Διονύσιος Α. Ζακυθηνός
Μεταβυζαντινή και Νεωτέρα Ελληνική Ιστοριογραφία
[Από τα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 1974]
Μέρος B'
Παραλλήλως προς τα μεγάλα ταύτα ιστορικά έργα αναπτύσσονται οι ελάσσονες κλάδοι και τα ελάσσονα είδη της ιστοριογραφίας. Είναι δε ταύτα βραχύτερα χρονικά, χρονικά αναφερόμενα εις συγκεκριμένα γεγονότα ή εις την τοπικήν ιστορίαν, γενικώτερον συνθέσεις της τοπικής ιστορίας, απομνημονεύματα και ημερολόγια, περιγραφαί και πραγματείαι περί των τόπων της λατρείας, περί μοναστηριακών Ιδρυμάτων, περί προσκυνημάτων, βιογραφίαι ενδόξων ανδρών, εκθέσεις περί της καταστάσεως πόλεων, νήσων ή εκκλησιαστικών περιφερειών, τέλος βραχύτεραι ή διεξοδικώτεραι συγγραφαί αφορώσαι εις την ιστορίαν των γραμμάτων και του πνευματικού βίου καθόλου. Ακολουθούν τα παρομαρτούντα εις την ιστορίαν παντοία άτυπα έργα, τα κατ' ανοχήν και οικονομίαν. ως ελέχθη ανωτέρω, εντασσόμενα εις τας πλησιοχώρους περιοχάς της.
Ογκώδη γραμματολογικήν πραγματείαν θα συνέγραφεν εκείνος, όστις θα επεχείρει να απαριθμήση τους τρόπους, τους οποίους ο τουρκοκρατούμενος Ελληνισμός εχρησιμοποίησε, δια να αναπολήση το παρελθόν και δια να παραδώση εις τας επερχομένας γενεάς την μνήμην των δρωμένων και των συμβαινόντων — και η πραγματεία αυτή δεν έχει εισέτι γραφή. Βραχέα τινά θα αρκέσουν ενταύθα δια τον χαρακτηρισμόν των πραγμάτων.
Ως ήτο φυσικόν εις μίαν εθνικήν κοινωνίαν απολιτικήν και διεσπασμένην εν τω χώρω, η τοπική ιστορία κατέχει σπουδαίαν θέσιν εν τη πανελληνίω ιστοριογραφία. Από της Κύπρου και της Κρήτης, από της Τραπεζούντας και της Ιωνίας μέχρι της Μακεδονίας, της Ηπείρου και των Ιονίων Νήσων και μέχρι των υπερβορείων παροικιών του Εξωτερικού, οι Έλληνες κατεχώρισαν τα συμβεβηκότα, άλλοι εις στοιχειώδη και αδέξια σημειώματα, άλλοι εις συνθέσεις υψηλοτέρας στάθμης. Μετά τον Λεόντιον Μαχαιράν και τον Γεώργιον Βουστρώνιον, η μακρά Ιστορία της Κύπρου αποτελεί το υποκείμενον της Ιστορίας χρονολογικής της νήσου Κύπρου, ερανισθείσης εκ διαφόρων ιστορικών και συντεθείσης απλή φράσει, από του Κατακλυσμού μέχρι του παρόντος, υπό του αρχιμανδρίτου Κυπριανού (εν Βενετία, 1788). Έτερος εκκλησιαστικός ανήρ, ο αρχιεπίσκοπος Σάμου Ιωσήφ Γεωργειρήνης, έγραψε. Περιγραφήν της ενεστώσης καταστάσεως της Σάμου, Ικαρίας, Πάτμου και του Αγίου Όρους, η οποία εξεδόθη εν Αγγλική μεταφράσει του Henry Denton: Α Description of the Present State of Samos, Nicaria, Patmos, and Mount Athos, εν Λονδίνω, 1678, και εν Γερμανική τω 1689. Του έργου σώζεται ανέκδοτος Γαλλική μετάφρασις(19).
