Άγιος Συμεών Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης
Περί της Θείας Λειτουργίας
Από το «Η Θεία Ευχαριστία», εκδ. 'Ιερά Μητρόπολις Δράμας', Δράμα 2003.
Μετάφραση: Ιωάννης Μ. Φουντούλης
Kεφ. 11 έως 20
11. Aφού λοιπόν ο δεύτερος των ιερέων πάρει συγχώρηση και ευλογία, επειδή έρχεται δεύτερος στην τάξη μετά τον πρώτο, ή μάλλον, να ειπούμε έτσι, εικονίζει τα τυπικά αινίγματα και πράγματα και κηρύγματα των προφητών. Και τούτο γιατί λέγει στην πρόθεση, όταν προετοιμάζει τα δώρα, όσα έχει ειπεί ο Ησαΐας και οι λοιποί προφήτες για την σφαγή και τον θάνατο του Χριστού(31), ομοίως και όλα όσα κήρυξε ο Βαπτιστής(32) μέχρις ότου ήλθε ο Κύριος. Γιατί βαπτίζοντας ο Βαπτιστής δίδασκε για τον Χριστό και κήρυττε γι’ αυτόν και τον υπηρετούσε. Εδώ δε υπηρετεί ο δεύτερος των ιερέων.
Φεύγει, λοιπόν, αυτός και μαζί με τους άλλους ιερείς περιβάλλεται τα ιερατικά του άμφια. Αφού τρεις φορές προσκυνήσει μπροστά στην αγία τράπεζα και ευχηθεί όσα ευχήθηκε ο αρχιερεύς, ασπάζεται την αγία τράπεζα, δείχνοντας έτσι την αγάπη του προς τον Θεό και την ένωση μ’ αυτόν και ότι έχει αγιασθεί από το θυσιαστήριο. Όπως δε έκαμε ο αρχιερεύς, και εκείνος ευλογεί και ασπάζεται καθένα από τα ιερά ενδύματα και κατόπιν τα φορεί, δείχνοντας έτσι ότι τα άμφια είναι αγιασμένα και αγιάζονται με τον σταυρό του Χρίστου και μεταδίδουν αγιασμό όταν φοριούνται.
12. Περιβάλλεται δε πέντε ενδύματα, επειδή και αυτός είναι τέλειος ιερεύς και έχει λάβει την τελειοποιό χάρη και έγινε και ονομάζεται «φωτιστικός», επειδή φωτίζει με τα μυστήρια του αγίου βαπτίσματος και της θείας κοινωνίας τις ψυχές και τα σώματα των πιστών. Φορεί δε πέντε άμφια γιατί οι τέλειες αισθήσεις του σώματος είναι πέντε και οι δυνάμεις της ψυχής είναι ομοίως πέντε, τις οποίες αγιάζει ο ιερεύς βαπτίζοντας και αγιάζοντας τον άνθρωπο. Τα άμφια δε που ενδύεται είναι τα εξής πέντε• το στιχάριον, το επιτραχήλιο, η ζώνη, τα επιμανίκια και το φαινόλιο. Είναι δε αυτά λευκά για το καθαρό και φωτεινό της θείας χάριτος. Πολλές φορές δε είναι πορφυρά κατά την περίοδο των νηστειών γιατί πενθούμε επειδή αμαρτήσαμε και για τον Χριστό που εσφάγη για χάρη μας για να θυμόμαστε το πάθος του, που μέλλουμε να εορτάσουμε, και να τον μιμούμαστε. Μερικοί δε από τους πρώτους πρεσβυτέρους, δηλαδή οι σταυροφόροι, και μερικοί από τους αρχιμανδρίτες έχουν και επιγονάτιο καθώς και σταυρό κατά αρχιερατική δωρεά. Κανείς βέβαια εκτός από τον αρχιερέα δεν έχει το δικαίωμα να έχει σταυρούς στο φαινόλιο και στο κάλυμμα της κεφαλής και να φορεί επιγονάτιο. Σ’ αυτούς όμως, δηλαδή στους πρώτους των πρεσβυτέρων και στους αρχιμανδρίτες, επειδή έχουν χειροτονηθεί πριν από τους λοιπούς, έχει δοθεί το δικαίωμα να έχουν σταυρό στο κάλυμμα της κεφαλής μόνο και να φορούν επιγονάτιο κατά την λειτουργία. Και τούτο γιατί εκτός από την ιερωσύνη αυτοί έχουν και χειροτονία κριτού και κάποια άλλη πολύ μεγάλη εκκλησιαστική διακονία οι πρώτοι από αυτούς. Οι δε άλλοι (οι αρχιμανδρίτες) έχουν κατασταθεί ποιμένες ψυχών και οικονόμοι και γι’ αυτό φέρουν και μερικά σημεία του πρώτου ποιμένος για να τον μιμούνται.
