Βασίλειος Τατάκης
Η Συμβολή της Καππαδοκίας στη Χριστιανική Σκέψη
Απόσπασμα από το ομώνυμο βιβλίο, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1989.
9. Ο ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ
Πάνω όμως απ όλους τους μάρτυρες της Καππαδοκίας στέκεται ο μεγαλομάρτυς άγιος Μάμας. Ένας απλός βοσκός, που μαρτύρησε για τη χριστιανική πίστη. Καππαδόκης, από την Καισάρεια, ή από τη Γάγγρα της Παφλαγονίας(55). Παιδί των μαρτύρων Θεοδότου και Ρουφίνας. Έζησε στα βουνά της Καππαδοκίας, και μάλιστα στον Αργαίο, όπως και πλήθος άλλοι ερημίτες. Εκεί οι ελαφίνες τον έτρεφαν με το γάλα τους, και τα άγρια θηρία αναστρέφονταν ήμερα μαζί του και άκουαν το κήρυγμα του• άλλος Ορφέας, ο Μάμας εξημερώνει την άγρια φύση, όχι όμως με τη λύρα, άλλα με την αρμονία των λόγων του Ευαγγελίου. Νεώτατος, έφηβος ακόμα, μαρτύρησε στην Καισάρεια στα χρόνια του αυτοκράτορα Αύρηλιανού (270-275 μ.Χ.). Στην ενδιαφέρουσα εργασία της Ο Άγιος Μάμας η κ. Άννα Μαραβά - Χατζηνικολάου δείχνει με τρόπο πειστικό το εθνικό υπόστρωμα όπου οικοδομήθηκε και τις εθνικές επιβιώσεις που περιέλαβε ο θρύλος του αγίου. Πολύτιμα βοηθεί η εργασία της να δούμε, στην περίπτωση της Καππαδοκίας, πώς η λαϊκή ψυχή μεταφέρει, στους νέους βωμούς που τώρα τιμά, παλιές λατρευτικές ανάγκες και έθιμα. Έτσι, στον άγιο Μάμα θα προσδώσει πολλά εξωτερικά γνωρίσματα από τη μεγάλη καππαδοκική θεά Μα και τον ακόλουθό της Άττι ή Μήνα, τους θεούς που νίκησε και αντικατέστησε ο άγιός μας. Εδώ όμως τώρα εξετάζουμε τη συμβολή της Καππαδοκίας στην ανάπτυξη του χριστιανικού πνεύματος. Ενδιαφέρει λοιπόν να δούμε όχι τόσο τις επιβιώσεις, αλλά τη νέα ουσία, το χριστιανικό πνεύμα που αντιπροσωπεύει ο άγιος Μάμας. Σ' αυτό θα μας βοηθήσουν προπάντων οι δυο ομιλίες που ο Ναζιανζηνός και ο Μέγας Βασίλειος, όχι πολύ μεταγενέστεροι του, σ' εποχή που η Μα και ο θίασός της διατηρούσαν ακόμα τις τελευταίες επάλξεις τους(56), αφιέρωσαν στον άγιό μας.