Την ιστορίαν των Αθηνών κατά την Τουρκοκρατίαν, ιδία από του 1754 μέχρι του 1800, αφηγήθη ο Ιωάννης Μπενιζέλος εις τας Εφημερίδας του και εις την δευτέραν των ανέκδοτον διασκευήν υπό τον τίτλον Ιστορία νέα των εν Αθήναις συμβεβηκότων(20). Το Χρονικόν ή Ιστορία Γαλαξειδίου, «ευγαλμένη από παλαιά χερόγραφα, μεμβράνια, σιζίλια και χρυσόβουλλα αυθεντικά...», φέρεται καταρτισθείσα τω 1703 δια χειρός Ευθυμίου ιερομονάχου, άρχεται από του τέλους του δεκάτου και καταλήγει εις το τέλος του δεκάτου εβδόμου αιώνος(21). Aι Σέρραι εύρον τον χρονογράφον των εν τω προσώπω του ιερέως Συναδηνού, λογοθέτου και σακελλαρίου της μητροπόλεως, γεννηθέντος, ως ο ίδιος παραδίδει, την 21 Σεπτεμβρίου 1600. Το Χρονικόν του αποτελείται εκ διαδοχικών σημειωμάτων, οιονεί βραχέων χρονικών, από του 1598 μέχρι του 1642. Ο συγγραφεύς χρησιμοποιεί το από κόσμου κτίσεως χρονολογικόν σύστημα των Βυζαντινών(22).
Εις την ιστορίαν της Ηπείρου αναφέρονται τα βραχύτερα η μακρύτερα χρονικά, τα οποία περιελάμβανεν ο κατά το έτος 1820 καταστραφείς κώδιξ ο επιλεγόμενος Κουβαράς(23). Την ιστορίαν της Κερκύρας συνέγραψεν ιταλιστί ο Ανδρέας Μάρμορας εις οκτώ βιβλία Della Historia di Corfu, εν Βενετία, 1672. Εν Ζακύνθω) ο Μάτεσης κατεχώρισεν εις διαδοχικά βραχέα χρονικά τα κρίσιμα γεγονότα του Τουρκοβενετικού πολέμου (1684-1699)(24) ο δε Άντζολος Σουμάκης περιέγραψε Το Ρεμπελιό των Ποπολάρων, ήγουν του νησιού της Ζακύνθου του 1628(25). Μακράν της Ελλάδος ο εκ Ζαγοράς του Πηλίου Ιωάννης Πρίγκος συνεκρότησε το Χρονικόν του Amsterdam, καταλέξας εις αυτό παντοίας ειδήσεις και κείμενα περί την Ελληνικήν παροικίαν της πόλεως ταύτης από του 1753 μέχρι του 1764. Εις άλλο του έργον κατεχώρισεν υπό μορφήν ημερολογιακήν σημειώματα περί του 'Ρωσοτουρκικού πολέμου των ετών 1769-1774(26).