13. Ο δευτερεύων δε των ιερέων απέρχεται στην πρόθεση μαζί με τον διάκονο, που έχει προηγουμένως ευπρεπίσει τα ιερά σκεύη, και αφού προσκυνήσει τον Θεό τρεις φορές, κάνει ευλογητό. Αφού δε πάρει έναν από τους προσφερομένους άρτους, τον σφραγίζει σταυροειδούς με την λόγχη εξεικονίζοντας έτσι το σωτήριο πάθος του Χριστού, ενθυμούμενος, όπως είπαμε, τα παθήματά του. Και τρεις φορές λέγει• «Εις ανάμνησιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού»(33), φανερώνοντας έτσι ότι ενεργεί σύμφωνα με την παράδοση που παραλάβαμε από τον ίδιο τον Χριστό. Κατόπιν με την λόγχη, που εικονίζει την λόγχη με την οποία πληγώθηκε ο Κύριος, κόπτει την προσφορά στο μέρος της σφραγίδας σε σχήμα τετραγώνου, λέγοντας τους λόγους του Ησαΐου «Σαν πρόβατο οδηγήθηκε στη σφαγή»(34) και τα υπόλοιπα, δείχνοντας ότι από τους προφήτες προκηρύχθηκε το μυστήριο. Μόλις δε ειπεί «Ότι σηκώνεται από την γη η ζωή του»(35) βάζει από το πλάγιο μέρος την λόγχη και βγάζει μαζί με την σφραγίδα τον άρτο τετράγωνο και τον τοποθετεί επάνω στον δίσκο.
14. Ο δίσκος είναι σύμβολο του ουρανού, γι’ αυτό και είναι κυκλικός, και έχει επάνω του τον δεσπότη του ουρανού. Ο λεγόμενος δε αστερίσκος σημαίνει τους αστέρες και αυτόν που φάνηκε κατά την γέννηση του Χριστού(36). Τα καλύμματα δε δηλώνουν το ουράνιο στερέωμα, αλλά και τα σπάργανα και τη νεκρική σινδόνα και τα σάβανα(37). Και τούτο γιατί συγχρόνως συμβολίζονται και όσα αφορούν στη σάρκωση και στο θάνατο, γιατί σαρκώθηκε με σκοπό ακριβώς να σφαγιασθεί για χάρη μας. Αλλά και γιατί η πρόθεση συμβολίζει το σπήλαιο και την φάτνη. Το ποτήριο δε συμβολίζει εκείνο το ποτήριο μέσα στο οποίο ιερούργησε το αίμα του ο Σωτήρ. Γι’ αυτό και αφού πρώτα ειπεί τα προφητικά λόγια στον άρτο, που προκαταγγέλλουν και την θυσία του Ιησού, γιατί αυτός είναι «ο αμνός του Θεού που σηκώνει την αμαρτία του κόσμου»(38) και ότι «σηκώθηκε από την γη η ζωή του»(39), όταν μετά το πάθος αναστήθηκε και ανήλθε στους ουρανούς και ζει και από εκεί μας αγιάζει, κόπτει πάλι τον άρτο ο ιερεύς κάνοντας στη μέση του σταυρό, μ’ όλα αυτά δείχνοντας την σταύρωση του Χριστού, και λέγει ότι αυτή ακριβώς είναι η θυσία του Χριστού, δηλαδή η σταύρωση. Και με τα προφητικά λόγια «Θύεται ο αμνός του Θεού για την ζωή και την σωτηρία του κόσμου»(40). Κατόπιν κεντά τον άρτο με την λόγχη από το δεξιό μέρος, συμβολίζοντας και κάνοντας όσα έγιναν στο σωτήριο σώμα του Σωτήρος μας. Και αμέσως, ευλογώντας τον οίνο και το ύδωρ τα εισάγει στο ποτήριο, λέγοντας όταν μεν κεντά τό• «Ένας από τους στρατιώτες κέντησε με την λόγχη την πλευρά του»(41), όταν δε ρίχνει μέσα στο ποτήριο τον οίνο μαζί με το νερό, «Και αμέσως βγήκε αίμα και νερό»(42) και τα υπόλοιπα, μαρτυρώντας έτσι ότι κάνει την ίδια θυσία και ιερουργία του Χριστού και ότι εκτυπώνει εκείνα που έπαθε για χάρη μας, ενεργώντας την ανάμνησή του, όπως εκείνος μας την παρέδωσε(43).
