|
Δημήτριος Δ. Τριανταφυλλόπουλος
Οἰκουμενικότητα καί Βυζαντινή Τέχνη. Μιὰ Ἀνάγνωση
(Ἐξεφωνήθη ἀντίπερα τοῦ Πόρου τὴν 24 Ἀπριλίου 1827)
Ἀπό «Τό Βυζάντιο ὡς Οἰκουμένη», ἐκδ. Ἐθνικό Ἵδρυμα Ἐρευνῶν, Διεθνῆ Συμπόσια 16, Ἀθήνα 2005.
Κεφάλαιο 3
Οἱ ἐνδεικτικὲς μνεῖες διαφορῶν ἀνάμεσα σὲ Βυζάντιο καὶ Δύση ἀντιστρατεύονται βέβαια τὴν παρότρυνση γιὰ ἐντοπισμὸ τῶν ὁμοιοτήτων καὶ τῶν κοινῶν ἀποδοχῶν, μάλιστα στὸ κατώφλι τοῦ 21ου αἰώνα, μὲ τὴν ὀρθόδοξη Ἑλλάδα ἤδη στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση. Ἀσφαλῶς τὰ πρωτεῖα τῆς ἐν Χριστῷ ἀγάπης, ἀλήθειας καὶ δικαιοσύνης ἀκυρώνουν τὶς ὅποιες σκοπιμότητες. Ἀλλὰ καὶ προκατειλημμένη ἑρμηνεία τοῦ παρελθόντος, ἐγκλωβισμὸς στὴν καυχησιολογία καὶ ταύτιση Ἐκκλησίας καὶ κράτους/ἔθνους εἶναι σοβαρὰ ἐμπόδια, ποὺ πρέπει νὰ ὑπερπηδηθοῦν ἀπὸ τὴ σύγχρονη ὀρθοδοξία. Ἀρκετὰ μποροῦν νὰ γίνουν καὶ στὸ πεδίο τῆς τέχνης.
Σὲ πρῶτο ἐπίπεδο, τὴ διαφορὰ τοῦ πνευματικοῦ ὑπόβαθρου πίσω ἀπὸ τὶς καλλιτεχνικὲς ἐκφάνσεις τὴ συλλαμβάνουμε ἐναργέστερα στοὺς τόπους αἰχμῆς, ἐκεῖ δηλαδὴ ὅπου συζοῦν οἱ δύο κόσμοι καὶ ὁ πολιτιστικὸς συγκρητισμὸς (acculturation) εἶναι ἀναπόφευκτος. Εὔγλωττο παράδειγμα προσφέρουν τὰ λατινοκρατούμενα ὀρθόδοξα ἐδάφη(68) Σὲ δεύτερο ἐπίπεδο, τὸ 'βυζαντινό πρόβλημα' στὴν τέχνη, δηλαδὴ οἱ ἀλληλεπιδράσεις ἀνάμεσα σὲ Βυζάντιο, Δύση, Ἰσλὰμ κλπ., ἀπασχολεῖ παραπάνω ἀπὸ ἕναν αἰώνα τοὺς τεχνοϊστορικοὺς μὲ ἐπιβλητικὲς ἐπιστημονικὲς συμβολές(69). Ὡστόσο μελλοντικὰ θὰ πρέπει νὰ καταπιαστοῦμε μὲ τὰ ἐκεῖθεν τῶν τεχνοτροπικῶν καὶ εἰκονογραφικῶν συγκλίσεων ἢ ἀποκλίσεων, διότι τὸ πρόβλημα εἶναι, κατὰ πόσο οἱ παραλληλίες ξεκινοῦν ἀπὸ σύμπτωση, ἀντιγραφὴ ἢ κοινὴ ἀφετηρία(70).
Ἡ τέχνη στὸν Μεσαίωνα ὑπέκειτο, ὅπως εἴδαμε, στὴν Ἐκκλησία, καὶ τὸ πρόβλημα τῆς καλλιτεχνικῆς ἐλευθερίας, τῆς ἀναζήτησης τῆς πρωτοτυπίας, ἐν γένει τῆς καλλιτεχνικῆς βούλησης (Kunstwollen) ἀπαντήθηκε στὸ Βυζάντιο μὲ τὴν ἀπόφανση τῆς Ζ' Οἰκουμενικῆς Συνόδου τῆς Νικαίας(71). Ἀπὸ αὐτὴ τὴ σκοπιὰ ὀφείλουμε νὰ ἑρμηνεύσουμε τὰ ὅρια μίας ἐνδεχόμενης ἢ μὴ οἰκουμενικότητάς της.
