|
Δημήτριος Δ. Τριανταφυλλόπουλος
Οἰκουμενικότητα καί Βυζαντινή Τέχνη. Μιὰ Ἀνάγνωση
(Ἐξεφωνήθη ἀντίπερα τοῦ Πόρου τὴν 24 Ἀπριλίου 1827)
Ἀπό «Τό Βυζάντιο ὡς Οἰκουμένη», ἐκδ. Ἐθνικό Ἵδρυμα Ἐρευνῶν, Διεθνῆ Συμπόσια 16, Ἀθήνα 2005.
Κεφάλαιο 4
Κατὰ ἐπίμονη παρότρυνση τοῦ ἀοίδιμου π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ καὶ ἄλλων συγχρόνων θεολόγων, εἶναι καιρὸς ν' ἀνακαλύψουμε καὶ τὰ κοινὰ στοιχεῖα τῆς παράδοσης μεταξὺ τῶν Ἐκκλησιῶν(76). Ἕνας ὀρθόδοξος θεολόγος ἀφουγκράστηκε πίσω ἀπὸ τὴ ζωγραφικὴ στὴ Μονὴ τῆς Χώρας τὴ μουσική τοῦ Μότσαρτ(77). Καὶ ἀντίστροφα, ἕνας δυτικὸς τεχνοϊστορικὸς βλέπει τὴν τελευταία φάση τοῦ ἔργου τοῦ Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, πιστοῦ ὑπηρέτη τῆς τέχνης τῆς ρωμαιοκαθολικῆς Ἀντιμεταρρύθμισης, νὰ τὴ διαπερνᾶ τὸ φῶς ἐκεῖνο, ποὺ δίχασε ἡσυχαστὲς καὶ Βαρλααμιστές, Ἀνατολὴ καὶ Δύση(78).
Οἱ Βυζαντινοί, προσφέροντας πάντα τὸν ἑαυτὸ τους(79), δημιούργησαν αὐτὸ ποὺ ἀποκλήθηκε «συνταίριασμα πολιτισμοῦ καὶ ἀποκάλυψης»(80). Ἡ Δύση, μὲ πρωταγωνιστὴ σήμερα τὴν Ἀμερική(81), ἐνδεχομένως ὀνειρεύεται μιὰ παγκόσμια τάξη ἐν ὀνόματι τῆς αὐτονομημένης, αὐθαίρετης δικαιοσύνης. Διεκδικεῖ τὴ μονοκρατορία στὸ σύγχρονο, ἐκκοσμικευμένο ἀξιακὸ σύστημα(82), ἀκόμη καὶ βυθίζοντας τὴν ὑφήλιο στὴ φρίκη μιᾶς ὁλοκληρωτικῆς καταστροφῆς, μιᾶς διάστροφης, παραμορφωτικῆς 'αποκάλυψης'(83). Εἶναι οἱ συνέπειες ἑνὸς 'πολιτισμοῦ', ποὺ προβάλλει ρητορικὰ τὸν 'χριστιανισμό' του ἀλλὰ ἔχει ἀπολέσει τὸν χριστοκεντρικὸ του χαρακτήρα, καταδυόμενος στὴν κόλαση τοῦ ἀνθρωποκεντρισμοῦ) μὲ ἐντονότατο τὸ αἴσθημα τῆς ἀπώλειας, τῆς μὴ ἰσορρόπησης(84).
Τὸ Βυζάντιο, ποὺ διανύουμε τὴν πεντακοσιοστὴ πέμπτη ἐπέτειο ἀπὸ τὴν τραγική του πτώση -τὸ μεγαλύτερο ἴσως γεγονὸς στὴ μεσαιωνικὴ καὶ πρώιμη νεώτερη εὐρωπαϊκὴ ἱστορία-, ἀπέναντι σὲ αὐτὴ τὴν ἐφιαλτικὴ προοπτικὴ προσέφερε τὴν ὑπαρξιακὴ ἐλπίδα μιᾶς ἐν Χριστῷ μεταμόρφωσης, μὲ ἀκλινὴ τὴ βεβαιότητα μιᾶς οἰκουμενικῆς ἀνάστασης στὸ ἀνέσπερο φῶς τῆς τρισηλίου θεότητος. Ἡ λατρευτικὴ βυζαντινὴ τέχνη δείχνει καθαρὰ τὸν δρόμο αὐτό, ὡς διαρκὴ ὑπόμνηση πὼς «δὲν μποροῦμε νὰ ξεφύγουμε τὸ ἄτεγκτο δίλημμα κάθε λεπτοῦ τῆς ὕπαρξής μας: εἴτε ν' αὐτοκτονήσουμε εἴτε ν' ἀναστηθοῦμε ἐκ νεκρῶν»(85).