15. Ο άρτος είναι ένζυμος, τρόπον τινά έμψυχος αφού έχει προζύμι, και επομένως αληθινά είναι άρτιος. Έτσι εικονίζεται και το ότι ήταν τέλεια η ανθρώπινη φύση που προσέλαβε για χάρη μας ο Λόγος του Θεού, και έγινε σάρκα(44), χωρίς να αλλοιωθεί, και είχε λογική και νοερά ψυχή, όλη την ανθρώπινη δηλαδή φύση. Και όπως είναι τέλειος Θεός, έτσι είναι και τέλειος άνθρωπος, για να αναπλάσει όλον εμένα τον άνθρωπο. Τρία δε στοιχεία έχει μέσα του ο άρτος που συμβολίζουν το τριμερές της ανθρωπίνης ψυχής, αλλά και για την τιμή της αγίας Τριάδος• το αλεύρι με το προζύμι, που σημαίνει την ανθρωπίνη ψυχή, το νερό, που σημαίνει το βάπτισμα, και το αλάτι, που σημαίνει τον νου και την διδασκαλία του Λόγου. Γιατί ο Χριστός είπε στους μαθητές• «Σείς είσθε το αλάτι της γης»(45), εσείς δηλαδή οι διδάσκαλοι. Και «Έχετε μέσα σας αλάτι»(46), δηλαδή την γνώση και την αγάπη αυτά τα δύο δηλώνοντας έτσι και ότι ο σαρκωθείς είναι ένα από τα πρόσωπα της αγίας Τριάδος. Είναι δε ο άρτος ψημένος στη φωτιά, γιατί ενώ είναι Θεός, ολόκληρος ενώθηκε μαζί μας και μετέδωσε σ’ εμάς από την δύναμη και ενέργεια του. Μάλλον δε ολόκληρος ενώθηκε μ’ ολόκληρη την φύση μας.
16. Είναι ακόμη τετραμερής ο άρτος και όχι κυκλικός και άζυμος, όπως εκείνος που προσφέρουν θυσία στον Θεό οι Λατίνοι, γιατί, όπως είπαμε, είναι τέλειος, επειδή ο Θεός προσέλαβε ολόκληρο και τέλειο τον άνθρωπο, που αποτελείται από ψυχή και τέσσερα στοιχεία. Επίσης γιατί όλος ο κόσμος είναι τετραμερής. Ακόμη το τετράγωνο σχήμα του άρτου δηλώνει ότι ο σαρκωθείς Λόγος είναι ο δημιουργός του κόσμου και ότι με τη σάρκωσή του αγίασε όλα τα πέρατα του κόσμου, τα ουράνια και επίγεια και ότι το σχήμα αυτό δηλώνει τον σταυρό, στον οποίο καρφώθηκε και πέθανε ο Χριστός και ανόρθωσε εμάς κι ολόκληρο τον κόσμο.