Δυο ήταν, όπως είδαμε, οι μεγάλες γιορτές (αι έξοδοι) της Μα και του θιάσου της• δυο φορές γιόρταζε και ο άγιος Μάμας: στις 2 Σεπτεμβρίου και την άνοιξη. Στη γιορτή του Σεπτεμβρίου έγινε η ομιλία του Μεγάλου Βασιλείου(57), που είναι αριστουργηματικό εγκώμιο των πλούσιων πνευματικών χαρισμάτων και της αρετής του μεγαλομάρτυρος. Ο Μάμας, λέει, ούτε πλούσιος ήταν, ούτε ευγενής, ούτε άρχοντας, ούτε σοφός• ήταν ένας απλός βοσκός χωρίς στέγη, υπό την κοινήν (στέγην) του κόσμου διαιτώμενος. Οι ελαφίνες τον έτρεφαν με το γάλα τους. Ζούσε σαν τα πετεινά του ουρανού, σαν τους κρίνους του αγροΰ. Ποιμήν, μὴ ἐπαισχυνώμεθα τὴν ἀλήθειαν... Γυμνὴ ἡ ἀλήθεια, ἀσυνηγόρητος, αὐτὴ ἑαυτὴν δεικνῦσα. Ποιμὴν καὶ πένης, ταῦτα τῷ χριστιανῷ τὰ σεμνολογήματα(58). Βοσκός και φτωχός• έχει, όμως έναν απροσμέτρητο πλούτο, την πίστη. Για τούτο ἀπό Μάμαντος οἱ λοιποί, οὐκ ἀφ’ ἑτέρων Μάμας... Αὐτὸς γὰρ οἴκοθεν βρύει την ἀρετήν. Δεν είναι χείμαρρος με ξένα νερά, ἀλλὰ πηγή ἐστιν από τῶν οἰκείων λαγόνων προχέουσα τὸ κάλλος(59. Αυτός είναι ο Μάμας ο πένης. Για να ιδούμε τι ποιμήν είναι, δεν έχουμε παρά να θυμηθούμε τα λόγια του Χριστού: Ἐγώ εἰμι ὁ ποιμὴν ὁ καλός. Ὁ ἀληθινὸς ποιμὴν τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν ὑπέρ τῶν προβάτων. Τέτοιος ποιμήν είναι και ο Μάμας, όπως ο Χριστός(60).
Εις την καινήν Κυριακήν(61), την πρώτη μετά το Πάσχα, στην εαρινή γιορτή του αγίου Μάμα, είναι αφιερωμένη η ομιλία του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού. Χαρακτηρίζουν την ομιλία αυτή ως ύμνο στην άνοιξη. Υμνεί πραγματικά και την άνοιξη με πολύ λυρισμό, αλλά αυτό γίνεται για να ολοκληρώσει την εικόνα του πνευματικού έαρος που φέρνει στην ψυχή των Χριστιανών η καινίζουσα Ανάστασις. Η ομιλία του Ναζιανζηνού είναι ύμνος στο φως του Θεού, το ασώματον και ανήλιον, το πνευματικόν ... την καινίζουσαν ανάστασιν, και προς τον άγιο Μάμα, γιατί και αυτός εγκαινιάζει. Θέμα της δηλαδή έχει η ομιλία το κεντρικότερο σημείο της χριστιανικής διδασκαλίας. Αυτό φαίνεται κυρίως από τις προτροπές που απευθύνει στους ακροατές του: Ἀλλ' ἐγκαινίζεσθε. καὶ τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον ἀπορρίψαντες, ἐν καινότητι ζωῆς πολιτεύεσθε, πᾶσι χαλινὸν ἐπιθέντες, ἐξ ὧν ὁ θάνατος... Γενοῦ καινὸς ἀντὶ παλαιοῦ καὶ ψυχῆς ἑόρταζε τὰ ἐγκαίνια(62). Τὰ ἀρχαία παρῆλθεν ἰδοὺ γέγονε τὰ πάντα καινά. Τοῦτο τῇ ἑορτῇ καρποφόρησον, τὴν καλὴν ἀλλοίωσιν ἀλλοιώθητι(63). Πόσο μυστικό το νόημα και χριστιανικό το πνεύμα! Περνά έπειτα ο Ναζιανζηνός στην περιγραφή της άνοιξης, και τότε στρέφει το λόγο στον άγιο Μάμα: Μάμας ὁ περιβόητος