Υψηλοτέρου επιπέδου είναι τα υπό Ελλήνων γραφέντα Ιστορικά έργα τα αναφερόμενα εις τας παραδουναβίους επαρχίας. Πλην των εφημερίδων και των εμμέτρων ιστορημάτων, περί των οποίων θα γίνη ο προσήκων λόγος κατωτέρω, ιδιαιτέρας μνείας πρέπει να τύχουν ενταύθα η Ιστορία, της Ρουμουνίας του Δανιήλ Φιλιππίδου (εν Λειψία, 1816) και η Ιστορία της πάλαι Δακίας του Διονυσίου Φωτεινού (τόμοι τρεις, εν Βιέννη, 1818-1819)(27)
Εκ των σπουδαιοτέρων και χαριεστέρων ελασσόνων ειδών της μετά την Άλωσιν ιστοριογραφίας είναι αι Εφημερίδες, τα ημερολόγια δηλονότι, συγγραμμάτια απομνημονευτικά, τα οποία ημέρα τη ημέρα κατήρτιζον άνδρες διάσημοι της Εκκλησίας, της πολιτείας και των γραμμάτων. Ταύτα ήνθησαν κυρίως εν Κωνσταντινουπόλει και εν ταις Ρουμανικαίς ηγεμονίαις, τα πλείστα δε αποτελούν εξαιρέτου σημασίας μαρτυρίας αυθεντικάς. Αξιολογότατα είναι τα απομνημονεύματα του αρχιεπισκόπου Ελασσόνος Αρσενίου (1549 -1625), όστις συνώδευσε τον πατριάρχην Ιερεμίαν τον Β' εις την Μοσχοβίαν τω 1588. Το έργον του αναφέρεται εις την ανάδειξιν του πατριαρχείου της Μόσχας και γενικώτερον εις την τεταραγμένην εκείνην περίοδον της Ρωσικής Ιστορίας(28). Εις συμβάντα των ετών 1676-1689 αναφέρονται αι Εφημερίδες του Ιωάννου Καρυοφύλλου, μεγάλου λογοθέτου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας(29). Κείμενον καίριον δια την ιστορίαν του πολέμου Αυστριακών και Τούρκων και της δευτέρας πολιορκίας της Βιέννης (1683-1699) είναι αι Ιστορίαι Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων, καλύπτουσαι την περίοδον των ετών 1682 μέχρι 1687(30). Εις τον τετραετή πόλεμον Οθωμανορρώσων και Αυστριακών (1736-1739) αφιερούνται αι Δακικαί Εφημερίδες του Καισαρίου Δαπόντε(31). Από του 1777 μέχρι του 1811 ο Κωνσταντίνος Καρατζάς, καταλαβών ανώτατα αξιώματα εν Βλαχία, Μολδαβία και Κωνσταντινουπόλει, κατεχώρισεν εις τάς Εφημερίδας ιδιοχείρους αυτού σπουδαίαν ιστορικήν ύλην(32). Χαριέσταται δε, τέλος, και Ιστορικώς πολύτιμοι είναι αϊ τελευταίως δημοαιευθείσαι Εφημερίδες τον γνωστόν λογίου Παναγιώτον Κοδρικά, άναφερόμεναι είς τα έτη 1788-1797(33).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
19. - Επαμεινώνδου Ι. Σταματιάδου, Επιστολιμαία διατριβή περί Ιωσήφ Γεωργειρήνου, αρχιεπισκόπου Σάμου 1666-1671, εν Σάμω, 1892.
20. - Επαμεινώνδου Ι. Σταματιάδου, Οι Καταλάνοι εν τη Ανατολή. Οις προσετέθη και ανέκδοτός τις χρονολογία των Αθηνών, εν Αθήναις, 1869, σελ. 267-327. Πρβλ. Θ. Ν. Φιλαδελφέως, Ιστορία των Αθηνών υπό του Αθηναίου διδασκάλου Ιωάννου Μπενιζέλου, εν Αρμονία, τόμ. 1 (1900), σελ. 263-270, και Άλκη Αγγέλου, Παναγιώτης Κοδρικάς Εφημερίδες, εν Αθήναις, 1963, σελ. 214.
21. - Κωνσταντίνου Ν. Σάθα, Χρονικόν ανέκδοτον Γαλαξειδίου ή Ιστορία Αμφίσσης, Ναυπάκτου, Γαλαζειδίου, Λοιδορικίου και των περιχώρων, εν Αθήναις, 1865. Δευτέρα πανομοιότυπος εκδοσις τω 1914.
22. - Πέτρου Θ. Πέννα, Σερραϊκά Χρονικά, τεύχος Α': Α'. «Το Χρονικόν των Σερρών» του Παπασυναδινού, μετ' εισαγωγικής μελέτης. Β'. «Ο Θρήνος» επί τη αλώσει της Κωνσταντινουπόλεως του Παπασυναδινού, μετ' εισαγωγικής μελέτης, εν Αθήναις, 1938.