17. Οι Λατίνοι όμως λέγουν ότι το κυκλικό σχήμα σημαίνει το άναρχο και ατελεύτητο της Θεότητος. Τι απαντούμε σ’ αυτό όσοι ορθοδόξως φρονούμε; Ότι στην προκειμένη περίπτωση το θέμα μας δεν είναι η περί Θεού διδασκαλία. Εδώ κηρύττεται το μυστήριο της σαρκώσεως και του πάθους και συμβολίζονται αυτά που αφορούν στην ενανθρώπηση και στη σταύρωση. Παρά ταύτα ούτε το κυκλικό σχήμα έχει παραμεληθεί και ξεχασθεί, αλλά φαίνεται στη σφραγίδα. Εκεί δε είναι περισσότερο αναγκαίο, γιατί όσα αφορούν στην οικονομία του Σωτήρος κατά τρόπο τέλειο είναι ορατά στον άρτο και στο τετραμερές σχήμα του. Τα αφορώντα όμως στην Θεότητά του συμβολίζονται από την σφραγίδα του άρτου, που είναι κυκλική και έχει στο μέσον της τον σταυρό, ή και τον ίδιο το Σωτήρα να εικονίζεται, δείχνοντας έτσι τον άναρχο και ατελεύτητο Λόγο σαρκωμένο, και με όλα αυτά παριστάνοντα αυτόν που είναι Θεός και σ’ εμάς φάνηκε ως άνθρωπος, και αληθινά σαρκώθηκε και έπαθε, και ενώ ήταν σε μορφή Θεού, έγινε σε μορφή ανθρώπου(47). Γι’ αυτό δεν πρέπει να εικονίζουμε μόνο όσα αφορούν στην Θεότητα, αλλά κι αυτά που αφορούν στην ανθρωπότητα, για να μη φαίνεται, όπως πιστεύουν μερικοί αιρετικοί, ότι η ανθρώπινή του φύση εξαφανίσθηκε, και έγινε μόνο Θεός. Έτσι λέγουν οι μονοφυσίτες. Δεν έγινε όμως έτσι, ούτε έτσι παραλάβαμε, αλλά ότι ο Χριστός μένει τέλειος σε κάθε μια από τις δύο φύσεις και ότι «άκρως» ενώθηκε η Θεότητα με την ανθρώπινη υπόστασή του. Γιατί εθέωσε όλη την ανθρώπινη φύση και την έκανε ομόθεη με την άκρα ένωση μ’ αυτή. Διατήρησε δε όλα τα ιδιώματά του και είναι τέλειος άνθρωπος σε ένα τόπο, όπως είναι και τέλειος Θεός παντού και πέρα από παντού, και συγχρόνως έχει και το ανθρώπινό του σώμα. Γι’ αυτό ακριβώς μετά την ανάσταση και την αφθαρσία του σώματος του έγινε ορατός και ψηλαφήθηκε και μπήκε, ενώ οι πόρτες ήταν κλεισμένες(48). Βλέπεις ότι και άφθαρτος ήταν και διέσωζε το σώμα του; Και ότι ο ίδιος ήταν συγχρόνως και άκτιστος και κτιστός; Και ότι απετελείτο από δύο φύσεις, αν και κατά την υπόσταση είναι ένας; Κράτησε, λοιπόν, καλά την ορθοδοξία και να μη προσφέρεις στο Θεό νεκρά και άψυχα δώρα, ούτε να ανανεώνεις τα Ιουδαϊκά έθιμα, ούτε να εισάγεις νομικές διατάξεις, ούτε να εορτάζεις με άζυμα.
18. Απαντούν όμως οι Λατίνοι, ότι ο απόστολος Παύλος λέγει να προσφέρουμε άζυμα: «Ώστε να μη εορτάζουμε με παλαιά ζύμη, αλλά με άζυμα ειλικρινείας και αληθείας»(49). Αλλοίμονο, τι ανοησία! Οι ορθόδοξοι τους απαντούμε• Έτσι κατανοείς τα λόγια του θεοκήρυκος; Αυτά, ω άνθρωπε, τα λέγει ανατρέποντας την ρίζα και την αιτία της αμαρτίας. Γι’ αυτό και προσθέτει• «όχι με την παλαιά ζύμη της κακίας και πονηρίας»(50). Και αληθινά καλώς το λέγει. Και συ πέταξε μακρυά σου αύτη την ζύμη, την πορνεία αυτού που πόρνευσε στην Κόρινθο(51) και κάθε άλλη ακαθαρσία, γιατί αυτός ήταν όλος ο σκοπός του και γι’ αυτό το θέμα γίνεται λόγος από αυτόν. Λέγει λοιπόν «Βγάλετε από ανάμεσά σας τον τοιούτο(52). Δεν ξέρετε ότι μικρό προζύμι ζυμώνει όλο το αλεύρι;»(53). Έτσι και η κακία είναι σαν μεταδοτικό νόσημα, αρχίζει από ένα και μεταδίδεται στους άλλους. Γι’ αυτό και λέγει•«Βγάλετε από μέσα σας την παλαιά ζύμη για να είσθε νέο αλεύρι»(54), ζυμωμένοι εν Χριστώ, έτσι νέοι και αναμάρτητοι όπως ο Χριστός(55). Επειδή ακριβώς ο Χριστός είναι νέος άνθρωπος, νέος Αδάμ(56). Και μέσω αυτού είσθε «άζυμοι»(57), δηλαδή αμέτοχοι αμαρτίας με το άγιο βάπτισμα και το μύρο.«Γιατί θυσιάσθηκε ο Χριστός σαν πασχάλιος αμνός για χάρη μας»(58) και μας ελευθέρωσε από την Αίγυπτο της αμαρτίας. Αυτή είναι η έννοια και τα λόγια του Παύλου. Και με βάση αυτά απόφευγε και διώχνε μακρυά την ζύμη της αμαρτίας και ας είσαι τελείως αμέτοχός της.
