Βασίλειος Τατάκης
Η Συμβολή της Καππαδοκίας στη Χριστιανική Σκέψη
Απόσπασμα από το ομώνυμο βιβλίο, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1989.
7. ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ Ο ΤΥΑΝΕΥΣ
Σε άλλη, πνευματική σφαίρα, πολύ σπουδαιότερη για την εποχή εκείνη, μας μεταφέρει ο Απολλώνιος από τα Τύανα της Καππαδοκίας. Στη σφαίρα της θρησκευτικής δραστηριότητας, που αποστολή της θεωρεί να προσφέρει στο πλήθος των λαών που απαρτίζουν τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία την κατάλληλη τροφή για την ικανοποίηση των ψυχικών αναγκών τους στον τομέα της θρησκείας, γενικότερα στον τομέα της πράξης. Έχοντας για βάση της την ελληνική παράδοση, την ελληνική παιδεία, η τροφή αυτή έπρεπε να μην αγνοεί σπουδαίες εκδηλώσεις άλλων λαών και πολιτισμών, αλλά να τις αφομοιώνει κι αυτές, παίρνοντας έτσι μορφή που θα την έκανε ευπρόσδεκτη σε όλους τους λαούς. Είναι το μεγάλο πρόβλημα που ανέλαβε να λύσει ο θρησκευτικός συγκρητισμός.
Σε τούτο το κίνημα ανήκει, αλήθεια, ο Απολλώνιος• είναι μάλιστα ένας εξαίρετος εκπρόσωπός του• εκπρόσωπος που δείχνει από την καλύτερη πλευρά της την ελληνικότητα, τη βαθιά ελληνικότητα που είχε το κίνημα. Η πιθανότερη χρονολογία της ζωής του είναι 10 - 96/97 μ.Χ. Ένα αιώνα μετά το θάνατό του, αυτοκράτορας στη Ρώμη είναι ο Σεπτίμιος Σεβήρος (193-211). Η γυναίκα του Ιουλία Δόμνα, από τη Συρία, κόρη ιερέα του Ήλιου, συγκέντρωσε γύρω της πολλούς σοφούς, γιατρούς, νομομαθείς, ανθρώπους των γραμμάτων. Ανάμεσα σ' αυτούς ο Φιλόστρατος από τη Λήμνο, διάσημος σοφιστής, με το νόημα πού είχε πάρει ο όρος σε τούτους τους καιρούς, σοφός δηλαδή, λόγιος, δάσκαλος της ρητορικής και της φιλοσοφίας, συγγραφέας. Στον Φιλόστρατο ανέθεσε η αυτοκράτειρα να γράψει το βίο του Απολλώνιου. Το έργο που έγραψε ο Φιλόστρατος σώζεται(30), και είναι ενδιαφέρουσα και ιδιότυπη πηγή για τον Τυανέα. Για τη συγγραφή του μας λέει ο Φιλόστρατος ότι στηρίχτηκε στο ημερολόγιο του αφοσιωμένου ακόλουθου και μαθητή του Απολλώνιου, του Δάμη(31) από τη Νινευί, στα έργα του ίδιου του Απολλώνιου, και στην προφορική και άλλη γραπτή παράδοση, τα στοιχεία της οποίας συγκέντρωσε μόνος του. Αμέσως όμως αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης του Φιλόστρατου ότι το έργο του υπηρετεί μια σκοπιμότητα• θέλει να ικανοποιήσει τις βλέψεις και τις τάσεις της δικής του εποχής, θρησκευτικές, ίσως και πολιτικές. Λίγα χρόνια πριν ο Κέλσος έγραφε στον Αληθή Λόγον του ότι όλα τα έθνη τα πιο αξιοσέβαστα για την αρχαιότητά τους συμφωνούν στα θεμελιώδη δόγματα, έχουν όμοιες σχεδόν παραδόσεις. Σ' αυτούς τους λαούς λοιπόν θα ζητήσουμε την πηγή της αληθινής σοφίας, που απλώθηκε ύστερα σε πολυάριθμα χωριστά ρυάκια(32).
