Διονύσιος Α. Ζακυθηνός
Μεταβυζαντινή και Νεωτέρα Ελληνική Ιστοριογραφία
[Από τα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 1974]
Μέρος Γ'
Ως ελέχθη ανωτέρω, η μετά την Άλωσιν ιστοριογραφία εχρησιμοποίησεν ατύπους μορφάς δια την καταχώρισιν των συμβεβηκότων, αι δε μορφαί αυταί δεν ήσαν άγνωστοι και αλλότριαι εις την Βυζαντινήν παράδοσιν. Μακρά σειρά εμμέτρων αφηγημάτων παρήχθη από των πρώτων χρόνων της Οθωμανικής κατακτήσεως. Η ιστορικότης των ιδιοτύπων τούτων επυλλίων είναι άλλοτε μεγαλυτέρα και άλλοτε μικροτέρα, πολλάκις δε ο μελετητής διστάζει να εντάξη τινά εις τον χώρον της ιστοριογραφίας, έστω και ευρύτατα οριζομένης. Τούτο ιδιαιτέρως συμβαίνει προκειμένου περί των Θρήνων επί τη αλώσει της Κωνσταντινουπόλεως ή άλλων επιφανών πόλεων(34). Αποφεύγων τας ακραίας περιπτώσεις, μνημονεύω κατωτέρω χαρακτηριστικά τινα κείμενα.
Αι μεγάλαι Ελληνικαί νήσοι ανέπτυξαν πρωϊμώτατα το είδος. Το Θανατικόν της Ρόδου του Εμμανουήλ Γεωργιλλά αναφέρεται εις τον λοιμόν του 1498/1499(35). Κυπριακής προελεύσεως θεωρείται το Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης, το οποίον προφανώς εγράφη μικρόν μετά την Άλωσιν(36). Η Διήγησις εις τον θρήνον του αιχμαλωτισμού της ευλογημένης Κύπρου αναφέρεται εις την υπό των Όθωμανών Τούρκων εν έτει 1570 κατάληψιν της μεγαλονήσου(37). Εις τον Τουρκοβενετικόν πόλεμον των ετών 1570 -1573, εις την υπό των Οθωμανών άλωσιν της Κύπρου και την ναυμαχίαν της Ναυπάκτου αναφέρεται το έμμετρον ανέκδοτον αφήγημα το περιεχόμενον εις τον νεωστί υπό της Ακαδημίας Αθηνών κτηθέντα κώδικα(38). Η Κύπρος εξηκολούθησε μέχρι των νεωτέρων χρόνων καλλιεργούσα το ποιητικόν ιστόρημα. Εν των τελευταίων προεπαναστατικών στιχουργημάτων είναι το Περί του περιφήμου Χατζή Γεωργάκη δραγουμάνου της Κύπρου, το οποίον στρέφεται περί τοπικά γεγονότα των ετών 1804- 1809(39).
Η Κρήτη υπήρξεν αναμφισβητήτως η νήσος, η οποία περισσότερον πάσης άλλης Ελληνικής περιοχής ανέπτυξε το έμμετρον αφήγημα(40). Η συμφορά της Κρήτης του Μανόλη Σκλάβου έχει ως υποκείμενον τας καταστροφάς του μεγάλου σεισμού της 29/30 Μαΐου 1508(41). Ο εκ Ρεθύμνου Αντώνιος Αχέλης εξέδωκε τω 1571 εν Βενετία το Βιβλίον συν Θεώ περιέχον της Μάλτας πολιορκίαν, αναφερόμενον εις την αποτυχούσαν ναυτικήν εκστρατείαν των Τούρκων τω 1565 εναντίον της Μάλτας και των εν αυτή εγκατεστημένων ιπποτών τον Αγίου Ιωάννου. Το έργον τούτο αποτελεί ελευθέραν εις στίχους διασκευήν ιστορήματος του Ψευδο- Marino Fracassο μετά δανείων εκ του Orlando Furioso του Λουδοβίκου Αριόστου(42). Η μακρά πολιορκία του
Χάνδακος και τα δραματικά γεγονότα της αλώσεως της νήσου υπό των Οθωμανών Τούρκων (1645-1669), τα οποία συνεκίνησαν την Ευρωπαϊκήν κοινήν γνώμην, έδωκαν την ύλην δια την συγγραφήν ποιημάτων, ως η Διήγησις δια στίχων του δεινού πολέμου του εν τη νήσω Κρήτης γενομένου (εν Βενετία, 1581) του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή(43), η Διήγησις δια στίχων του δεινού πολέμου του εν τη νήσω Κρήτη (εν Βενετία, 1679) του Κεφαλλήνος Ανθίμου Διακρούση, ο Θρήνος εις την εαυτού Κρητομήτορα πάτρην, της απάσης νήσου καταστροφής ένεκεν του Αθανασίου Σκληρού(44), κλπ.