23. - Λεάνδρου Βρανούση, Χρονικά της μεσαιωνικής και τουρκοκρατουμένης Ηπείρου, εν Ιωαννίνοις, 1962. Του αυτού, Το Χρονικόν των Ιωαννίνων κατ’ ανέκδοτον δημώδη επιτομήν, εν Επετηρίδι του Μεσαιωνικού Αρχείου της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 12 (1962), εν Αθήναις, 1965, σελ. 57-115.
24. - Κωνσταντίνου Ν. Σάθα, Ελληνικά Ανέκδοτα, τόμ. A', εν Αθήναις, 1867, σελ. 194-228.
25. - Αυτόθι, σελ. 157-193. Πρβλ. Αγγέλου Σουμάκη, Το Ρεμπελιο των Ποπολάρων. Εισαγωγή Κ. Πορφυρή, εν Αθήναις, 1973.
26. - Βαγγ. Σκουβαρά, Ιωάννης Πρίγκος (1725; -1789). H Ελληνική παροικία του Άμστερνταμ. Η Σχολή και η Βιβλιοθήκη Ζαγοράς, εν Αθήναις, 1964.
27. - Ποικίλην ιστορικήν ύλην, αναφερομένην εις τας παραδουναβίους επαρχίας, συνήγαγεν ο Αθανάσιος Π απαδόπουλος -Κεραμεύς εν Eud. de Hurmuzaki, Documente privitoare la Istoria Românilor, τόμ. ΙΓ': Texte Grecesti privitoare la Istoria Româneasca, εν Βουκουρεστίω, 1909. Γενικώτερον περί της Ιστοριογραφίας βλ. D. Russο, Studii Istorice Greco-Romane, Opere Postume, κατ’ εκδοσιν Ariadna Camariano και Nestor Camariano, εις τόμους δύο, εν Βουκουρεστίω, 1939.
28. - Αρχικώς ο Αρσένιος έγραψε ποίημα υπό τον τίτλον Κόποι και διατριβή του ταπεινού αρχιεπισκόπου Αρσενίου, γράφει και την προβίβασιν του πατριάρχου Μοσχοβίας: Σπ. Ζαμπελίου, Το πρώτον πατριαρχείον εν Ρωσσία, εν Πανδώρα, τόμ. 10 (1860), σελ. 343 κέ., 370 κέ., 390 κέ., 414 κέ,, 438 κέ. Βραδύτερον συνέταξε τα απομνημονεύματα, των οποίων μόνη η υπό Α. Dmitrievskii μετάφρασις εις την Ρωσικήν έχει δημοσιευθή: William K. Medlin και Christos Patrinelis Renaissance and Religious Reforms in Russia. Western and Post-Byzantine Impacts on Culture and Education (16th -17th Centuries), εν Γενεύη, 1971, σελ. 46 κέ., 62 κε., σημ. 26.
29. - Περικλέους Γ. Ζερλέντου, Ιωάννου του Καρυοφύλλου Εφημερίδες, εν Δελτίω της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ.. 3(1890), σελ. 275 κέ.
30. - Αθανασίου Παπαδοπούλου - Κεραμέως, ενθ' ανωτ., σελ.1- 43.
31. - Émile Legrand, Éphémérides Daces ou Chrinique de la Guerre de quatre ans (1736-1739) par Constantin Dapontès, εις τόμους τρεις, εν Παρισίοις, 1880-1888.
32. - Αθανασίου Παπαδοπούλου-Κεραμέως, ένθ’ ανωτ., σελ. 77-158.
33. - Παναγιώτης Κοδρικάς Εφημερίδες, εκδότης Άλκης Αγγέλου, εν Αθήναις 1963.
|