Τον ιδανικό θρησκευτικό τύπο θέλουν να προβάλουν ο Φιλόστρατος και η Δόμνα σε όσους περιμένουν τη σωτηρία τους από μια ειδωλολατρεία κεκαθαρμένη• έναν τύπο σοφού και αγίου που κατανοεί φιλοσοφικότερα και ερμηνεύει ορθότερα (με το πνεύμα δηλαδή του συγκρητισμού) τις διδασκαλίες, τους μύθους, τις τελετές των παραδομένων θρησκειών. Όχι όμως αφηρημένο τύπο• το ιδανικό τους πρότυπο θέλησαν να είναι ένα πρόσωπο ιστορικό, που έζησε και ενσάρκωσε τις ιδέες τους, ένας άνθρωπος θείος, ένας θεός που έζησε ανάμεσα στους ανθρώπους, ο Απολλώνιος. Είναι φανερό ότι το έργο του Φιλόστρατου είναι μυθοποιημένη βιογραφία του Απολλώνιου, vie romancée. Στις εργασίες όμως του είδους αυτού, όσο κι αν είναι αισθητό το μέρος της φαντασίας, τόσο αναμφισβήτητο είναι και το ιστορικό τους θεμέλιο. Η φαντασία κεντά τα στολίδια της πάνω σε κανβά ιστορικό. Δύσκολο βέβαια είναι το ξεχώρισμα. Αλλά και μόνο το γεγονός ότι για το πρότυπό τους η Δόμνα και ο Φιλόστρατος διάλεξαν τον Απολλώνιο και όχι άλλον, μας λέει πολλά• ότι η δική του ζωή, το δικό του έργο και η ζωντανή παράδοση που άφησε ήταν δεκτικά για την εξιδανίκευση που αποζητούσε η ψυχή τους.
Ποιος είναι λοιπόν ο πραγματικός Απολλώνιος; Ο Φιλόστρατος δεν είναι ευτυχώς η μόνη πηγή. Έχουμε και ιστορικές μαρτυρίες(33)• αναφέρονται και έργα του, σώζονται και πολλές επιστολές του, σύντομες οι περισσότερες αλλά με αδρά νοήματα. Εχει αμφισβητηθεί η γνησιότητα των επιστολών(34), χωρίς όμως να έχει οριστικά αποδειχτεί ότι είναι νόθες, και μάλιστα όλες. Έργα του Απολλώνιου κατά τον Φιλόστρατο και τον Σουΐδα είναι : α’/ Τελεταί, ή περί θυσιών, β’/ Διαθήκη, γ’/ Χρησμοί, δ'/ Επιστολαί, ε'/ Πυθαγόρου βίος(35), ς'/ Ύμνος εις μνημοσύνην, ζ'/ Περί μαντείας αστέρων, και πιθανώς: η'/ Δόγματα πυθαγόρεια.
Γεγονός που εκτός από τον Φιλόστρατο και την άλλη παράδοση, το πιστοποιούν και οι τίτλοι των έργων του, είναι ότι ο Απολλώνιος θεώρησε τον εαυτό του πνευματικό κληρονόμο του Πυθαγόρα• επιδίωξε να είναι ζωντανή εικόνα του. Πυθαγόρειο φιλόσοφο τον θέλει η παράδοση• στην πραγματικότητα, είναι ένας νεοπυθαγόρειος• πρότυπό του δεν έχει τον Πυθαγόρα μόνο ως γεωμέτρη και φιλόσοφο, αλλά τον Πυθαγόρα των ακουσματικών, που είναι την ίδια ώρα μαθηματικός αλλά πρώτα απ' όλα αρωγός θρησκείας και νομοθέτης της ζωής. Τούτη η πλευρά του μεγάλου σοφού της Σάμου προσελκύει το ενδιαφέρον στους ανήσυχους τούτους καιρούς. Αλλά και την πλευρά αυτή δεν τη βλέπουν τώρα εντελώς όπως οι ακουσματικοί του 5ου π.