Η ανάκτησις της Πελοποννήσου υπό των Τούρκων τω 1715(45) και τα δραματικά της γεγονότα ενέπνευσαν εις τους Έλληνας αφηγητάς δύο ενδιαφέροντα κείμενα, την Ιστορίαν καλουμένην Κλαθμός Πελοποννήσου του Πέτρου Κατσαΐτη και την Ιστορίαν περί της συμφοράς και σκλαβιάς του Μωρέως του Μάνθου Ιωάννου εξ Ιωαννίνων (εκδοθείσαν εν Βενετία τω 1739)(46). Ο Κεφαλλήν ποιητής, γνωστός και δια τας τραγωδίας Ιφιγένεια και Θυέστης, συνελήφθη αιχμάλωτος εν Ναυπλίω και μετήχθη εις Κρήτην. όπου έγραψε το εκ 2994 στίχων ιστόρημά του. Το έργον του έχει χαρακτήρα περισσότερον διδακτικόν και ολιγώτερον ιστορικόν(47). Πρέπει να σημειωθή ότι εις τα γεγονότα της Πελοποννήσου αναφέρεται και το ημερολόγιον του Έλληνος Κωνσταντίνου Διοικητού, όστις έλαβε μέρος εις την εκστρατείαν των Τούρκων ως απεσταλμένος του ηγεμόνος της Βλαχίας Στεφάνου Καντακουζηνού. Η έκθεσίς του εγράφη εις την Ρουμανικήν(48).
Εις τας Ιονίους νήσους ο Ιάκωβος Τριβώλης, γόνος Σπαρτιατικής οικογενείας, εγκατασταθείσης εις την Κέρκυραν (εκ της οικογενείας ταύτης, ως γνωστόν, κατήγετο ο Μιχαήλ, ο πολύς Μάξιμος ο Γραικός, ο φωτιστής των Ρώσων), πλην της Ιστορίας του Ρε της Σκοτζίας με την Ρήγισσα της Εγγλιτέρρας (εν Βενετία, 1528)(49) εξέδωκεν (ωσαύτως εν Βενετία τω 1528;) την Ιστορίαν του Ταγιαπιέρα. Υποκείμενον της τελευταίας είναι η κατατρόπωσις Μουσουλμάνων κουρσάρων υπό του Βενετού κυβερνήτου πολεμικού πλοίου Giovanni Antonio Tagliapetra παρά το Δυρράχιον την νύκτα της 25 προς την 26 Ιανουαρίου 1520(50).
Εκτός του Ελληνικού χώρου το έμμετρον ιστόρημα εκαλλιεργήθη εν Ιταλία και εν Βλαχία και Μολδαβία. Ο εν Βενετία Ζακύνθιος Τζάνες Κορωναίος, επίτροπος του ναού του Αγίου Γεωργίου, συνέταξε τω 1519 τα Ανδραγαθήματα Μερκουρίου Μπούα, του εκ Ναυπλίου ηγεμόνος των Ελλήνων Στρατιωτών, όστις διεδραμάτισε σπουδαίον πρόσωπον εις τους εν Ιταλία πολέμους του τέλους του δεκάτου πέμπτου και των πρώτων δεκαετιών του δεκάτου έκτου αιώνος(51). Εν Νεαπόλει πιθανώτατα ο εκ Κορώνης στιχουργός Ιωάννης Αξαγιώλης έγραψε περί το έτος 1550 την Διήγησιν συνοπτικήν μεγάλου βασιλέως Καρόλου πέμπτου, του αυτοκράτορος Καρόλου του Ε', του Charles Quint (1519 - 1556), προς τον οποίον επί τι διάστημα εστράφησαν αι ελπίδες Ελλήνων λογίων δια την απελευθέρωσιν του Έθνους(52).
