Βασίλειος Τατάκης
Η Συμβολή της Καππαδοκίας στη Χριστιανική Σκέψη
Απόσπασμα από το ομώνυμο βιβλίο, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1989.
14. ΦΙΡΜΙΛΙΑΝΟΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ
Άλλη σπουδαία μορφή είναι ο Φιρμιλιανός• πολύ λίγο μεταγενέστερος από τον Αλέξανδρο• περιφανής ἀνὴρ καὶ ἑκατέρας γνώσεως ἀκριβουμένας ἔχων τὰς ἕξεις(92). Σημαίνουν αυτά ότι γεννήθηκε εθνικός και από την εθνική παιδεία πέρασε στο χριστιανισμό; Την υπόθεση αυτή ενισχύει και το ακόλουθο χωρίο —πολύτιμο για τις κρίσεις και τις πληροφορίες που περιέχει— από τον εγκωμιαστικό λόγο Εις τον βίον τον Αγίου Γρηγορίου του Θαυματουργού(93). Ο άγιος Γρηγόριος, λέει το χωρίο, ἐνέτυχε Φιρμιλιανῶ τινι τῶν εὐπατρίδων Καππαδόκῃ, ὁμοιοτρόπῳ κατὰ τὸ ἦθος, ὡς ἔδειξεν ἐκεῖνος τῷ μετὰ ταῦτα βίῳ, κόσμος τῆς ἐκκλησίας γενόμενος, καὶ τόν τε σκοπὸν τοῦ φρονήματος καὶ ἰδίου βίου φανερὸν τῷ φίλῳ ἐποίησεν, ὡς εἴη πρὸς τὸν Θεὸν βλέπων, καὶ τὴν ἐκείνου σπουδὴν ἔγνω περὶ τὴν αὐτὴν ἐπίθυμίαν συμβαίνουσαν, καταλιπὼν πᾶσαν τὴν περὶ τῆς ἔξω φιλοσοφίας σπουδήν, προσφοιτᾷ μετ' ἐκείνου τῷ κατὰ τὸν χρόνον ἐκεῖνον τῆς τῶν Χριστιανῶν φιλοσοφίας καθηγουμένῳ (Ὠριγένης δὲ οὗτος ἦν... )(94). Δίδασκε τότε ο Ωριγένης στην Καισάρεια της Παλαιστίνης. Εκεί τον γνώρισε λοιπόν ο Φιρμιλιανός, ο ευπατρίδης Καππαδόκης, ο ὄχι ἄμοιρος της θύραθεν παιδείας, μαζί με τον Γρηγόριο, και τον αδελφό του τελευταίου, τον Αθηνόδωρο. Κατά το χωρίο τούτο ο Φιρμιλιανός δεν ήταν τότε επίσκοπος. Ο Ευσέβιος όμως ρητά αναφέρει(95) ότι κατά το έτος που ο Ωριγένης τὴν ἀπ' Ἀλεξανδρείας μετανάστασιν ἐπὶ τὴν Καισάρειαν ἐποιήσατο ... διέπρεπε ... Φιρμιλιανὸς Καισαρείας τῆς Καππαδοκῶν ἐπίσκοπος. Την πληροφορία του Ευσεβίου επικυρώνει και η επιστολή του Φιρμιλιανού προς τον Κυπριανό Καρχηδόνος που θα μας απασχολήσει παρακάτω. Στην επιστολή αυτή αναφέρει ο Φιρμιλιανός τη σύνοδο του Ικονίου (230 μ.Χ.), όπου και ο ίδιος έλαβε μέρος. Όπως κι αν έχει, δεν φαίνεται να ήρθε τώρα πρώτη φορά σε επαφή ο Φιρμιλιανός με τον Ωριγένη. Αλλά ούτε και τελευταία.