Σημειώσεις
76. Πρβλ. μαρτυρίες του στὸ τχ. 64 τοῦ περιοδ. Σύναξη (Ἀθήνα, 1997)• τὸ αἴτημα γιὰ συγκλίσεις θέτουν καὶ ἄλλοι: Μητροπ. Περγάμου Ί. Ζηζιούλας, Τί ἐλπίζει ἡ Ἐκκλησία ἀπὸ τὴ Θεολογία, Ἐκκλησιαστικὸς Κήρυκας 7 (Λάρνακα 1995), 181 κ.ἑξ.• Μ. Μπέγζος, Ἡ πορεία τῆς δυτικῆς θεολογίας. Ἕνα πανόραμα τῆς ἑτερόδοξης Εὐρώπης Φωτίου• Ἰησοῦς Χριστός, 520 κ.ἑξ., ἰδιαίτερα 543 κ.ἑξ.
77. Ο. Clément, Βυζάντιο καὶ Χριστιανισμός, μτφρ. Θ. Μάϊνα, Ἀθήνα 1985, 73 κ.ἑξ. Τὰ γνωρίσματα τοῦ καλλιεργημένου ἀνθρώπου, ὅπως συνοψίζονται ἀπὸ τὸν λόγιο Πατριάρχη Κων/πόλεως Γεώργιο (Γρηγόριο) Κύπριο (β' ἥμισυ 13ου αἰώνα) ὡς ἀποτέλεσμα τῆς κλασικῆς παιδείας (τὸ χαρίεν, τὸ ἀστικόν, τὸ σεμνὸν καὶ τὸ ὄντως ἑλληνικόν: βλ. Beck, Βυζαντινὴ χιλιετία, 185), ἐφαρμόζονται ἰδεωδῶς στὸ ὕφος τῶν ἔργων τοῦ ἴδιου μνημείου, μὲ χορηγό τους τὸν ἀνθρωπιστὴ Θεόδωρο Μετοχίτη.
78. D. Davies, El Greco, Oxford 1976• τοῦ ἰδίου, Ἡ ἀνύψωση τοῦ νοῦ πρὸς τὸν Θεό: Ἡ θρησκευτικὴ εἰκονογραφία τοῦ Γκρέκο καὶ ἡ πνευματικὴ ἀναμόρφωση στὴν Ἰσπανία, J. A. Lopera (ἐπιμ.), El Greco. Ταυτότητα καὶ μεταμόρφωση κατάλογος ἔκθεσης, Ἀθήνα 1999-2000, Milano 1999, 201 κ.ἑξ., ὅπου καὶ μνεία ἄλλων ἐργασιῶν του. Στὸ ἴδιο μῆκος κύματος κινεῖται καὶ ἡ Ντ. Μουρίκη, Greco καὶ Βυζάντιο, σὲ ἀντίθεση μὲ ἄλλους ξένους καὶ ἕλληνες μελετητές. Ἀποτίμηση τῆς ἑλληνικῆς βιβλιογραφίας: Δημ. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ὁ Ἕλληνας, ΔΧΑΕ, περίοδ. Δ', 17 (1993-1994), 375 κ.ἑξ.• τοῦ ἰδίου, ‘Ἑλληνικότητα’ καὶ 'βυζαντινότητα' στὸ ἔργο τοῦ Θεοτοκόπουλου, Εl Greco of Crete. Proceedings of the International Symposium (Ἡράκλειον 1990), Ἡράκλειον 1995, 447 κ.ἑξ. Γιὰ τὸ φῶς καὶ τὸν ρόλο του γενικὰ στὴ δυτικοευρωπαϊκὴ τέχνη πρβλ. Η. Sedlmayr, Das Licht in seinen künstlerischen Manifestationen, Mittenwald 21979• W. Schöne, Über das Licht in der Malerei, Berlin 71989.