19. Μην απορρίπτεις δε την ζύμη της αφθαρσίας, με την οποία παρομοιάσθηκε η βασιλεία των ουρανών(59), επειδή συνάγει καιί ενώνει μέσα της και αλλοιώνει μέσα της εκείνους που αποδέχονται το χριστιανικό κήρυγμα. Την οποία «η γυναίκα», δηλαδή η Εκκλησία του ουρανίου νυμφίου, έκρυψε σε σάτα τρία αλεύρου(60), δηλαδή στις τρεις τάξεις των σωζομένων, τους δούλους, τους μισθωτούς και στους υιούς, και στους σωφρονούντες εγγάμους και στους παρθένους, έως ότου ζημώθηκε όλο αυτό το αλεύρι(61) και αξιώθηκε της βασιλείας του Θεού μετά την εκ νεκρών ανάσταση, ή που συνένωσε τους δικαίους πριν από τον νόμο, αυτούς που έζησαν κατά τον νόμο και κατά την περίοδο της χάριτος. Αυτό δε το επέτυχε η χάρη του Ευαγγελίου. Γιατί ο ίδιος ο Σωτήρ, πού είναι η αληθινή και καθαροτάτη ζύμη, που είναι και ό άρτος της ζωής(62) και ο αιώνιος βασιλεύς, έσωσε όταν σαρκωθείς ήλθε στον κόσμο και αυτούς που έζησαν πριν από τον νόμο και κατά τον νόμο τους ελευθέρωσε από τα δεσμά και τους ένωσε μ’ εκείνους που πίστευσαν σ’ αυτόν. Και κατ’ άλλη πάλι ερμηνεία, ο Χριστός ως καθαρά και ζωντανή ζύμη κρύπτεται(63) τρόπον τινά τώρα στην λογική του κτίση, αναλόγως τριπλά διαιρούμενη, στους αγγέλους δηλαδή, στους αγίους που έχουν φύγει από την ζωή αυτή και σ’ εμάς τους ζώντες που πιστεύουμε σ’ αυτόν, έως ότου θα ζυμωθεί όλο αυτό το φύραμα και θα ζωοποιηθεί όλο μέσω αυτού και θα γίνει όλο ένα, αφού θα μετάσχουν της δόξης του και οι άγγελοί του και η δική μας φύση.
20. Να είσαι λοιπόν ζυμωμένος με τον Χριστό και φρόντιζε να ανήκεις στην ζύμη της βασιλείας των ουρανών(64) και μη επιθυμείς να μετέχεις στα νομικά άζυμα. Γιατί ο νόμος είναι σκιά και εικόνα άψυχη και νεκρή. Γι’ αυτό και πρόβαλε τους νεκρούς και σκιώδεις αζύμους άρτους, που μάλιστα δεν λεγόταν κυριολεκτικώς άρτοι, αλλά άζυμοι, και μόνο κατά μετοχή και καταχρηστικά λέγονται «άρτοι». Να συμμετέχεις στη μεγάλη θυσία του Μελχισεδέκ, που ήταν άρτος, όχι άζυμος, και οίνος(65), και ήταν προοίμιο της νέας θυσίας του Μελχισεδέκ, του αιωνίου και αληθινού Μελχισεδέκ και μόνου αρχιερέως, του Ιησού Χριστού, για τον οποίο γράφει η αγία Γραφή• «Συ είσαι παντοτινός αρχιερεύς κατά την τάξη Μελχισεδέκ»(66). Αν δε δεν συμφωνήσεις, ίσως φθάσεις μέχρι του σημείου μαζί με τα άζυμα να θυσιάσεις και αμνό άλογο, και να μετάσχεις στα Ιουδαϊκά έθιμα και να γιορτάσεις μαζί τους, και να λάβεις τα άζυμα ως δώρα, πράγμα που απαγορεύουν οι Πατέρες μας να κάνουμε, ή ακόμα και