Χ. αιώνα. Νεοπυθαγόρειος είπαμε είναι ο Απολλώνιος, και μάλιστα από τους σπουδαιότερους, από τους διαμορφωτές του φιλοσοφικού αυτού κινήματος. Από τον παλιό Πυθαγόρα κρατούν οι νεοπυθαγόρειοι το θρησκευτικό του πρόσωπο, το νομοθέτη της ζωής, τον αριθμολογικό μυστικισμό• αλλά πλουτίζουν το φιλοσοφικό τους οπλισμό με όλη την ελληνική φιλοσοφία που ακολούθησε, ιδιαίτερα με πλατωνικές και στωικές διδασκαλίες. Ακόμα και με ξένες διδασκαλίες τον πλουτίζουν: ο πυθαγορικός άριθμολογικός μυστικισμός τους επιτρέπει να αφομοιώσουν και να αποδεχτούν την αστρολογία των Χαλδαίων. Έτσι, ο νεοπυθαγορισμός που αντιπροσωπεύει ο Απολλώνιος είναι στο βάθος ένας φιλοσοφικός συγκρητισμός. Μ' αυτή του τη μορφή έγινε ο κύριος συντελεστής του θρησκευτικού συγκρητισμού. Ακριβή του φροντίδα στη φιλοσοφία ήταν, θαρρείς, να μην αφήσει έξω καμιάν απ' τις ουσιώδεις κατά τη γνώμη του αλήθειες που αποκάλυψε η σκέψη, και τούτο χωρίς να προσέχει τις εσωτερικές αντιφάσεις που έκλεινε το ζευγάρωμα λόγου χάρη των μαθηματικών με τον αριθμολογικό μυστικισμό και την αστρολογία. Η ίδια φροντίδα συνοδεύει τους νεοπυθαγόρειους και στο θρησκευτικό τους έργο. Ενώ όμως στη φιλοσοφία ο συγκρητισμός γίνεται με βάση τις διδασκαλίες του Πυθαγόρα, για τη θρησκεία η βάση είναι πλατύτερη• είναι ο φιλοσοφικός συγκρητισμός που περιέχει στοιχεία απ' όλη την ελληνική φιλοσοφία, ακόμα και από διδασκαλίες όχι ελληνικές, όπως η αστρολογία. Ο νεοπυθαγόρειος Απολλώνιος ακολουθεί τη δίαιτα και την αμφίεση των πυθαγορείων, επιβάλλει στον εαυτό του την ασκητική της σιωπής, —επί πέντε χρόνια δε μίλησε,— κι έτσι γυμνασμένος επιχειρεί, όπως ο Πυθαγόρας, ταξίδια σε ξένους τόπους, επιθυμώντας να γνωρίσει όλες τις φημισμένες αρχαίες εστίες σοφίας. Επισκέφθηκε τους αστρολόγους της Βαβυλώνας• καρπός αυτού του ταξιδιού ήταν, ίσως, το έργο του Περί μαντείας αστέρων• πήγε ως τους Βραχμάνες των Ινδιών, ίσως και ως τους γυμνοσοφιστές της Αιθιοπίας. Βαθιά εντύπωση προκάλεσε η ασκητική του ζωή, η αγάπη του προς τους ανθρώπους, η αφιλοχρηματία του, η θερμή θρησκευτική του πίστη, ο ανώτερος τόνος που έδινε στη θρησκευτική του διδασκαλία. Τον ανώτερο αυτόν τόνο μαρτυρεί το απόσπασμα από το Περί θυσιών έργο του πού διέσωσε ο Ευσέβιος(36): Οὕτως τοίνυν, λέει, μάλιστα ἂν τις οἶμαι, τὴν προσήκουσαν ἐπιμέλειαν ποιοῖτο τοῦ θείου, τυγχάνοι τε αὐτόθεν ἵλεώ τε καὶ εὐμενοῦς αὐτοῦ ... εἰ θεῷ μὲν ... μὴ θύοι τε τὴν ἀρχήν, μήτε ἀνάπτοι πῦρ, μήτε