Πρωιμώτατα η Ελληνική Μούσα έλαβεν ως υποκείμενον πρόσωπα και γεγονότα των Παραδουνάβιων επαρχιών. Τρία ιστορικά ποιήματα της προφαναριωτικής εποχής θα μνημονευθούν ενταύθα ιδιαιτέρως: η Ιστορία περιέχουσα πάσας τας πράξεις και ανδραγαθίας και πολέμους του εκλαμπροτάτου Μιχαήλ Βοηβόδα, αυθέντη Ουγγροβλαχίας, Τρανσυλβανίας, Μολδαβίας, την οποίαν έγραψεν εν Οστροβία (Ostrov) τον Δεκέμβριον του 1607 ο εκ Κρήτης έλκων την καταγωγήν Γεώργιος Παλαμήδης(53). Η προσωπικότης του ηγεμόνος Μιχαήλ του Γενναίου (1593 -1601) και οι κατά των Τούρκων πόλεμοι τον ενέπνευσαν και άλλον Έλληνα ποιητήν, τον εκ Δελβίνου της Βορείου Ηπείρου Σταυρινόν τον βεστιάριον, όστις κατά τα πρώτα έτη του δεκάτου εβδόμου αιώνος έγραψε το ποίημα Ανδραγαθίες του ευσεβεστάτου και ανδρειοτάτου Μιχαήλ Βοϊβόνδα (εν Βενετία, 1672)(54) Ομού μετά των Ανδραγαθιών εξεδόθη η Ετέρα ιστορία των κατά την Ουγγροβλαχίαν τελεσθέντων του μητροπολίτου Μυρέων Ματθαίου του εκ Πωγωνιανής της Ηπείρου, καλύπτουσα την ιστορίαν των ετών 1601-1618(55).
Εκ της ανωτέρω εν άκρα συντομία επισκοπήσεως προκύπτει ότι καθ' όλην την μετά την Άλωσιν περίοδον της ξενικής κυριαρχίας οι Έλληνες εκαλλιέργησαν υπό διαφόρους μορφάς — έστω και ενίοτε ανορθοδόξους—τα είδη της Ιστορίας. Αναγκαίως οι προσανατολισμοί της Ιστοριογραφικής ύλης υπήρξαν ποικίλοι, διότι καθ' όλην την μακράν ταύτην διαδρομήν απουσίασεν ο πρωταγωνιστής της Πολιτικής Ιστορίας, η οργανωμένη δηλονότι εξουσία και το κυρίαρχον κράτος. Πολλαί των ιστορικών συγγραφών της Τουρκοκρατίας απηυθύνοντο προς τους πολλούς. Έργα ευρείας κυκλοφορίας, δημωδέστερα και αφελέστερα, απεσκόπουν εις το να ικανοποιήσουν την έμφυτον προς τον μύθον ροπήν του ανθρώπου και να διατηρήσουν συγχρόνως εν εγρηγόρσει την εθνικήν μνήμην. Ουδέποτε κατά τους κρισίμους εκείνους χρόνους απέλιπεν η ιστορική περιέργια.
