Βασίλειος Τατάκης
Η Συμβολή της Καππαδοκίας στη Χριστιανική Σκέψη
Απόσπασμα από το ομώνυμο βιβλίο, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1989.
4. O ΜΟΝΤΑΝΙΣΜΟΣ
Μια άλλη αίρεση, o μοντανισμός(16), ήρθε στα τέλη του 2ου αιώνα να συνταράξει και να συγκλονίσει τη θρησκευτική συνείδηση προπάντων των χριστιανών της Μικράς Ασίας. Ούτε αυτός ήταν βραχύβιος: «τὸν εύρίσκομεν νεμόμενον τὴν Ἐκκλησίαν μέχρι τοῦ 8ου αἰῶνος(17)». Ιδρυτής του ο Μοντανός, από τη Φρυγία, ἱερεὺς πρῶτον εἰδώλου, καὶ οὕτω τὴν τυφλὴν ταύτην εἰσηγησάμενος αἵρεσιν(18). Της Κυβέλης ιερεύς θα ήταν φαίνεται. Όπως κι αν έχει το πράγμα, γεγονός είναι ότι την ψυχή του αιρεσιάρχη την πλημμυρίζει η γνωστή παράφορη έκσταση των γαλατών ιερέων της Κυβέλης και του Άττιος (των Γάλλων), ο μυστικισμός και η προφητική τους έξαρση. Αυτές οι εκδηλώσεις τώρα με τον Μοντανό παρουσιάζονται με χριστιανικό περιεχόμενο.
Ο Μοντανός άρχισε να κηρύττει τις προφητείες του κατά το έτος 172(19) στη φρυγική κώμη Αρδαβά(20). Χαρακτηριστικά είναι το χωρίο όπου ο σύγχρονός του Απολινάριος περιγράφει την εμφάνιση του Μοντανού: Ἐν ἐπιθυμίᾳ. ψυχῆς ἀμέτρω φιλοπρωτείας δόντα (Μοντανόν) πάροδον εἰς ἑαυτὸν τῷ ἀντικειμένῳ, πνευματοφορηθῆναί τε (φασὶν) καὶ αἰφνιδίως ἐν κατοχῇ τινι καὶ παρεκστάσει γενόμενον, ἐνθουσιᾶν, ἄρξασθαί τε λαλεῖν καὶ ξενοφωνεῖν, παρὰ τὸ κατὰ παράδοσιν καὶ κατὰ διαδοχὴν ἄνωθεν τῆς Ἐκκλησίας ἔθος δῆθεν προφητεύοντα(20). Όσο και αν πρόκειται για πολεμική, είναι φανερό ότι οι εκστατικές παραφορές του Μοντανού πηγή τους δεν έχουν τη χριστιανική παράδοση. Μαζί του, πιστές ακόλουθες και προφήτισσες, δυο γυναίκες, —άλλη καινοτομία κι αυτή, ξένη προς τη χριστιανική παράδοση,— η Πρίσκιλλα και η Μαξιμίλλα. Αμυδρή εικόνα του προφητικού ενθουσιασμού και του ρόλου γενικά των γυναικών κατά τους πρώτους χρόνους του μοντανισμού μας δίνει ένα χωρίο του αγίου Επιφανίου• το χωρίο αναφέρεται στον 4ον αιώνα, όταν πια είχε κατασιγάσει η εκστατική παραφορά των μοντανικών και οι εχθροί αυτοί της ιεραρχίας είχαν οργανωθεί σε εκκλησία, με τις λειτουργίες, τις νηστείες και την ιεραρχία της: Πολλάκις δέ, λέει ὁ ἅγιος Ἐπιφάνιος(21)ἐν τῇ ἑαυτῶν ἐκκλησίᾳ εἰσέρχονται λαμπαδηφοροῦσαι ἑπτά τινες παρθένοι, λευχείμονες, δῆθεν ἐρχόμεναι, ἵνα προφητεύσωσι τῷ λαῷ. Αἱ δὲ τρόπον τινὰ ἐνδεικνύμεναι ἐνθουσιασμοῦ τοῖς παροῦσι λαοῖς ἀπάτην ἐργάζονται, κλαίειν τε ποιοῦσιν, ὡς οἶκτον μετανοίας ἄγουσαι, δάκρυα χεόμεναι, καὶ σχήματί τινι ἀποδυρόμεναι τὸν τῶν ἀνθρώπων βίον.