καθόλου τι τῶν αἰσθητῶν ἐπονομάζοι• (δεῖται γὰρ οὐδενος οὐδὲ παρὰ τῶν κρειττόνων ὅπερ ἡμεῖς ... ) μόνῳ δὲ χρῷτο πρὸς αὐτὸν ἀεὶ τῷ κρείττονι λόγῳ, λέγω δὲ τῷ μὴ διὰ στόματος ἰόντι, καὶ παρὰ τοῦ καλλίστου τῶν ὄντων διὰ τοῦ καλλίστου τῶν ἐν ἡμῖν αἰτοίη τἀγαθά• νοῦς δέ ἐστιν οὗτος, ὀργάνου μὴ δεόμενος. Οὐκοῦν κατὰ ταῦτα οὐδαμῶς τῷ μεγάλῳ καὶ ἐπὶ πάντων θεῶ θυτέον. Η μόνη θυσία που ταιριάζει στο Θεό είναι η σιωπηρή, η ενδόμυχη προσευχή. Το απόσπασμα το διαπνέει το πιο καθαρό πυθαγόρειο πνεύμα, και δείχνει γιατί ο Απολλώνιος είναι ένας από τους αγίους της θρησκείας των πυθαγορείων. Ανάλογος είναι και ο τόνος πολλών επιστολών του: Πολυλογία πολλὰ σφάλματα ἔχει, τὸ δὲ σιγᾶν ἀσφαλές. Ψεύδεσθαι ἀνελεύθερον, ἀλήθεια γενναῖον. Θεοὶ θυσιῶν οὐ δέονται. Τὶ οὖν ἄν τις πράττων χαρίζοιτο αὐτοῖς; Φρόνησιν, ὡς ἐμοὶ δοκεῖ, κτώμενος ἀνθρώπων τε τοὺς ἀξίους εἰς δύναμιν εὖ ποιῶν. Ταῦτα φίλα θεοῖς, ἐκεῖνα δὲ ἀθέων.
Αυτές είναι, φαίνεται, οι πραγματικές βάσεις πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε ο θρύλος του Απολλώνιου και ο ιδεατός τύπος του Φιλόστρατου. Τον ιστορικό Απολλώνιο οι Εφέσιοι τον τίμησαν ως Αλεξίκακο, γιατί τους έσωσε από φοβερό λοιμό• οι Σπαρτιάτες τον ανακήρυξαν με ψήφισμα πολίταν και του έστησαν ἐπίσαμον εἰκόνα γραπτὰν καὶ χαλκᾶν ἀρετᾶς χάριν. Ὦδε γάρ, συνεχίζει το ψήφισμα, οἱ πατέρες ἁμῶν ἐτίμων ἄνδρας ἀγαθούς. Ἐνόμιζον γὰρ ἦμεν (εἶναι) Λυκούργω παῖδας, ὅσοι σύμφωνον θεοῖς τὸν βίον αἱρέοντο(37).
Η τελευταία παράγραφος του ψηφίσματος δείχνει καθαρά ότι η θρησκευτικότητα του Απολλώνιου δεν ξένισε καθόλου τους Σπαρτιάτες• ήταν σύμφωνη προς την ελληνική παράδοση. Ας είναι εκπρόσωπος του θρησκευτικού συγκρητισμού ο Απολλώνιος, ιδιαίτερη προτίμηση δείχνει στη λατρεία των ελληνικών θεών, στην ελληνική παιδεία και καλλιέργεια. Με αυτά τα εφόδια πηγαίνει να γνωρίσει τις λατρείες και τον πολιτισμό άλλων λαών. Για τούτο ο συγκρητισμός του είναι γεμάτος Ελλάδα, έχει πλούσια ελληνικότητα.
Είπαν τον Απολλώνιο μάγο(38), —στη χριστιανική παράδοση, στο Βυζάντιο και στη Δύση ο Απολλώνιος είναι ο μάγος και ο γόης, η ενσάρκωση του Σατανά,— δε φαίνεται όμως να ήταν ούτε γόης ούτε αγύρτης. Έπειτα, ας μη ξεχνούμε ότι για τον Απολλώνιο τον Καππαδόκη η ονομασία του Μάγου, αν του την έδωσαν οι εθνικοί, διατηρούσε την παλιά ιερή σημασία της. Αυτήν που έχουν και οι Μάγοι εξ Ανατολών του Ευαγγελίου. Μάγους οι Πέρσες ονόμαζαν τους θεούς• μάγος ήταν ο θεραπευτής των θεών ή ο την φύσιν θείος.