Εἴδαμε τὴν ἄποψη τῶν Βυζαντινῶν σχετικὰ μὲ τὴ δυτικὴ τέχνη• προφανῶς διαισθάνθηκαν τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴν καθολικὰ ἀποδεκτὴ ἀλήθεια ποὺ ἐκφράζει μία λατρευτικὴ εἰκόνα καὶ στὴν ὑποκειμενικὴ ἄποψη ἑνὸς θρησκευτικοῦ πίνακα μὲ περιεχόμενο ὄχι αὐστηρὰ δογματικὸ (Andachtsbild, devotional icon, εἰκόνα ἰδιωτικῆς εὐλάβειας)(72). Ἡ ἄλλη πλευρά: ὁ Δάντης (1265-1321) ἐγκωμιάζει τὴ 'φυσικότητα' τοῦ Giotto (περ. 1266-1337), τὸ dolce stil nuovo ἀντιπαρατίθεται πρὸς τὴ maniera greca(73). Ἡ subtilitas Graecorum, ὅπως διασώθηκε μέσω τῆς βυζαντινῆς τέχνης(74), ἀφήνει ἀδιάφορη πλέον τὴ Δύση, ποὺ ἀπὸ τὸν 15ο αἰώνα ἀνατρέχει ἀπευθείας στὴν κλασικὴ (ἑλληνορωμαϊκή) τέχνη. Ὅ,τι θὰ χαρακτηρίζαμε ὡς οἰκουμενικότητα τῆς βυζαντινῆς τέχνης σὲ σχέση μὲ τὴ δυτική, ἀπὸ τὸν 12ο αἰώνα καὶ ἑξῆς -τὸ ὁριστικὸ σχίσμα εἶχε ἐπέλθει στὰ μέσα του 11ου αἰώνα (1054)- ἀφορᾶ κατὰ κύριο λόγο τεχνοτροπικὰ δάνεια καὶ ὄχι μεταφύτευση ἀντίστοιχου πνεύματος. Στὶς ὁμόδοξες χῶρες ἀντίθετα, ἀκόμη καὶ ὅταν αὐτὲς ἔχουν ἀπομακρυνθεῖ ἀπὸ τὸ 'βυζαντινό στὺλ' (λ.χ. περίπτωση τοῦ Ἀντρέϊ Ρουμπλιώφ(75), τοῦτο εἶχε ἤδη ἀφομοιωθεῖ ὀργανικὰ καὶ ἡ παρουσία τῆς ὀρθόδοξης πνευματικότητας εἶναι ἀπαραγνώριστη.
Ὑπολείπεται ἡ ἀνάστροφη πλευρὰ τοῦ νομίσματος, δηλαδὴ τὰ δάνεια τῆς βυζαντινῆς ἀπὸ τὴ δυτικὴ τέχνη. Πιστεύω πὼς αὐτὰ καθορίζονται ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ δόγματος: ὅ,τι δὲν τὰ θίγει προσλαμβάνεται καὶ ἀφομοιώνεται, εἴτε αὐτὸ λέγεται νεωτερισμὸς στὸ στὺλ εἴτε ἐμπλουτισμὸς σὲ λεπτομέρειες. Ἔτσι ἡ ἀρχιτεκτονική, ἡ λιγότερο 'δογματική' ἔκφραση σὲ μία θρησκευτικὴ τέχνη, μπορεῖ νὰ ἐπηρεασθεῖ ἐμφανέστερα ἀπ' ὅ,τι ἡ ζωγραφική.
Σημειώσεις
68. Πρβλ."Trianlaphyllopοulos, Wandmalerei, συχνάκις• τοῦ ἰδίου, Τὸ Βυζάντιο συναντάει τὴ Δύση• τοῦ ἰδίου, Μελέτες, συχνάκις• τοῦ ἰδίου, Ἡ τέχνη στὴν Κύπρο ἀπὸ τὴν Ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως (1453) ἕως τὴν ἔναρξη τῆς Τουρκοκρατίας (1571): Βυζαντινή/μεσαιωνικὴ ἤ μεταβυζαντινή:, Πρακτικὰ Γ'Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου (Λευκωσία 1996), τόμ. Β', Λευκωσία 2001,621 κ.ἑξ.
69. Ἐνδεικτικὰ ὀνόματα μελετητῶν γιὰ τὶς σχέσεις Βυζαντίου-Δύσης: J. Beckwith, H. Belting, Η. Buchthal, Ο. Demus, A. Grabar, E. Kitzinger, K. Weitzmann κλπ.
70. Παραδείγματος χάριν, πῶς ἑρμηνεύθηκαν σὲ Ἀνατολὴ καὶ Δύση οἱ ψευδοαρεοπαγιτικὲς συγγραφὲς καὶ πῶς κατέληξαν σὲ δύο ἐκφάνσεις ἀντίθετες ὡς πρὸς τὴ χρησιμοποίηση τοῦ φωτὸς καὶ τοῦ κάλλους, δηλαδὴ στὴν Ἁγία Σοφία καὶ στὸν γοτθικὸ καθεδρικὸ ναό; Πρβλ. τὶς παρατηρήσεις τοῦ Sedlmayr, Entstehung der Kathedrale, 314 κ.ἑξ.• τοῦ ἰδίου, Epochen und Werke, τόμ. III, Mittenwald 1982,155.