Άλλα λογιώτερα κατά την γλωσσικήν μορφήν και την συγκρότησιν ιστορικά έργα απηυθύνοντο προς τους ολίγους. Συν τω χρόνω η ιστοριογραφία της Τουρκοκρατίας εστρέφετο προς την κριτικήν, προς την λογιότητα, προς την πολυϊστορίαν. Η ανάδυσις της κριτικής μεθόδου, η Émergence de l’érudition moderne, περί της οποίας ωμίλησεν ο Henri-Irénée Marrou(56), είναι διά την Ελληνικήν επιστήμην φαινόμενον πρωιμώτατον. Συνδέεται μετά της παραδόσεως των Ελλήνων ανθρωπιστών της Αναγεννήσεως και αναπτύσσεται κατά τον δέκατον έβδομον και τον δέκατον όγδοον αιώνα. Πρόδρομοι της επιστημονικής ταύτης σχολής, η οποία θα κατάληξη εις τον Άνδρέαν Μουστοξύδην και δι' αυτού εις την νεωτέραν ιστοριογραφίαν, είναι ο Χίος Λέων Αλλάτιος (1586-1669) και ο εξ Άνδρου Νικόλαος Αλεμάννος (1583 - 1626), ο πρώτος εκδότης των Ανεκδότων του Προκοπίου. Εν τω συνόλω η κριτική μέθοδος εις τας φιλολογικάς και τας ιστορικάς επιστήμας ήρχισεν υποτυπωδώς καθιερουμένη εις τας εκδόσεις των αρχαίων και των μεσαιωνικών κειμένων, εις την δημοσίευσιν των έργων των Πατέρων της Εκκλησίας, εις τάς εκδόσεις των λειτουργικών βιβλίων, εις τας συναγωγάς των δημοσίων και των εκκλησιαστικών εγγράφων του Βυζαντίου και των μετά την Άλωσιν χρόνων, εις τας δογματικάς, ερμηνευτικάς και αντιρρητικάς πραγματείας, εις την έρευναν και την διευκρίνησιν των πρακτικών των συνόδων κλπ.(57) Η δραστηριότης αυτή εντοπίζεται εις τα μεγάλα μοναστηριακά κέντρα, ιδίως εις το Άγιον Όρος, εις τας παροικίας της Ιταλίας, κατ’εξοχήν εις την Βενετίαν, εις την Βλαχίαν και την Μολδαβίαν, εις τας Ρωσικάς ηγεμονίας.
Αι παραδουνάβιοι επαρχίαι και η Ρωσία εφιλοξένησαν την αναγέννησιν των χρόνων της θρησκευτικής ηγεμονικής ροπής του Ελληνισμού εντός των κόλπων της Ορθοδοξίας, κατά τον δέκατον έβδομον και τον δέκατον όγδοον αιώνα. Εις την εκδοτικήν δραστηριότητα και την προς τας χώρας ταύτας ακτινοβολίαν συνετέλεσε τα μέγιστα η λειτουργία των Ελληνικών σχολών, της εν Τεργοβιστίω Σχολής των Ελληνικών και Λατινικών Σπουδών (ιδρυθείσης τω 1646), της εν Ιασίω Σχολής των Τριών Ιεραρχών (επίσης τω 1646), της ηγεμονικής Σχολής του Βουκουρεστίου (τω 1679). Η υπό του πατριάρχου Ιεροσολύμων Δοσιθέου αναληφθείσα πρωτοβουλία και η ίδρυσις των πρώτων τυπογραφείων εν Μολδαβία και Βλαχία (από του 1682 κε.) έδωκαν εις την κίνησιν ταύτην έκτακτον προβολήν(58). Εν Ρωσία, ένθα ο Μάξιμος ο Γραικός, ο Μιχαήλ Τριβώλης (περί 1475 - 1556), θαυμαστής του Savonarola και συνθιασώτης του Pico della Mirandola, μετέφερεν, oμού μετά της ορθής δόξης, την σπουδήν των Ελληνικών χριστιανικών γραμμάτων, ο Παΐσιος Λιγαρίδης (μεταξύ 1662 και 1678)(59) και κυρίως οι εκ Κεφαλληνίας αδελφοί Ιωάννης – Ιωαννίκιος και Σπυρίδων - Σωφρόνιος Λειχούδαι διέδωσαν την Ελληνικήν παιδείαν. Η υπ' αυτών ιδρυθείσα κατά το έτος 1686 «Σλαβοελληνολατινική Ακαδημία» της Μόσχας απέβη κέντρον φιλολογικών σπουδών(60). Άξιον σημειώσεως είναι ότι ο ωσαύτως Κεφαλλήν Αθανάσιος Σκιαδάς, καθηγητής της Ελληνικής Σχολής, μεταφραστής των Τυχών Τηλεμάχου υιού του Οδυσσέως (εν Βενετία, 1742) του Fenelon, ησχολήθη περί παλαιογραφικάς και κωδικολογικάς μελέτας, δημοσιεύσας το έργον Catalogi duo codicum manuscriptorum Graecorum, qui in Bibliotheca Synodali Moscvensi asservarntur (εν Μόσχα, 1723), το οποίον αφιεροί προς τον Πέτρον τον Μέγαν(61).