να περιτμηθείς και να τηρήσεις το Σάββατο. Γιατί και τούτο μπορεί να επακολουθήσει, επειδή τίποτε δεν αποστρέφεσαι. Γιατί συντρώγεις πολλές φορές με τους Ιουδαίους και μικρή διαφορά υπάρχει ανάμεσα σ’ αυτούς τους θεοκτόνους και αθέους και σ’ εσένα. Σ’ εμάς όμως δεν υπάρχει κανένα κοινό μαζί τους. Γιατί φωνάζει ο Παύλος «ότι πέρασαν τα αρχαία και να, έγιναν όλα καινούρια»(67). Έτσι αντί για την περιτομή έχουμε το βάπτισμα και αντί της θυσίας αλόγου ζώου έχουμε τον αμνό του Θεού, και αντί των αζύμων άρτων έχουμε τον ένζυμο άρτο της βασιλείας του Χριστού, που είναι ο ζωντανός άρτος, που κατέβηκε από τον ουρανό, αντί εκείνου του μάννα. Αυτός είναι ο άρτος, που όποιος τον φάγει δεν πεθαίνει, όπως είπε ο Χριστός(68). Αν όμως εξακολουθείς να αντιλέγεις, όπως συνηθίζεις να κάνεις, και λέγεις ότι αυτό πού προσέφερε τότε ο Χριστός ήταν άζυμο, επειδή το επέβαλλε ο καιρός και το νομικό Πάσχα, που ετελείτο με άζυμα, να γνωρίζεις ότι υπάρχουν πάρα πολλοί και αληθινοί λόγοι πολύ μεγάλων και θείων ανδρών, που κατακρημνίζουν την θρασύτητα και την άγνοιά σου. Ότι δηλαδή ο Χριστός παρέδωσε τα μυστήρια πριν ακόμη σηκωθούν από τα τραπέζια των Ιουδαίων τα ένζυμα. Μάρτυρας δε είναι το ίδιο το Ευαγγέλιο που διδάσκει ότι δεν ήταν η ημέρα των αζύμων όταν ιερούργησε τον εαυτό του ο Χριστός, αλλά ήταν προ των αζύμων. Γιατί λέγει• «Προ της εορτής του Πάσχα, γνωρίζοντας ο Ιησούς»(69). Τότε, όταν έκανε τον δείπνο, παρέδωσε και την θυσία. Τότε τέλεσε και τον νιπτήρα(70) Όλα αυτά δε έγιναν πριν από το Ιουδαϊκό Πάσχα.
Σημειώσεις
31. Ήα. 53,7-8.
32. Ίωάν. 1,29.36.
33. Πρβλ. Λουκ. 22,19. Α΄ Κορ.11,24-25.
34. Ησ. 53,7 εξ.
35. Ησ. 53,86.
36. Ματθ.2, 2εξ.
37. Ματθ. 27,59. Μαρκ. 15,46. Λουκ. 23,53. Ιωαν.19,40.20,5-7.
38. Ιωάν. 1,29.
39. Ησ. 53,86.
40. Ησ.53,7.Ιωάν.1,29.
41. Ιωάν.19, 34.
42. Ιωάν. 19,34.
43. Πρβλ. Λουκ. 22,19. Α'Κορ. 11,24-25.
44. Ιωάν. 1,14.
45. Ματθ. 5,13.
46. Μάρκ. 9,50.
47. Πρβλ. Φιλιπ.2,6-7.
48. Ιωάν. 20, 19-26.
49. Α' Κορ.5,8.
50. Α'Κορ. 5,8.
51. Α΄ Κορ.5, 1εξ.
52. Πρβλ. Α' Κορ. 5,2.13.
53. Α'Κορ.5,6.
54. Α' Κορ. 5,7.
55. Πρβλ. Β' Κορ. 5,21.Α'Πέτρ. 2,22.
56. Α' Κορ. 15,22.45.
57. Α' Κορ. 5,7.
58. Α' Κορ. 5,7.
59. Ματ. 18,33.
60. Λουκ. 13,21.
61. Ματθ. 18,33. Λουκ. 13,21.
62. Ιωάν. 6,35-58.
63. Λουκ. 13,21.
64. Ματθ. 13, 33. Λουκ. 13,21.
65. Γενέσ. 14,18. Ψαλμ. 109,4.
66. Ψαλμ. 109,4. Εβρ. 5,6. 7,17.
67. Β' Κορ.5,17.
68. Ιωάν.6,31.49.51.
69. Ιωάν. 13,1.
70. Ιωαν. 18,5εξ.
|
