Νίκος Σβορώνος
Παρατηρήσεις για τη συμβολή του Βυζαντίου στην πνευματική εξέλιξη της Δυτικής Ευρώπης: Η περίπτωση του Ιωάννου Δαμασκηνού
Ἀπὸ «Βυζάντιο καὶ Εὐρώπη» Α' Διεθνὴς Βυζαντινολογικὴ Συνάντηση, Δελφοί, 20-24 Ἰουλίου 1985, ἐκδ. Εὐρωπαϊκὸ Πολιτιστικὸ Κέντρο Δελφῶν, Ἀθήνα 1987.
Κεφάλαιο 5
Θὰ ἤθελα νὰ τελειώσω τὴν κάπως ἀποσπασματικὴ αὐτὴ ἔκθεση μὲ κάποιες γενικότερες παρατηρήσεις: Ὡς τὸν 11ον αἰώνα ἡ πνευματικὴ πρωτοβουλία παραμένει ἀκόμα στὸ Βυζάντιο, ποὺ ἐξακολουθεῖ νὰ παρέχει ἀφορμὲς ἔμπνευσης στὴ Δύση, καθὼς καὶ πρότυπα. Ἀπὸ τὸ 12ο ὅμως καὶ πέρα καὶ κυρίως κατὰ τὸν 13ον καὶ 14ον αἰῶνες ἡ πρωτοβουλία θὰ περάσει στὴ Δύση.
Ὁ βυζαντινὸς κόσμος θὰ μεταβάλλεται συνεχῶς ὡς τὴν τελικὴ πτώση τῆς Αὐτοκρατορίας, ἀπὸ οἰκονομική, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ πνευματικὴ ἄποψη, σὲ περιφερειακὸ συγκρότημα. Δὲν εἶναι πλέον οἱ Βυζαντινοὶ ποὺ στέλνουν τὰ ἑλληνικὰ πνευματικὰ δημιουργήματα στὴ Δύση καὶ μετέχουν στὴ μετάφρασή τους. Εἶναι οἱ ἴδιοι οἱ Δυτικοὶ ποὺ ἀναζητοῦν στὴν Ἀνατολὴ τὰ ἔργα τῶν Ἑλλήνων φιλοσόφων καὶ τῶν μεγάλων θεολόγων τῆς Ἀνατολῆς καὶ τὰ μεταφράζουν λατινικά. Ἀπὸ τὸν 13ον αἰώνα καὶ ἑξῆς οἱ ρόλοι τῶν δύο μεγάλων περιοχῶν τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ ἀντιστρέφονται. Οἱ πρωτοβουλίες ἔρχονται ἀπὸ τὴ Δύση ποὺ δείχνει τέτοια πνευματικὴ τόλμη ποὺ ἡ Ἀνατολὴ ἔχει σπάνια γνωρίσει(76). Ἡ δυτικὴ σκέψη μεταφέρεται στὸ Βυζάντιο. Ἀπὸ τὸν 14ον αἰώνα τὸ ἔργο τοῦ Θωμᾶ Ἀκυινάτη μεταφράζεται ἑλληνικὰ καὶ ἡ σκέψη του ἐπηρεάζει φίλους καὶ ἀντιπάλους(77). Ἂς θυμίσουμε ὅτι ὁρισμένες βυζαντινὲς προσωπικότητες ἔχουν πλήρη συνείδηση τῆς πολιτισμικῆς αὐτῆς ἀντιστροφῆς ποὺ ἀκολουθεῖ, ἀπὸ τὸν 12ον αἰώνα, τοὺς ρυθμοὺς καὶ τὶς κατευθύνσεις τῶν οἰκονομικῶν σχέσεων ἀνάμεσα στὴν Ἀνατολὴ καὶ τὴ Δύση. Ἀπὸ τὸ 12ο αἰώνα (1187) τὸ Βυζαντινὸ Κράτος ἀναθέτει σὲ Βενετοὺς τεχνικοὺς τὴ ναυπήγηση πλοίων(78). Ὁ Χαλκοκονδύλης ἀναγνωρίζει τὴν ἀνωτερότητα τῶν Γερμανῶν στὴν τεχνική(79). Ὁ Βησσαρίων συμβουλεύει τὸν Κωνσταντῖνο Παλαιολόγο, Δεσπότη ἀκόμα στὸ Μωριά, νὰ στείλει στὴν Ἰταλία νέους γιὰ νὰ τελειοποιηθοῦν στὶς νέες τεχνικὲς ποὺ ἔχουν ἐκεῖ ἀναπτυχθεῖ, καθὼς καὶ στὴ γενικὴ παιδεία γιὰ νὰ πάψει νὰ θεωρεῖται ὁ λαὸς του ἀμαθὴς καὶ ἐξαρτημένος καὶ ἐπιλέγει: Δὲν πρέπει οἱ Ἕλληνες νὰ ντρέπονται γιὰ τὴ μαθητεία τους στοὺς Λατίνους, ἐφ' ὅσον, ἂν οἱ Λατῖνοι εἶχαν αἰσθανθεῖ ντροπὴ νὰ παραλάβουν ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες τὴν τέχνη καὶ τὴν ἐπιστήμη, δὲν θὰ εἶχαν φθάσει στὸ βαθμὸ τῆς σοφίας ποὺ ἔχουν φθάσει. Ἄλλωστε, οἱ Ἕλληνες δὲν θὰ παραλάβουν ἀπὸ τοὺς Λατίνους παρὰ κάτι δικό τους, ἐκεῖνο δηλαδὴ ποὺ οἱ Λατῖνοι τοὺς ὀφείλουν: Ἡμεῖς δὲ οὐδὲ ἀλλότριον τι ληψόμεθα, ἀλλὰ τὰ αὐτῶν παρὰ τῶν ὀφειλόντων ἀποληψόμεθα, ὀφείλουσι γὰρ οὕτως τοῦ ἀπαιτοῦντος ἀποδοῦναι ἃ μὴ ἀπέλαβον, ἀλλὰ ἔλαβον(80).