Προς την ερευνητικήν ταύτην παράδοσιν της Ελληνικής ιστοριογραφίας συνάπτομεν τα γραφέντα περί τον πνευματικόν βίου και ιδία τα περί των εις τα γράμματα διαπρεψάντων κατά την Τουρκοκρατίαν ανδρών. Περί τινα των θεμάτων τούτων στρέφεται το υπό του Αλεξάνδρου Ελλαδίου λατινιστί γραφέν βίβλίον Status praesens Ecclesiae Graecae: in quoetiam causae exponuntur cur Graeci moderni Novi Testamenti editiones in Graeco-barbara lingua factas acceptare recusant, αφιερωθέν εις τον Πέτρον τον Μέγαν και εκδοθέν τω 1714. Βραχείας ειδήσεις περί των Ελλήνων λογίων περιλαμβάνει η Επιτετμημένη Επαρίθμησις των κατά τον παρελθόντα αιώνα λογίων Γραικών και περί τινων εν τω νυν αιώνι ανθούντων, την οποίαν συνέγραψεν ο εκ Μοσχοπολεως Δημήτριος Προκοπίου τω 1721 και περιέλαβε μετά Λατινικής μεταφράσεως ο J. - A. Fabricius εις την Bibliotheca Graeca, τόμ. ΙΑ', σελ. 770-808 (εν Aμβούργω, 1722)(62). Ο Νικόλαος Κομνηνός - Παπαδόπουλος (Cοmneno - Papadopoli) συνέγραψε την Iστορίαν του Πανεπιστημίου της Παδούης: Historia Gymnasii Patavini, εις τόμους δύο, εν Βενετία, 1726. Αλλά το ευρύτερον και σπουδαιότερον έργον περί του πνευματικού βίου της Τουρκοκρατίας είναι το υπό τον τίτλον Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, συγγραφέν υπό του εν Πέστη της Ουγγαρίας ακμάσαντος Γεωργίου Ζαβίρα (1744-1804) και εκδοθέν υπό Γεωργίου Κρέμου εν Αθήναις τω 1872(63).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
34. - Γεωργίου Θ. Ζώρα, Βυζαντινή ποίησις, Βασική βιβλιοθήκη, αριθμ. 1, εν Αθήναις, 1956, σελ. 177 κε. Του αυτού, Περί την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, εν Αθήναις, 1959, σελ. 157 κε., 213 κε., 233 κε., 267 κε.
35. - Émile Legrand, Bibliothèque Grecque vulgaire τομ. Α, εν Παρισίοις, 1880, σελ. 203-225.
36. - Εμμ. Κριαρά, Το Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης. Κριτική έκδοση με εισαγωγή, σχόλια και γλωσσάριο, εν Θεσσαλονίκη, 1956. Κατά τον Στ. Αλεξίου, Κρητικά Σύμμεικτα. Το ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης, εν Ελληνικοίς, τόμ. 22 (1969), σελ. 444 . 447, το στιχούργημα είναι Κρητικής καταγωγής.