Στα χρόνια του διωγμού του Μαξιμίνου του Θρακός (235-238) ο Ωριγένης, κατά τον Παλλάδιο(96), κατέφυγε στην Καισάρεια της Καππαδοκίας και έμεινε κρυμμένος δυο χρόνια στο σπίτι της πιστής και λόγιας παρθένου Ιουλιανής. Η σιωπή του Ευσέβιου για ένα τόσο σημαντικό γεγονός της ζωής του Ωριγένη κάνει ύποπτη την πληροφορία του Παλλαδίου. Πιο πιθανή φαίνεται η πληροφορία του Ιερώνυμου(97), ότι «ο Φιρμιλιανός, ο επίσκοπος Καισαρείας, και όλη η Καππαδοκία προσκάλεσαν τον Ωριγένη και τον κράτησαν πολύν καιρό (diu) κοντά τους ». Και ύστερ' από τη φιλοξενία αυτή πήγε φαίνεται πάλι ο Φιρμιλιανός στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, να παρακολουθήσει μαθήματα του Ωριγένη(97) Δεν ήταν ο μόνος επίσκοπος μαθητής του• το ίδιο έκαναν και ο Θεόκτιστος (Καισαρείας της Παλαιστίνης ) και ο Αλέξανδρος(97α) (Ιεροσολύμων). Όλ' αυτά δείχνουν τη διείσδυση αλλά και την επιρροή που ασκεί στην Ανατολή και στην Καππαδοκία, υστερ' από τον Κλήμη, ο Ωριγένης, ο μεγάλος αντιπρόσωπος της Αλεξανδρινής Σχολής.
Μαζί με τον Διονύσιο της Αλεξανδρείας πρωτοστάτησε ο Φιρμιλιανός στη σύγκληση της συνόδου που καταδίκασε τον Νοβατιανό. Ενεργό μέρος πήρε και στον αγώνα κατά του Παύλου του Σαμοσατέως. Στις δυο πρώτες συνόδους που έγιναν στην Αντιόχεια για την αἵρεση του Παύλου, ο Φιρμιλιανός ήταν από κείνους οἳ μάλιστα διέπρεπον(98)• ήταν μάλιστα πρόεδρος και στις δυο συνόδους. Πολύ χαρακτηριστικά για τον άνθρωπο είναι όσα αναφέρουν οι σύνεδροι στα πρακτικά της Γ’ Συνόδου, που κι αυτή έγινε στην Αντιόχεια. Ο Φιρμιλιανός, γράφουν(98), κατέγνω (κατεδίκασε ) μὲν τῶν ὑπ' ἐκείνου (του Παύλου) καινοτομουμένων, πίστεψε όμως στην υπόσχεση που έδωσε ο αιρεσιάρχης, ότι θα αλλάξει γνώμη, και ἀνεβάλετο (ανέβαλε τη διατύπωση της τελικής γνώμης του). Ἀλλὰ τῆς ἀρνησιθέου αὐτοῦ κακίας πεῖραν εἰληφώς, αποφάσισε, γέρος πια, να πάει και στην Γ' Σύνοδο. Δεν έφτασε όμως στην Αντιόχεια• πέθανε στο δρόμο, στην Ταρσό (268 μ.Χ.): μεταξὺ συνεληλυθότων ἡμῶν καὶ καλούντων καὶ ἀναμενόντων ἄχρις ἂν ἔλθῃ, τέλος ἔσχε τοῦ βίου(99).