Στὶς προτάσεις ὅμως αὐτὲς θ' ἀκουστεῖ ἐπίσης καὶ ὁ ἐπίμονος καὶ κάπως αὐτάρεσκος «ἐθνικιστικός» ἀντίλογος: Ὁ Ἰωσήφ Βρυέννιος ἀπαντώντας στοὺς Λατίνους γράφει: Οὐδεὶς ἡμῶν τῶν ἐνταῦθα ἐν τοῖς Ἰταλίας ἢ τοῖς ἐν τοῖς Γαλλίας ἢ τοῖς ἐν Βρεττανίᾳ παιδευτηρίοις ἐξέμαθε καὶ γεγύμνασται τῶν τῇδε διαλεγομένων τάς πολυστρόφους μεθόδους, ἵνα σοὶ κατ' ἐκείνας ἐριστικῶς διαλέξηται. Ἕκαστος δὲ ἁπλῶς ὅ πιστεύει ἐξαγγέλλει ὡς δύναται(81).
Σημειώσεις
76. Γιὰ τὶς πνευματικὲς σχέσεις ἀνάμεσα στὴ Δύση καὶ τὸ Βυζάντιο ἀπὸ τὸν 12ον ὡς τὸν 16ον αἰώνα, ἐκτὸς ἀπὸ τὰ μνημονευθέντα ἔργα τοῦ Η. G. Beck, καὶ Η. Hunger, βλ. Kenneth Μ. Setton, Op. cit. σελ. 13 κἑξ. 31 κἑξ., 40 κἑξ. Deno John Geanakoplos, Greek Scholars in Venice, Cambridge Mass. 1962 (Ἑλληνικὴ μετάφραση Χ.Γ. Πατρινέλη, Ἀθῆναι 1965). id. Interaction of the "Sibling" Byzantine and Western Cultures in the Middle Ages and Italian Renaissance, New Haven and London, Yale University Press, 1976.
77. Γιὰ τὴν τύχη τοῦ ἔργου τοῦ Θωμᾶ τοῦ Ἀκυινάτη στὸ Βυζάντιο βλ. Στυλιανοῦ Παπαδοπούλου, Ἑλληνικαὶ μεταφράσεις Θωμιστικῶν ἔργων. Φιλοθωμισταὶ ἐν Βυζαντίῳ, ἐν Ἀθήναις, 1967, ὅπου καὶ ἡ παλαιότερη βιβλιογραφία. Ἡ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς Summa Theologica ἀπὸ τὸ Δημήτριο Κυδώνη ἐκδίδεται ὑπὸ τὴν διεύθυνση τοῦ Ε. Μουτσόπουλου στὴ σειρὰ τοῦ Corpus Philosophorum graecorum Recentiorum [CPGR]. Ἔχουν ἐκδοθεῖ ὡς σήμερα: Δημητρίου Κυδώνη, Σούμμα Θεολογικὴ ἐξελληνισθεῖσα: CPGR II, I5 (S. Th. 2α 2ae I-XVI), ἐπιμέλεια Γεώργιου Λεοντσίνη καὶ Α. Γλυκοφρύδου-Λεοντσίνη, Ἀθῆναι, 1976. - CPGR, II, 16 (S.Th. 2α 2ae XVII-XXΙΙ), ἐπιμέλεια CPGR, ΙΙ, 17A (S.Th. 2a 2ae, ΧΧΙΙΙ-ΧΧΧΙΙΙ). Ἐπιμ. Φωτίου Α. Δημητρακόπουλου, ὑπομνηματισμὸς Μαργαρίτας Μωρεντάνου, Ἀθῆναι 1980.
Βλ. ἀκόμα παλαιότερες μελέτες τοῦ Ε. Μουτσόπουλου ποὺ ἀναδημοσιεύονται στοὺς παραπάνω τόμους: L’hellénisation du Thomisme au XlVe siècle (1974): CPGR, II, 15, σελ. 7-12. —Influences aristotéliciennes dans les traductions des oeuvres de Saint Thomas par Démétrius Cydonès (1977): CPGR II, 16, σελ. 7-10. La technique de reconstitution des citations aristoteliciennes chez Démétrius Cydonès: CPGR, II, 17A, σελ. 7-Ι1.
78. C.L.F. Tafel - G.M. Thomas, Urkunden zur älteren Handels-und Staatsgeschichte der Republik Venedig, I, Wien, 1856, σελ. 196: Veneticis dare debentibus homines aptos ut unusquique eorum preseit preparationi quinque galearum ... et unusquique eorum debet accipere de vestiario domini imperatoris liberalitatis gratia yperpera sexaginta. Πρβλ. Hélène Anloniadès-Bibicou, Etudes d' histoire maritime de Byzance, Paris, 1966, σελ. 25.
79. Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Ἀπόδειξις Ἱστοριῶν II, Bonn, 1843, σελ. 72. Πρβλ. Hélène Antoniades - Bibicou, Op. cit. σελ. 26, σημ. 1.
80. Σ.Π. Λάμπρου, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, τόμ. Δ', ἐν Ἀθήναις, 1930, σέλ. 42. D. Zakythinos, Le despotat grec de Morée, τ. 2, σελ. 356-358.
81. Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως, Ἰωσὴφ Βρυεννίου τὰ εὑρεθέντα. Ι, Λειψία, 1768, σελ. 454. Πρβλ. G. Podskalsky, Op. cit. σελ. 217.
|