Με τη βιογραφία που σύνθεσε ο Φιλόστρατος ο θρύλος του Απολλώνιου επρόκειτο να γνωρίσει και μια άλλη μορφή. Το έργο του Φιλόστρατου δεν έχει καμιά αιχμή κατά του Χριστού και των οπαδών του. Ίσα-ίσα βγήκε από κύκλους με την ανεξιθρησκεία πρόθυμη να δεχτεί στο συγκρητισμό της και τον Χριστό. Ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος Σεβήρος (222-235) είχε στο lararium (ιερό για τους εφέστιους θεούς) των ανακτόρων του το άγαλμα του Απολλώνιου, του Αβραάμ, του Ορφέα και του Χριστού. Έχει μάλιστα κανείς την αίσθηση πως μ' όλο που ο Φιλόστρατος δεν μιλεί καθόλου για το χριστιανισμό, το πνεύμα του τελευταίου δεν απουσιάζει από το έργο του. Δε φαίνεται, αλήθεια, να απουσιάζει η επίδραση του χριστιανικού πνεύματος από τους τότε θεωρητικούς του θρησκευτικού συγκρητισμού. Ούτε όμως όλοι οι εθνικοί σκέπτονταν με τον ίδιο τρόπο, ούτε όλοι έβλεπαν τον Απολλώνιο όπως ο Φιλόστρατος. Έτσι, εκατό περίπου χρόνια μετά τον Φιλόστρατο, ο έπαρχος της Βιθυνίας Ιεροκλής έγραψε δυο λόγους για να αντιπαραβάλει τον Απολλώνιο προς τον Ιησού. Για να δείξει τότε ο επίσκοπος Καισαρείας (της Παλαιστίνης) Ευσέβιος πόσο αβάσιμη ήταν η σύγκριση, έγραψε έναν αντιρρητικό λόγο Προς τα υπό Φιλοστράτου εις Απολλώνιον τον Τυανέα ... (39) Με τον έλεγχό του ο Ευσέβιος επιχειρεί προπάντων να αποδείξει ότι τα θαύματα που αποδίδονταν στον Απολλώνιο —και ήταν πολλά— είναι μυθικά, και ο εργάτης τους γόης και μάγος. Έτσι μπήκε ο Απολλώνιος στη χριστιανική παράδοση ως μάγος καί γόης.
Notes
30. Έκδ. Westermann, Παρίσι, Didot, 1850• νεώτερη, του C. L. Kayser, Λειψία, Teübner, 1870.
31. Εκτός από τον Δάμη, για τον Απολλώνιο είχε γράψει και ο Μοιραγένης (Ωριγένης, Κατά Κέλσου, ς' 41,Ε.Π. ΙΑ', 1357 c).
32. Ωριγένης, Κατά Κέλσου, α.' 13-14, Ε.Π. ΙΑ', 680 d- 681 c.
33. Βλ.: Meunier, πλούσια βιβλιογραφία στη σ. 295 κ.ε. Κιτρινιάρης, σ. 67 κ.ε.
34. Christ, τ. Β', σ. 420.
35. Το έργο τούτο είναι από τις εγκυρότερες πηγές για το Περί του βίου Πυθαγόρα του νεοπλατωνικού Πορφύριου και το Περί του πυθαγορείου βίου του επίσης νεοπλατωνικού Ιάμβλιχου.
36. Ευαγγελική προπαρασκευή, δ' 13, Ε.Π. ΚΑ', 261 a.
37. Φιλόστρατος, έκδ. Kayser, Επιστολή ΞΒ’.
38. Μάγο και φιλόσοφο ο Ωριγένης, Κατά Κέλσου, ς’41, Ε.Π. ΙΑ’, 1357c.
39. E.P. KB’ 796-868.
|