Στο έργο του Περί του Αγίου Πνεύματος ο Μέγας Βασίλειος αναφέρεται και στον Φιρμιλιανό: ταύτην, γράφει, καὶ Φιρμιλιανῷ τῷ ἡμετέρῳ μαρτυροῦσι τὴν πίστιν οἱ λόγοι οὓς καταλέλοιπε(100). Σημαίνει αυτό ότι ο Φιρμιλιανός έγραψε πραγματείες; Ορθά, νομίζω, παρατηρεῖ ο Puech(101), ότι η διατύπωση του Μ. Βασιλείου είναι αόριστη, και ότι το μόνο βέβαιο είναι πως ο Φιρμιλιανός, όπως όλοι οι μεγάλοι επίσκοποι του καιρού του, έγραψε επιστολές σχετικές με τα εκκλησιαστικά ζητήματα στη ρύθμιση των οποίων έλαβε μέρος. Έχουμε πραγματικά μια τέτοια επιστολή του Φιρμιλιανού(102), σε λατινική μετάφραση. Πολύτιμο κείμενο, γιατί και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη ζωή της εκκλησίας παρέχει και τα αδρά χαρακτηριστικά του συγγραφέα της επιτρέπει να συλλάβουμε με τρόπο ζωηρό. Η επιστολή απευθύνεται στον επίσκοπο Καρχηδόνος Κυπριανό(103). Από το 220 ο Κυπριανός είχε αρνηθεί να αναγνωρίσει το βάπτισμα των αιρετικών. Το ίδιο ζήτημα προκάλεσε λίγο αργότερα τη σύγκληση δυο συνόδων στην ελληνική Ανατολή (του Ικονίου και των Συννάδων, 230-235 ), στις οποίες πρωτοστάτησε ο Φιρμιλιανός: Και στις δυο δεν αναγνωρίστηκε το βάπτισμα των αιρετικών έπρεπε να τους αναβαπτίζωσι. Το ζήτημα πήρε διαστάσεις. Ο πάπας της Ρώμης Στέφανος πήρε αντίθετη θέση, και, όπως ήταν οξύς, απείλησε στα 253 να αφορίσει τους αντίθετούς του επισκόπους. Επεμβαίνει(104) ο άγιος Διονύσιος Αλεξανδρείας, και ο πάπας δεν τους αφορίζει, καλεί όμως τους επισκόπους της Αφρικής και της Ανατολής να ακολουθήσουν στο ζήτημα του βαπτίσματος την παράδοση της Εκκλησίας της Ρώμης. Ο Κυπριανός τότε στέλνει με ειδικό απεσταλμένο γράμμα στον Φιρμιλιανό. Έτσι δίνει την ευκαιρία στον τελευταίο, με την επιστροφή του απεσταλμένου, να αναπτύξει κι αυτός στον Κυπριανό τις απόψεις του. Αυτής της ιστορίας καρπός είναι ή επιστολή.
Το κεντρικό θέμα της είναι φυσικά η διένεξη με τον Πάπα Στέφανο. Με θαυμαστή σαφήνεια και ζωηρότητα εκθέτει ο Φιρμιλιανός τις σκέψεις του. Αν αναγνωρίσουμε το βάπτισμα των αιρετικών, τότε γιατί να τους λέμε αιρετικούς; Στην πραγματικότητα, δεν έχουμε ενότητα πίστεως μαζί τους, — ούτε τον ίδιο Θεό πιστεύουμε, ούτε τίποτ' άλλο το ίδιο. Γιατί λοιπόν θ' αναγνωρίσουμε ότι το βάπτισμά τους είναι ισχυρό, με το νόημα που εμείς οι χριστιανοί δίνουμε στο μυστήριο τούτο; Αυτή είναι η θέση του Φιρμιλιανού. Ανατρέπει πρώτα τα επιχειρήματα του Πάπα, κι ύστερα περνάει σε βίαιη αντεπίθεση. Καταλογίζει στον Πάπα θράσος και αυθάδεια(105), και σωστή τρέλα(106). Περήφανος, λέει, για τη θέση της επισκοπής του, διεκδικεί την τιμή να είναι διάδοχος του Πέτρου, αλλά πέφτει σε τεράστια και ολέθρια για την Εκκλησία λάθη: «διασπά την ενότητα της πίστεως εισάγοντας πολλές άλλες πέτρες(107)». «Νομίζεις, προσθέτει(108) ότι μπορείς να αποσχίζεις όλους από σένα• στην πραγματικότητα, συ χωρίστηκες απ' όλους.»