37. - Σίμου Μενάρδου, Θρήνος της Κύπρου, εν Δελτίφ της 'ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας, τόμ. 6 (1901), σελ. 405-432. Κ. Προυσή, Τα ιστορικά Κυπριακά τραγούδια, εν Κυπριακαίς Σπουδαίς, τόμ. 7 (1943), σελ. 26 κε.
38. - Έτερον χειρόγραφον εφυλάσσετο εν τη Μονή του Σινά: Θ.Β. Τζεδάκη, Η Κρήτη εν ανεκδότω επικώ ποιήματι περί της αλώσεως της Κύπρου (εκ κώδηκος της Σιναϊτικής Βιβλιοθήκης), εν Κρητικοίς Χρονικοίς, τόμ. 15/16, τεύχος Β' (1961-1962), σελ. 166-174.
39. - Θεόδ. Παπαδοπούλλου, Νέα παραλλαγή ιστορικού άσματος, Κέντρον Επιστημονικών Ερευνών, Επετηρίς IV, 1970-1971, εν Λευκωσία, 1971, σελ. 329-378.
40. - Μ.Ι. Μανούσακα, Η Κρητική λογοτεχνία κατά την εποχή της Βενετοκρατίας, εν Θεσσαλονίκη, 1965.
41. - Φαίδωνος Μπουμπουλίδου, Η συμφορά της Κρήτης του Μανόλη Σκλάβου. Κρητικόν στιχούργημα του ΙΣΤ' αιώνος, εν Αθήναις, 1955.
42. - Hubert Pernot, P. Gentil de Vandosme et Antoine Achélis, Le siège de Malte par les Turcs en 1565, publié en français et en grec d'après les éditions de 1567 et de 1571, εν Παρισίοις, 1910. Πρβλ. Γεωργ. Κ. Σπυριδάκη, Παρατηρήσεις επί δύο ιστορικών ασμάτων της Κύπρου, εν Επιστημονική Επετηρίδι της Φιλισοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, του έτους 1955-1956, σελ. 423-438. Gius. Spadaro, Sulle fonti dell Assedio di Malta di Antonio Achelis, εν Ερανιστή, έτος Δ’ (1966), σελ. 80-116.
43. - Νικ.Β.Τωμαδάκη, Μεταβυζαντινά φιλολογικά (Μελέται και κείμενα), εν Αθήναις, 1965, σελ. 191 κε.
44. - Κ. Ν. Σάθα, Ελληνικά Ανέκδοτα, τόμ. Β', εν Αθήναις, 1867.
45. - Μ. Β. Σακελλαρίου, Η ανάκτησις της Πελοπονήσου υπό των Τούρκων εν έτει 1715, εν Ελληνικοίς, τόμ. 9 (1936), σελ. 223-240.
46. - Δ. Κ. Μιχαηλίδου, Ο Ηπειρώτης ποιητής Μάνθος Ιωάννου και το έργο του. εν Αθήναις, 1970.
47. - Εμμ. Κριαρά, Κατσαΐτης Ιφιγένεια-Θυέστης. Κλαθμός Πελοποννήσου ανέκδοτα έργο, εν Αθήναις, 1950.
48. - Εξεδόθη υπό του Νικολάου Iorga τω 1913 μετά Γαλλικής μεταφράσεως : Δημ. Β. Οικονομίδου, Γλωσσικαί και λαογραφικαί ειδήσεις εν τω Ημερολογίω του Κωνσταντίνου Διοικητού, Εις μνήμην Κ. Αμάντου 1874-1960, εν Αθήναις, 1960, σελ. 147-166.
49. - Εμμ. Κριαρά, Der Roman «Ιmperios und Margarona» und das «Dekameron» als Quellen des Jacob Trivolis, εν Berliner Byzantinische Arbeiten, τόμ. 16: Probleme der Neugr. Lit., 111, εν Βερολίνω, 1960, σελ. 62-92.
50. - Ιάκωβος Τριβώλης, Ποιήματα, herausgegeben, übersetzt und erklärt von Johannes Irmscher, Berliner Byzantinische Arbeiten, τόμ. 1, εν Βερολίνω, 1956.
