie Hellénique, έτος 1937, τόμ. Α', αριθμ. 237, σελ. 257.
69. - Αυτόθι έτος 1750, αριθμ. 396, σελ. 385 κε.
70. - Γ. Λαδά και Αθ. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1791-1795, σελ. 142.
71. - Γ. Λαδά και Αθ. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1796-1799, σελ. 6. Πρέπει, γενικώτερον να παρατηρηθή ότι οι πρόλογοι των ιστορικών έργων και των μεταφράσεων, ως και. άλλων παρεμφερών δημοσιευμάτων, περικλείουν πολλάκις αξιόλογον υλικόν διά την έρευναν της ιστορίας των ιδεών και των ροπών της κοινωνίας. Ευρεία διαπραγμάτευσις του θέματος θα ήτο ευπρόσδεκτος, ίσως δε και η κατ' επιλογήν ανατύπωσις. Ανάλογόν τι εγένετο προσφάτως εις άλλον τομέα: Π.Δ. Μαστροδημήτρη, Πρόλογοι Ελληνικών μυθιστορημάτων (1830-1930), εν Θεσσαλονίκη, 1974. Εξ άλλου ερευνητέον το ειδικώτερον ζήτημα της πρωτοτυπίας, των πηγών και των προτύπων ενδεχομένως, τα οποία είχον υπ'όψιν οι συγγραφείς ή οι εκδόται. Περί των γενικωτέρων τάσεων της Ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας βλ. το τελευταίον βιβλίον του G. Gusdorf, L'avènement des sciences humaines au siècle des Lumières, εν Παρισίοις, 1973, 429 κε.
72. - Ειδικώτερον περί της μεταφραστικής γραμματείας βλ. Κ. Θ. Δημαρά, Φροντίσματα. Πρώτο μέρος, Από την αναγέννηση στον Διαφωτισμό, εν Αθήναις, 1962, σελ. 39 κε.
73. - Émile Legrand, Bibliographie Hellénique, έτος 1675, τόμ. Β', αριθμ. 528, σελ. 318 κε.
74. - Αυτόθι, έτος 1742, τόμ. Α', αριθμ. 299, σελ. 301 κε.
75. - Αυτόθι, έτος 1750, τόμ. Α', αριθμ. 396, σελ. 380 κε.
76. - Αυτόθι, έτος 1757, τόμ. Α', αριθμ. 506, σελ. 475 κε.
77. - Φιλ. Η. Ηλιού, Προσθήκες στην Ελληνική Βιβλιογραφία, Α', αριθμ. 202, σελ. 248.
78. - Λεάνδρου Βρανούση, Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος, Συναγωγή κειμένων, φιλολογική επεξεργασία και παρουσίαση, Άπαντα Ελλήνων Κλασσικών, τόμ. Β', εν Αθήναις, 1968, σελ. 427-567.
79. - Δ. Α. Ζακυθηνού, Le monde dans la pensée historique de l'Εurope à pàrtir du XVIIe siècle, εν Jahrbuch der Osterreichischen Byzantinischen Gesellshaft, τόμ. 15 (1966), σελ. 89 κε. Ανατύπωσις: Δ.Α. Ζακυθηνού, Byzance: Εtat-Sοcieté-Economie, εν Λονδίνω, 1973.
80. - Ν.Γ. Σβορώνου, Ιωάννης Στάνος, εν Αθηνά, τόμ. 49 (1939), σελ. 233 κε.
81. - Émile Legrand, Bibliographie Hellénique, έτος 1759, 535, σελ. 500 κε., και έτος 1763, αριθμ. .590, σελ. 15.
82. - Γ. Λαδά και Αθ. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1791- 1795, αριθμ. 77, 130 και 171, σελ. 142 κε., 249 και 301.
83. - Αυτόθι, αριθμ. 78, σελ. 145.
84. - Émile Legrand, Bibliographie Hellénique; έτος 1651,τόμος Β', αριθμ. 400 σελ. 52 κε.
85. - Αυτόθι, έτη 1736-1737, τομ. Α' αριθμ. 235 και 236, σελ. 254 κε.
86. - Αυτόθι, έτος 1737, αριθμ. 237, σελ. 256 κέ. Δεν πρόκειται περί μεταφράσεως του έργου του Αντωνίου Κατήφορου, ως ενομίσθη υπό παλαιοτέρων ερευνητών, αλλά περί κειμένου του Σκιαδά. Ως ούτος γράφει, εις τον πρόλογον, είχε την τύχη να γνωρίση τον βασιλέα Πέτρον εις την Δανιμάρκα (Δανίαν) τω 1716 και έκτοτε μετέβη εις την Ρωσίαν, όπου παρέμεινε μέχρι του 1730. Πολλά των κατορθωμάτων του βιογραφουμένου είδεν «αυτοψί», αλλά εξ αυτού του ιδίου του Πέτρου ήκουσε («επειδή φιλοδιηγητής ήτον των ιδίων του έργων») ή εκ των μεγιστάνων, τα δε προγενέστερα συνήγαγεν εκ Ρωσικών και άλλων χειρογράφων.
87. - Émile Legrand; ένθ' ανωτ., έτος 1770, αριθμ. 726, τόμ. Β', σελ. 123.
88. - Αυτόθι, έτος 1787, αριθμ. 1184, σελ. 464 κε.
89. - Γ. Λαδά και Αθ. Χατζηδήμου, ένθ' ανωτ., έτος 1791, αριθμ. 19, σελ. 42.
90. - Αυτόθι, έτος 1792, αριθμ. 58, σελ. 112 κε.
91. - Φιλ. Η. Ηλιού, ένθ' ανωτ., αριθμ. 189, σελ. 237 κε.
92. - Δ. Γκίνη - Β. Μέξα, Ελληνική Βιβλιογραφία, τόμ.. Α', σελ. 69, αριθμ. 418.
93. - Αυτόθι, σελ. 64, αριθμ. 390, σελ. 75, αριθμ. 452.
94. - Αυτόθι, σελ. 79, αριθμ. 474.
95. - Αυτόθι, σελ. 72, αριθμ. 434.
96. - Αυτόθι, σελ. 112, αριθμ. 691.
97. - Περί του ανδρός πρβλ. Πολ. Ενεπεκίδη, Κοραής - Κούμας - Κάλβος Άν. Γαζής, Ούγος Φώσκολος, Αν. Δάνδολος, Β. Κόπιταρ. Ελληνικός Τύπος και τυπογραφεία της Βιέννης 1790-1821, εν Αθήναις, 1967. Ρωξάνης Δ. Αργυροπούλου, Ο Κωνσταντίνος Μ. Κούμας ως φιλόσοφος, εν W.G. Tennemann, Σύνοψις της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, μετάφρασις Κ. Μ. Κούμα, Ακαδημία Αθηνών. Κέντρον ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας, εν Αθήναις, 1973, σελ. 223 κε., και την αυτόθι, σελ. 226, σημ. 5, παρατιθεμένην βιβλιογραφίαν.
|