Πολύ ενδιαφέρουσες είναι και οι απόψεις που διατυπώνει για τη διοίκηση της Εκκλησίας. Απόψεις δημοκρατικές, προσαρμοσμένες στο χριστιανικό πνεύμα• είναι οι απόψεις που ανέκαθεν ακολούθησε η ελληνική Ανατολή, ριζικά αντίθετες προς τις απολυταρχικές τάσεις της Ρώμης, που συνεχίζουν την αυτοκρατορική παράδοση. Ο θείος λόγος, λέει ο Φιρμιλιανός(109), ξεπερνάει τη φύση του ανθρώπου, και ένα πνεύμα δεν μπορεί μόνο του αυτό να αγκαλιάσει όλα τα ζητήματα με τρόπο τέλειο. Για τούτο πρέπει μια φορά το χρόνο σύνοδος επισκόπων και ιερέων να ρυθμίζει με κοινή απόφαση τις σπουδαίες υποθέσεις της Εκκλησίας, να δίνει και την ευκαιρία σε όσους αδελφούς έπεσαν σε σφάλμα να συναισθάνονται το λάθος τους και να καταβάλλουν προσπάθειες να ικανοποιούν πληρέστερα το Θεό.
Η σπουδαία τούτη επιστολή, με τη σαφήνεια, αλλά και το δυνατό, στιβαρό και κοφτερό ύφος της, μας δείχνει έναν Φιρμιλιανό αυστηρό, ατρόμητο, και ανένδοτο σε ό,τι πιστεύει ορθό, σωστό υπέρμαχο της ορθοδοξίας. Την ίδια ώρα, με τις δημοκρατικές του αντιλήψεις, ο Φιρμιλιανός δείχνει με ποιο τρόπο ο άνθρωπος μπορεί, ξεπερνώντας την αδυναμία της φύσης του, να σκοπεύει πληρέστερα το ορθό.
Με την υψηλή αρετή του, που όλοι την αναγνώρισαν, ο Καππαδόκης Φιρμιλιανός ενσαρκώνει λοιπόν δυο από τις σπουδαιότερες κατευθύνσεις της ελληνικής Ανατολής: την εμμονή στην ορθοδοξία, εμμονή που τη φωτίζει η χριστιανική επιστήμη• και τη θεμελίωση της διοικήσεως της Εκκλησίας πάνω σε θεσμούς που αποπνέουν το δημοκρατικό πνεύμα των ελληνικών πόλεων. Το πνεύμα αυτό, παρά την επιβολή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, επιζούσε.
Notes
92. Harnack, Altchristlichen Litteratur, τ. Α', σ. 408.
93. Αποδίδεται στον Γρηγόριο τον Νύσσης.
94. Ε.Π. Mς', 905 C.
95. Εκκλησιαστική Ιστορία, ς' 26.
96. Λαυσαϊκή Ιστορία, κεφ. 147, Ε.Π. ΛΔ', 1250 d κ.ε.
97. De viris illustribus, κεφ. 54.
97α. Εύσέβιος, όπ. παρ., ς' 27, 30
98. Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, ζ' 28.
99. ζ' 30.
100. Ε.Π. ΛΒ', 280 b.
101. Τόμ. Β', σ. 489.
102. Παλαιότερα δεν τη θεωρούσαν γνήσια. Πρώτος ο Άγγλος Benson, σ. 377, τη θεώρησε γνήσια. Δεν αμφισβητείται πια η γνησιότητά της.
103. Η τελευταία της έκδοση έγινε από τον εφημέριο Bayard (τ. Β', σ. 289-308). Η επιστολή του Φιρμιλιανού είναι η υπ' αριθ. 75.
104. Ευσέβιος, ό.παρ., ζ' 5.
105. γ' 1.
106. ιζ' 1.
107. Λογοπαίγνιο με το όνομα του Πέτρου.
108. κε' 1.
109. δ' 1.
|