καὶ ποιμὴν καὶ μάρτυς ὁ πρότερον μὲν τὰς ἐλάφους ἀμέλγων κατεπειγομένας ἀλλήλων ἵνα ξένῳ γάλακτι τραφῇ δίκαιος• νῦν δὲ ποιμαίνων λαὸν μητροπόλεως καὶ τὸ ἔαρ ἐγκαινίζων σήμερον ταῖς πολλαῖς χιλιάσι τῶν πανταχόθεν ἐπειγομένων(64). Το πνευματικό βέβαια έαρ εγκαινίζει ο Μάμας. Η ομιλία τελειώνει με τις ακόλουθες θαυμαστές συζεύξεις που και την ανακεφαλαιώνουν: ... ἔτι δὲ συντομώτερον εἰπεῖν, νῦν ἔαρ κοσμικόν, ἔαρ πνευματικόν, ἔαρ ψυχαῖς, ἔαρ σώμασιν, ἔαρ ὁρώμενον, ἔαρ ἀόρατον οὗ κακεῖθεν μεταλάβοιμεν ἐνταῦθα καλῶς ἀμειφθέντες, καὶ καινοὶ πρὸς τὸν καινὸν βίον παραπεμφθείημεν. Την ολοκληρωτική ανακαίνιση που φέρνει ο θείος λόγος, και τα αποτελέσματα της, εύστοχα αποδίδει μια ωραία ωδή από την ακολουθία του αγίου Μάμα: Ἀνελθὼν ἐν τῷ ὄρει τῆς ἀληθοῦς γνώσεως καὶ καταστραφθεὶς θεωρίαις, νοῦ καθαρότητι, φύσιν τὴν ἄλογον πρὸς λογικὴν ὑμνῳδίαν, θεϊκαῖς προστάξεσι, Μάρτυς, διήγειρας(65). Ο άκρος κατά Χριστόν άνθρωπος, αυτός είναι για τον Μέγα Βασίλειο και τον Ναζιανζηνό ο Μάμας, ο ποιμήν και πένης. Αυτά τα όπλα και αυτό το πνεύμα αντιτάσσουν οι μάρτυρες και οι μεγάλοι πατέρες της Καππαδοκίας στη Μα, στους εθνικούς γενικά.
Πόσο ζωηρή ήταν η επίδραση του αγίου Μάμα και η αφοσίωση των πιστών προς αυτόν δείχνει και το ακόλουθο περιστατικό: Νέος ο Ιουλιανός, ο κατόπιν παραβάτης, πέρασε έξι χρόνια εξόριστος στο Μάκελλο, βασιλικό κτήμα κοντά στην Καισάρεια(66). Ήταν τότε χριστιανός, και μαζί με τον αδελφό του τον Γάλλο άρχισε να οικοδομεί την πρώτη εκκλησία του αγίου Μάμα(67).
Notes
55. Ο Tillemont και οι Βολλανδιστές (βλ.: Μαραβά-Χατζηνικολάου, Άγιος Μάμας, σ. 23) υποστήριξαν ότι υπήρξαν δυο μάρτυρες με το ίδιο όνομα. Ο ένας από τη Γάγγρα και ο άλλος από την Καισάρεια.
56. Στα 362 μ.Χ., ο Ιουλιανός, παραβάτης τώρα, πήγε στην Πεσσινούντα του Πόντου να προσευχηθεί στο ιερό της Μα.
57. Ε.Π. ΛΑ', 589-600.
58. Ε.Π. ΛΑ', 593 a.
59. 592 b.
60. 593 c - 596 a.
61. Ε.Π. Λς', 608-621. Στον πρόλογο (608 a) εξηγεί ο Γρηγόριος πώς εννοεί την καινήν Κυριακήν και τα εγκαίνια. Εἶναι καλό, λέει, νὰ ἔχουμε ἐγκαίνια οὐχ ἅπαξ, ἀλλὰ καὶ πολλάκις, ἑκάστης τοῦ ἐνιαυτοῦ περιτροπῆς τὴν αυτήν ἡμέραν ἐπαγούσης, ἵνα μὴ ἐξίτηλα τῷ χρόνῳ γένηται τὰ καλά, μηδέ παραρρυῆ λήθης βυθοῖς ἀμαυρούμενα.
62. Ε.Π. Λς', 613 ac.
63. 616 c.
64. 620 c.
65. Μαραβά-Χατζηνικολάου, Ἀγιος Μάμας, σ. 33.
66. Marava-Hadjinicolaou, Macellum.
67. Μαραβά-Χατζηνικολάου, Άγιος Μάμας, σ. 50. Ο άγιος δε δέχτηκε την προσφορά του Ιουλιανού. Βλ. τη σχετική παράδοση στον Δ' Λόγο του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, πρώτο Κατά Ιουλιανού, Ε.Π. ΛΕ', 553.
|