71. Βλ. παραπάνω, ὑποσ. 31• ἐπίσης Δημ. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, «Πελιδνὸς ὁ παράφρων τύραννος». Ἀρχαιολογικὰ στὸν Παπαδιαμάντη, Ἀθήνα 22002, συχνάκις• Τέχνη καὶ λατρεία, συχνάκις τοῦ ἰδίου, Ὑπάρχουν κανόνες στὴν τέχνη τῆς Ὀρθοδοξίας; Ἀπὸ τὶς κατακόμβες στὴν παγκοσμιοποίηση, Σύναξη 85 (2003), 6 κ.ἑξ. Τὴ βυζαντινὴ τέχνη ὡς 'πειθαρχημένη ἀναρχία’ χαρακτήρισε ἡ Ντ. Μουρίκη, Ὁ Greco καὶ τὸ Βυζάντιο, περιοδ. Εὐθύνη (ἐκδ.),Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρὴς ἐποίει, Ἀθήνα 1991,25, Γιὰ τὸ θέμα τῆς πρωτοτυπίας στὴ μεσαιωνικὴ δυτικὴ τέχνη πρβλ. Eco, Τέχνη καὶ κάλλος, 15 κ.ἕξ.
72. Τὶς διαφορὲς ἀνέλυσε ὀξυδερκῶς ὁ Ρωμαιοκαθολικὸς Romano Guardini, Kultbild und Andachtsbild, Würzburg 1939. Νεώτερη ἐπισκόπηση: Κ. Schade, Andachtsbild. Die Geschichte eines kunstgeschichtlichen Begriffs, Weimar 1996. Στὸν ἑλληνικὸ χῶρο τὸν ὅρο εἰσάγει πρῶτος ὁ D. Pallas, Die Passion und Bestattung Christi. Der Ritus - das Bild, München 1965,101• ἐπεξεργασία τοῦ ὅρου γιὰ τὴ μεταβυζαντινὴ ζωγραφική: Triantaphyllopοulos, Wandmalerei, Ι, σποραδικά• τοῦ ἰδίου, Πελιδνὸς ὁ παράφρων τύραννος, 61 ὑποσ. 19• τοῦ ἰδίου, Μελέτες, συχνάκις• τοῦ ἰδίου, "Byzance aprés Byzance". Post-Byzantine Art (1453-1830) in the Greek Orthodox World, Hellenic Ministry of Culture/Byzantine & Christian Museum - Alexander S. Onassis Public Benefit Foundation (USA) (ἐκδ.), Post-Byzantium: The Greek Renaissance, κατάλογος ἔκθεσης (New York, November 2002• February 2003), Athens 2002,24.
73. Πρβλ. Η. Belting, Bild und Kult, München 21993, 414 κ.ἑξ.• Η. Belting - D. Blume (ἐκδ.), Malerei und Stadtkultur in der Dantezeit, München 1989, σποραδικά• A. Chastel, L'Italie et Byzance, Paris 1999, συχνάκις, ἰδιαίτερα 51 κ.ἕξ.
74. Τὴν ἔννοια διασαφηνίζει ὁ Ο. Demus, Byzantine Art and the West, London 1970,7 κ.ἑξ.
75. Βλ. πρόσφατα V. Serguiev, A. Rublev, Paris 1994. Ἡ προσπάθεια μαρξιστῶν ἱστορικῶν νὰ ἀποσυνδέσουν τὸν Ρουμπλιὼφ ἀπὸ τὸν Ἡσυχασμὸ (λ.χ. ὁ V.Ν. Lazarev, Die russische Ikone, ἐκδ. G.I.Vzdornov, Darmstadt 1997,90 κ.ἑξ.) δὲν εἶναι πειστική• τὸν σύνδεσμό του μὲ τὴν ἡσυχαστικὴ παράδοση, κυρίως μέσω τοῦ δασκάλου του Θεοφάνη τοῦ Ἕλληνα, τονίζουν οἱ Ο. Clément, P. Evdokimov, J. Meyendorff, Κ. Ware κ.ἄ, πρόσφατη σύνοψη στὴν Ο. Popova, Ascesi e Trasfigurazione, Milano 1996,81 κ.ἕξ. Τοῦτο δὲν καταργεῖ τὶς διαφορὲς τοῦ Ρουμπλιὼφ ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ τέχνη, πάντως ὁ Obolensky, Κοινοπολιτεία, Β', 564, ὑποστηρίζει ὅτὶ οἱ διαφορὲς τῆς τεχνοτροπίας ἀνάμεσα στοὺς ὀρθοδόξους λαοὺς ἴσως νὰ φανερώνουν λιγότερο ἕναν συνειδητὸ 'ἐθνικό' προσανατολισμὸ καὶ περισσότερο διαφορὰ ἐργαστηρίων.
|
|
|
