Βασίλειος Τατάκης
Η Συμβολή της Καππαδοκίας στη Χριστιανική Σκέψη
Απόσπασμα από το ομώνυμο βιβλίο, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1989.
3. ΟΙ ΓΝΩΣΤΙΚΟΙ
Πολύ μεγάλη απήχηση το 2ο και τον 3ο κυρίως αιώνα, και
μάλιστα στις περιοχές της Μικράς Ασίας, γνώρισαν οι
γνωστικοί, και πλούσια στάθηκε η φιλολογική τους παραγωγή. Επειδή όμως και ελάχιστα γνωστικά κείμενα διασώθηκαν και ποικιλία απόψεων παρουσίασε η αίρεση αυτή, είναι δύσκολο να ορίσει κανείς τι ακριβώς ήταν οι γνωστικοί. Ωστόσο, μερικές βασικές απόψεις τους βοηθούν να σχηματίσουμε ασφαλή γι’ αυτούς γνώμη. Το όνομά τους μας οδηγεί στη γνώση, και το γιγνώσκω στην επιστήμη και τη φιλοσοφία. Ήταν αλήθεια οι γνωστικοί εραστές της γνώσης; Από ορισμένη άποψη ναι, —όχι όμως κατά τον τρόπο που προσδιορίζουν οι όροι γνώσις και γιγνώσκω. Κάποιο άλλο περιεχόμενο δίνουν στους όρους αυτούς. Το γιγνώσκω δεν υποδηλώνει για τους γνωστικούς τη νοητική πορεία, τη θεωρία. Προϋποθέτει πιο συγκεκριμένη διαδικασία. Γιγνώσκω τον Θεόν, λένε οι γνωστικοί, θα πει: τον βλέπω, τον κατέχω• ανακατεύομαι μαζί του, ενώνομαι μαζί του. Χωρίς αυτή την ένωση και τη μέθεξη, δεν θα γνώριζες το Θεό, όσο κι αν η νόηση με τη δική της διαδικασία σου έχει δώσει τις δικές της διαπιστώσεις. Στή γνώση του Θεού δεν φτάνουμε διαλεκτικά, αλλά ούτε και μόνο με την υποκειμενική πεποίθηση, την πίστη. Μια μυστική λοιπόν διαδικασία είναι για τους γνωστικούς η γνώση του Θεού, και γενικά η γνώση. Κοινή ήταν τότε η επιθυμία, η δίψα, η αγωνία ακόμα, να γνωρίσουν το θείο. Αυτή τη δίψα έρχονταν να ικανοποιήσουν και οι γνωστικοί με τη γνώση τους, αμάλγαμα απόψεων χριστιανικών και απόψεων των μυστηριακών λατρειών(12), που υποτυπώνει το κλίμα απ' όπου θα βλαστήσει τον 3ον αιώνα η πλωτινική έκσταση. Ανάλογο αμάλγαμα παρουσιάζουν και άλλες βασικές απόψεις των γνωστικών, και μάλιστα όσες αναφέρονται στο πρόβλημα της αρχής του κακού, που ιδιαίτερα τους απασχόλησε. Για να απαλλάξουν το Θεό από την ευθύνη για το κακό, τη φόρτωσαν στο Θεό-Δημιουργό που έπλασε τον ατελή κόσμο μας. Πάνω απ' αυτόν είναι ο υπέρτατος Θεός, ο ανεύθυνος για την ύπαρξη του κακού. Με πλούσια, αρρωστημένη όμως, φαντασία, δραματοποίησαν την πτώση και την αποκατάσταση της ψυχής, την πολύπλοκη πορεία που έφερνε από τον υπέρτατο Θεό στον ατελή κόσμο, ή από τούτον στον υπέρτατο Θεό. Αντιχριστιανική είναι και η διαίρεση των ανθρώπων σε τρεις κατηγορίες, που τις χώριζε διαφορετική φύση και όχι διαφορετική πρόθεση. Έχουμε πνευματικούς ανθρώπους, που η θεία τους φύση τους εξασφαλίζει τη σωτηρία, —υλικούς, που η φύση τους τους εμποδίζει να υψωθούν πάνω από τούτο τον ταπεινό κόσμο,— και ψυχικούς, που από τη φύση τους κι αυτοί κρατούν ενδιάμεση θέση ανάμεσα στους άλλους δύο(13) Πόσο ξένα όλ' αυτά προς τη φωνή του Ευαγγελίου, που καμιά διάκριση δεν κάνει ανάμεσα στους ανθρώπους. Το θεϊκό της μεγαλείο ίσα-ίσα είναι ότι καλεί κοντά της όλους τους ανθρώπους: σοφούς και αμαθείς, καλούς και κακούς, μικρούς και μεγάλους, ελεύθερους και δούλους, Ιουδαίους και Έλληνες. Οι βασικές απόψεις που αναφέραμε είναι κοινές σε όλους τους γνωστικούς• τους χωρίζει όμως μεγάλη ποικιλία στα επί μέρους. Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς ότι οι διδασκαλίες των γνωστικών είναι σε μεγάλο βαθμό εκδηλώσεις συγκρητισμού μέσα στη χριστιανικήν οικογένεια. Ο θρησκευτικός συγκρητισμός, ο μεγάλος αυτός αντίπαλος του χριστιανισμού, υπονομεύει και εκ των ένδον τη νέα θρησκεία. Οι γνωστικοί έθεσαν έτσι σε κίνδυνο την ανάπτυξη και διάδοση του χριστιανισμού. Η επιτυχία τους όμως στάθηκε προσωρινή• οφειλόταν στις υποχωρήσεις που έκαναν στο πνεύμα της εποχής σε βασικά θέματα του χριστιανισμού, εκείνα ακριβώς που σκανδάλιζαν περισσότερο τους εθνικούς, —τη φύση του Χριστού και της ψυχής, τον τρόπο της απολυτρώσεως. Χρειάστηκε αγώνας επίμονος ως που το καθαρό πνεύμα του χριστιανισμού να υπερνικήσει τη μυθολογική γοητεία των μυστηριακών λατρειών. Πόσο μεγάλη απόσταση χώριζε τότε τους δυο κόσμους το αποκαλύπτουν οι παρακάτω απόψεις του Ωριγένη. Χαρακτηριστικό, λέει(14), του λογικού όντος είναι ότι μπορεί να εκλέγει το καλό ή το κακό, ότι μπορεί λοιπόν να πέφτει σε αμάρτημα. Ακόμα και άγγελοι, όπως ο Εωσφόρος και οι οπαδοί του, αμάρτησαν, πράμα που σημαίνει ότι ούτε τα επουράνια όντα είναι τέλεια. Αν λέγαμε ότι είναι τέλεια, τότε ο Διάβολος θα ήταν απόλυτα κακός• και θα ήταν έτσι από τη φύση του. Αλλά τότε, καταλήγει ο Ωριγένης, θα πέφταμε στην πλάνη των γνωστικών.
Πλάνη των γνωστικών είναι ο μαζδαϊκός δυϊσμός τους, δυϊσμός που αντιστρατεύεται την αισιοδοξία και την εμπιστοσύνη για τον άνθρωπο που διαπνέει το χριστιανικό μήνυμα• αντιστρατεύεται την αξία που ο χριστιανισμός δίνει στην ελευθερία, θεμέλιο της σωτηρίας αλλά και της ευθύνης του ανθρώπου.
Οι σπουδαιότεροι γνωστικοί είναι ο Βασιλείδης, ο πρώτος θεωρητικός του γνωστικισμού, που έζησε στα χρόνια του Αδριανού, ο Βαλεντίνος (136-165 περίπου μ.Χ. ) και ο σχεδόν σύγχρονός του Μαρκίων(15), γιος επισκόπου της Σινώπης του Πόντου. Ο τελευταίος κατόρθωσε να προσελκύσει αρκετούς οπαδούς και να ιδρύσει χωριστή Εκκλησία, που σημείωσε ικανή δραστηριότητα το 2ο και τον 3ο αιώνα, και μάλιστα στις περιοχές της Μικράς Ασίας• ίχνη της βρίσκουμε ως τον 5ον αιώνα. Ως τον 4ον όμως αιώνα ήταν πολύ μεγάλος ο αριθμός των μαρκιωνιτών.
Notes
12. Τους όρους γνωστικός, γνώσις, χρησιμοποιεί συχνά και ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, όχι βέβαια με το αιρετικό νόημά τους. Αληθινός γνωστικός είναι, κατά τον Κλήμη ο αληθινός χριστιανός.
13. Η φύση των τριών αυτών κατηγοριών ανθρώπων, ο ένας υπέρτατος Θεός, και η μυστική διαδικασία που προϋποθέτει η γνώση των γνωστικών, φαίνονται σα μια πρώτη, μυθολογική όμως, υποτύπωση βασικών σημείων της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, που με καθαρή διαλεκτική πορεία ίδρυσε ο Πλωτίνος τον 3ον αιώνα.
14. Περί αρχών, α' 5, Ε.Π. ΙΑ', 157-165.
15. Βλ.: Harnack, Marcion και Neue Studien zu Marcion (ο Harnack δεν θεωρεί γνωστικό τον Μαρκίονα). Puech, τ. Β', σ. 251-253. Μπαλάνος, σ. 92.
|