51. - Κ. Ν. Σάθα, Ελληνικά Ανέκδοτα, τόμ. Α', εν Αθήναις, 1867, σελ. 1-148.
52. - Γεωργίου Θ. Ζώρα, Ιωάννου Αξαγιώλου, Διήγησις συνοπτική Καρόλου του Ε' (κατά τον Βατικανόν Ελληνικόν Κώδικα 1624), εν Αθήναις, 1964.
53. - Émile Legrand, Bibliothèque Grecque vulgaire, τόμ. Β', σελ. 183-230.
54. - Émile Legrand, Recueil de poèmes historiques en grec vulgaire, εν Παρισίοις, 1877, σελ. 16-127. Πρβλ. De Russo, Studii Istorice Greco-Romane, τόμ. Α', σελ. 115 κε.
55. - Émile Legrand, Bibliothèque Grecque vulgaire, τόμ. Β', σελ.231-333. Πρβλ. De Russo, αυτόθι, σελ. 159 κε.
56. - Henri-Irénée Marrou, εν L’Histoire et ses methods, Encyclopédie de la Pléiade, εν Παρισίοις, 1961, σελ. 20 κε.
57. - Ν.Β. Τωμαδάκη, Κλεις της Βυζαντινής Φιλολογίας ήτοι Εισαγωγή εις την Βυζαντινήν Φιλολογίαν, τόμ. Α', έκδοσις τρίτη, εν Αθήναις, 1965, σελ. 71 κε. Του αυτού, Η εν Ιταλία έκδοσις των Ελληνικών εκκλησιαστικών βιβλίων (κυρίως λειτουργικών) γενομένη επιμελεία Ελλήνων ορθοδόξων κληρικών κατά τους ΙΕ'-ΙΣΤ" αιώνας, εν Επετηρίδι Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τόμ. 37 (1969- 1970) σελ. 3-33.
58. - Émile Turdeanu, Le livre grec en Russie: L’ apport des presses de Moldavie et de Valachie `1682- 1725), εν Revue des études slaves, τόμ. 26 (1950), σελ. 69-87. ΙΙρβλ. το νεώτατον βιβλίον: Ariadna Camariano-Cioran, Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeures, εν Θεσσαλονίκη, 1974.
59. - Κ, Αμάντου, Παΐσιος Λιγαρίδης, εν Επετηρίδι Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τόμ. 13 (1937), σελ. 224 κε.
60. - Αλεξάνδρου Λάσκαρι, Ιστορική έποψις περί της εν Μόοχα Ελληνικής Ακαδημίας κατά τον ΙΖ' και ΙΗ’ αιώνα, ήτοι περί των αδελφών Λειχουδών Ιωαννικίου και Σωφρονίου, Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, τόμ. 1, τεύχος β', 1864, σελ. 24-44. Πρβλ, Μαρίας Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Ο Πατμιακός κώδιξ 838 : λανθάνον χειρόγραφον της Γραμματικής των Λειχουδών, Τρίτον Πανιόνιον Συνέδριον, Πρακτικά, τόμ. Α', εν Αθήναις, 1969, σελ. 143-154, Φιλ. Ηλιού, ενθ’ ανωτ., αριθμ. 88, σελ. 133 κέ.
61. - Émile Legrand, Bibliographie Hellénique, έτος 1723, τόμ. Α', σελ. 183 κε.
62. - Φωτοτυπική αναπαραγωγή: Δημήτριος Προκοπίου (Πάμπερης) Απαρίθμησις Λογίων Γραικών, εν Αθήναις, 1966. Συμπληρώματα Καλλινίκου του Δ' (1713-1791): Άλκη Αγγέλου, Καλλινίκου Δ': Συμπλήρωμα στην «Επαρίθμηση» του Δ. Προκοπίου, Ερανιστής, τόμ. 1 (1963) σελ. 23 - 29.
63. - Ανδρέα Horváth, H ζωή και τα έργα τoυ Γεωργίου Ζαβίρα, Ουγγροελληνικαί Μελέται, 3, εν Βουδαπέστη, 1937.
|