79. «Tὸ Βυζάντιο ἦταν δότης, ἡ Δύση δέκτης», συνόψισε ἔγκυρα τὴν ὑπερχιλιετὴ προσφορὰ ὁ G. Ostrogorsky, Ἱστορία τοῦ Βυζαντινοῦ Κράτους, μτφρ. Ἰ. Παναγόπουλος, τόμ. Γ', Ἀθήνα 1981, 277.
80 . Γ. Τσαρούχης, Ἀγαθὸν τὸ ἐξομολογεῖσθαι, Ἀθήνα 1986, 92.
81. Δικαιώνονται σὲ βαθμὸ ἀνατριχιαστικὸ οἱ ἐπισημάνσεις τοῦ Ν. Chomsky (βλ. πρόσφατα Ὁ νέος στρατιωτικὸς ἀνθρωπισμός. Μαθήματα ἀπὸ τὸ Κοσσυφοπέδιο, μτφρ. Κατ. Σχινᾶ, Ἀθήνα 2001), ἢ ἡ ἀνάλυση τῆς γένεσης τοῦ ἀμερικανικοῦ τρόπου σκέψης ποὺ ἔχει κάνει ὁ G. Steiner, Τὰ ἀρχεῖα τῆς Ἐδέμ, στὸ βιβλίο του Ἀξόδευτα πάθη, μτφρ. Κάτ. Σχίνδ, Ἀθήνα 2001, 222 κ.ἑξ.
82. Ὅπως ἔχει παρατηρηθεῖ ἐπανειλημμένα, τὴν Ἀνατολὴ ἀπασχολοῦσε ἡ σωτηριολογική, τὴ Δύση ἡ δικανικὴ καὶ ἠθικὴ πλευρὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ• πρβλ. Γιαννακόπουλος, Μεσαιωνικὸς πολιτισμός, 56• Ματσούκας, Βυζαντινὴ Φιλοσοφία, 307 κ.ἕξ. καὶ σποραδικά. Γιὰ τὸν ἀνεστραμμένο, νεώτερο μεσσιανισμὸ πρβλ. συνοπτικὴ ἀνάλυση στὸν Θ. Ζιάκα, Ὁ νεωτερικὸς μεσσιανισμός, Ἄρδην 35 (2002), 65 κ.ἑξ.
83. Δαιμονικὴ διαστροφὴ τοῦ ἀμερικανικοῦ 'χριστιανισμοῦ': Διάλεξε τὴν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τῆς Μεταμορφώσεως, γιὰ νὰ στείλει στὴν κόλαση τῆς πυρηνικῆς βόμβας χιλιάδες ἀμάχων τῆς Χιροσίμα (6.8.1945), τρεῖς μέρες ἀργότερα καὶ τοῦ Ναγκασάκι. Ἡ ἰωάννεια Ἀποκάλυψη, πηγὴ ἐνθάρρυνσης καὶ ἐλπίδας, τείνει νὰ ταυτιστεῖ στὴ Δύση μὲ τὸν ὁλοκληρωτικὰ καταστροφικὸ Ἄρμαγεδδώνα.
84. Ἀπὸ τὸν χαμένο δρόμο, μὲ τὸν ὁποῖο ἀνοίγει ἡ δαντικὴ Θεία κωμωδία, φτάνουμε στὰ ποικίλα σύγχρονα ἀδιέξοδα• σὲ σχέση μὲ τὴ νεώτερη τέχνη βλ. Η. Sedlmayr, Der Tod des Lichtes• τοῦ ἰδίου, Verlust der Mitte, Frankfurt-Berlin- Wien 1973 (ἐπανέκδοση)• Ἀντρέϊ Ταρκόφσκυ, Σμιλεύοντας τὸ χρόνο, μτφρ. Σ. Βελέντζας, Ἀθήνα 1987, συχνάκις.
85. Πατριάρχης Ἀντιοχείας Ἰγνάτιος Δ', Ἀνάσταση καὶ σύγχρονος ἄνθρωπος, Ἐκκλησιαστικὸς Κήρυκας 5 (Λάρνακα 1993), 87.
|
|
|