Όλο το κήρυγμα του Μοντανού ένα προφητικό όραμα ήταν. Την αφορμή και την ουσία της προφητικής του αποστολής πίστεψε ο Μοντανός πως τη βρήκε στο ακόλουθο χωρίο του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου: Ἐάν ἀγαπᾶτε με, τὰς ἐντολὰς τὰς ἐμὰς τηρήσετε. Κἀγὼ ἐρωτήσω τὸν Πατέρα καὶ ἄλλον Παράκλητον δώσει ὑμῖν εἰς τὸν αἰῶνα, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὅ ὁ κόσμος οὐ δύναται λαβεῖν, ὅτι οὐ θεωρεῖ αὐτὸ οὐδὲ γινώσκει• ὑμεῖς γινώσκετε αὐτό, ὅτι παρ' ὑμῖν μένει καὶ ἐν ὑμῖν ἔσται. Οὐκ ἀφήσω ὑμᾶς ὀρφανούς, ἔρχομαι πρὸς ὑμᾶς(3). Περίεργη όσο και αιρετική είναι η ερμηνεία και το νόημα που έδωσε ο Μοντανός στο χωρίο τούτο, ερμηνεία και νόημα που δείχνουν ότι δεν κατόρθωσε να επιβάλει σιγή στις φωνές των οργιαστικών τελετών της φρυγικής Κυβέλης που ζούσαν μέσα στην ψυχή του, ούτε στις μυθολογικές συνθέσεις με τις οποίες ο θρησκευτικός συγκρητισμός προσπαθούσε να ικανοποιήσει τη συνείδηση των πιστών του. Η θεία αποκάλυψη, λέει ο Μοντανός με πνεύμα χιλιαστικό, αναπτύσσεται βαθμιαία(23)• δεν ολοκληρώθηκε με τον Χριστό και τους Αποστόλους• με τον ίδιο μπαίνει τώρα στην εποχή του Παράκλητου. Τον Παράκλητο ισχυρίζεται ο Μοντανός ότι ενσαρκώνει(24)• το Άγιο Πνεύμα ομιλεί από το στόμα του. Με το κήρυγμά του πιστεύει ότι μπαίνουμε από τη νεανική στην ανδρική κατάσταση του Βασιλείου του Θεού. Σε εκστατικές καταστάσεις το Άγιο Πνεύμα του υπαγορεύει, την οργή κατά της διαφθοράς, τους κανόνες αυστηρής ασκητικής ζωής• του αποκαλύπτει ότι θα κατέβει στη Γη η Νέα Ιερουσαλήμ• δεν θα εγκατασταθεί όμως στη θέση της παλιάς, αλλά στη Φρυγία, στην κοιλάδα ανάμεσα στις πολίχνες Πέπουζα και Τύμιο, όπου γίνονται, οι συγκεντρώσεις των πιστών του. Διατηρεί, όπως βλέπουμε, επίμονα τη φρυγική του καταγωγή ο μοντανισμός. Ταχεία ήταν η εξάπλωσή του στη Φρυγία και τη Γαλατία, αλλά και στην Καππαδοκία, την Κιλικία και την Κωνσταντινούπολη(25).
Η επίσημη εκκλησία καταδίκασε τον μοντανισμό με δυο συνόδους, τις πρώτες γνωστές μας συνόδους, στην Ιεράπολη και την Αγχίαλο, και ικανά έργα γράφτηκαν εναντίον του, όπως το Κατά της Φρυγών αίρέσεως του Απολιναρίου, επισκόπου Ίεραπόλεως (Φρυγία), συγχρόνου του Μοντανού, το Κατά μοντανιστών(26) του Απολλωνίου, το Περὶ τοῦ μὴ δεῖν προφήτην ἐν ἐκστάσει λαλεῖν του Μιλτιάδη του ρήτορα από τη Μικρά Ασία, και άλλα. Ούτε όμως τα έργα αυτά σώζονται, ούτε οι συλλογές προφητειών και ψαλμών που σύνθεσαν οι μοντανιστές. Ο σπουδαιότερος μοντανιστής συγγραφέας είναι ο Τερτυλλιανός, που διέδωσε την αίρεση στη βορειοδυτική Αφρική. Άρχισε να προσελκύεται από την αίρεση το 205, και οριστικά προσχώρησε το 212. Όσα συγγράμματα έγραψε μετά το έτος τούτο αποτελούν την πιο σημαντική πηγή για τις διδασκαλίες του μοντανισμού.
Εκείνο με το οποίο σκανδαλίζει περισσότερο ο μοντανισμός τους χριστιανούς είναι η υπερβολική, η κυριαρχική σημασία που δίνει στα οράματα, τις προφητείες, τις εκστατικές καταστάσεις, καταστάσεις όπου σβήνει ολότελα η προσωπικότητα και ο προφήτης περιάγεται σε παθητικό όργανο μέσον του οποίου μιλά ο ίδιος ο Θεός: Ἰδοὺ ἄνθρωπος ὡσεὶ λύρα• κἀγὼ ἵσταμαι ὡσεὶ πλῆκτρον. Ὁ ἄνθρωπος κοιμᾶται• κἀγὼ γρηγορῶ. Ἰδοὺ κύριός ἐστιν ὁ ἐκστάνων καρδίας ἀνθρώπων καὶ διδοὺς καρδίας ἀνθρώποις. Αυτά διακηρύττει ο Μοντανός(27). Και η Εκκλησία ευθύς απ' την αρχή και ο Απόστολος Παύλος πρόσεξαν τα χαρίσματα, με τα οποία αποκαλυπτόταν στους πιστούς το Άγιο Πνεύμα. Συγκινεί η απλή και πηγαία επικοινωνία των χριστιανών των πρώτων χρόνων με τον υπερφυσικό κόσμο. Η Εκκλησία δέχεται το προφητικό χάρισμα, ἀλλὰ δεῖν ... εἶναι τὸ προφητικὸν χάρισμα ἐν πάσῃ τῇ Ἐκκλησίᾳ μέχρι τῆς τελείας παρουσίας, ὁ Ἀπόστολος ἀξιοῖ(28). Έπειτα ο προφήτης, κατά την Εκκλησία, δε χάνει την προσωπικότητά του, τη συνείδηση του εαυτού του. Ο μοντανισμός διασπά την ιεραρχία, γιατί δίνει στον προφήτη κύρος ανώτερο από του επισκόπου. Τέλος, ο μοντανισμός προχωρεί, έτσι τουλάχιστον πιστεύει, σε μια νέα, ανώτερου βαθμού αποκάλυψη, πού συμπληρώνει την πρώτη, την αποκάλυψη του Χριστού.
Η καταδίκη του μοντανισμού δείχνει ότι στην Εκκλησία γινόταν όλο και περισσότερο αισθητή η ανάγκη της πειθαρχίας στην παραδομένη ιεράρχιση προσώπων και εννοιών(28α). Αυτή η τάση παραμέρισε το μοντανισμό• αυτή απομάκρυνε από τις πνευματικές καταστάσεις και τις διακρίσεις των πιστών σε πνευματικούς και ψυχικούς, —τη διάκριση τούτη την έκανε και ο μοντανισμός,— και ωθούσε όλο και περισσότερο τους πιστούς σε νοηματική και πνευματική σύλληψη των αληθειών της θρησκείας. Αυτή την τάση υποδηλώνει και ο τίτλος του έργου του Μιλτιάδη Περί τοῦ μὴ δεῖν προφήτην ἐν ἐκστάσει λαλεῖν. Οι αλήθειες είχαν δοθεῖ• όχι με εκστάσεις, αλλά με το νου έπρεπε οι πιστοί να συλλάβουν το νόημά τους, το πνεύμα τους. Όλο και περισσότερο, δηλαδή, γίνεται αισθητή η ανάγκη της ορθοδοξίας, καί χαράζεται ο δρόμος της. Και πολύτιμος οδηγός στο δρόμο τούτον ο ελληνικός λόγος.
Notes
16. Ο Κ. Άμαντος (Εισαγωγή, σ. 115-116 ) δέχεται ότι «ιδιαιτέρως ο Μοντανισμός προήλθεν από αντιπάθειαν προς το Ρωμαϊκόν κράτος». Λανθάνει σ' αυτόν «ἐθνική τις τῶν Φρυγῶν ὀργάνωσις».
17. Βαφείδης, τ. Α', σ. 107.
18. Δίδυμος, Περί Τριάδος, γ' 41, Ε.Π. ΛΘ',989b.
19. Ο άγιος Επιφάνιος, στο έργο του Κατά αιρέσεων, μη' 1, Β.Π. ΜΑ', 856a, ορίζει το έτος 157. Πιθανότερη όμως θεωρείται η χρονολογία που δίνει ο Ευσέβιος. Βλ. D.T.C., τ. Ι’2, στλ. 2358.
20. Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, ε' 16, Ε.Π. Κ', 465 bc.
21. Κατά αιρέσεων, μθ' 2, Ε.Π. ΜΑ', 881 a.
22. Κατά Ίωάννην, ιδ' 15-19. Βλ. και Μοντανιστού και Ορθοδόξου διάλεξις στον Labriolle, Sources, σ. 93-108.
23. Ανάλογα υποστήριξε στους νεώτερους χρόνους ο γερμανός φιλόσοφος Schelling με μυστικιστική κι αυτός διάθεση: «Ο Θεός, λέει, αποκαλύπτεται προοδευτικά. Ο άνθρωπος με την ιστορία του παρέχει μια απόδειξη για την ύπαρξη του Θεού, απόδειξη όμως που δεν είναι δυνατό να ολοκληρωθεί παρά μόνο με ολόκληρη την ιστορία του.» (Ε. Brehier, τ. Β', σ. 718.)
24. Labriolle, ό.π., σ. 246. Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως, Περί ... των αναφυεισῶν αιρέσεων, Ε.Π. ςΗ', 44 a.
25. Επιφάνιος, Κατά αιρέσεων, μη' 14, Ε.Π. ΜΑ', 877 a. Ότι οι μοντανιστές σημείωσαν έντονη δράση και τον 6ον αιώνα φαίνεται και από τα μέτρα που θέσπισε εναντίον τους ο Ιουστινιανός στα 530. Βλ. σχετικά κείμενα στον Labriolle, Sources, σ. 230 και 232-237.
26. Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, δ' 26, 27• ε' 18, 16, 17.
27. Επιφάνιος, όπ παρ., μη' 4, Ε.Π. ΜΑ', 861 a.
28. Ευσέβιος, όπ. παρ., ε' 17.
28α. Βλ.: Puech, τ. Β', σ. 258.
|
