Ιωάννης Στεφανόπολι
Το σχολείον παράγων της Εθνικής αφυπνίσεως
Πρώτη δημοσίευση: L’ Hellenisme Contemporain, Δ/ση ύλης: Διονύσιος Ζακυθινός, Αθήναι 1953
Κεφάλαιο ΙΙΙ
Η ΒΟΗΘΕΙΑ των έξω Ελλήνων υπήρξε σημαντική δια την πνευματικήν ανάστασιν. Εις ωρισμένας στιγμάς αποφασιστική. Πολύ ολίγη όμως ήλθε, από τους κύκλους όπου εφαίνοντο ενδεδειγμένοι να τεθούν επί κεφαλής του κινήματος. Οι λόγιοι πρόσφυγες, οι οποίοι έπρεπε να το διευθύνουν, είχαν κατά το πλείστον χάσει το ενδιαφέρον δια την τύχην του Έθνους. Ικανοποιημένοι από το περιβάλλον της Δύσεως όπου η πολυμάθειά των και η διδασκαλία των εύρισκαν μεγάλην εκτίμησιν και ισχυρούς προστάτας «εξεφραγκεύοντο» όπως ελέχθη σκληρά και αληθινά. Ο Ζυγομαλάς έγραφε από την Κωνσταντινούπολιν εις τον Κρούσιον: «Ορώ δε νυν μετοικήσαντα πάντα τα αγαθά από των Ελληνικών τόπων και οικήσαντα εν υμίν»(11).
Ο Φραγκίσκος Πόρτος ο Κρητικός, ο οποίος κατεγίνετο από το 1562 εις την Γενεύην να διδάσκη λαμπρά και να εκδίδη ελληνικά βιβλία «εδάκρυσε τοσαύτην μεταβολήν τύχης γεγονέναι· παιδείαν δε και λόγους αλλαχού της γης εν έθνεσιν αλλοδαποίς γεγονέναι». Παρηγορούμενος όμως με το ότι εις αυτά τα έθνη «το της Ελλάδος όνομα δίκην μητρός γνησίας τιμάται και στέργεται».
Η βοήθεια ήλθε από τας κοινότητας της διασποράς. Δηλαδή από τους Έλληνας εμπόρους. Εζητούσαν και εύρισκαν εις την Ιταλίαν, την Αυστρίαν, την Ουγγαρίαν, την Πολωνίαν, την Ρωσίαν, ό,τι δεν είχαν εις το Οθωμανικόν Κράτος, την ασφάλειαν και τον ευρύν κύκλον εργασιών. Αλλ’αυτοί εκρατούσαν ζηλοτύπως τον ελληνισμό των. Εκκλησία και σχολείον ήσαν η βάσις κάθε παροικίας. Τον 16ον αιώνα όταν οι Έλληνες ραγιάδες ήσαν αναγκασμένοι να κρυφτούν διά να μάθουν να διαβάζουν, σχολεία των ελληνικών κοινοτήτων ελειτουργούσαν ελεύθερα εις τα παράλια της Αδριατικής όπως και εις τας Σλαβικάς χώρας. Εις την Βενετίαν, εις την Πόλα της Ιστρίας, εις πόλεις και νήσους της Δαλματίας κατεχομένας από τους Βενετούς, το Σέμπενικ, την Λυσσίν. Και εις την Όρσοβα της Ουγγαρίας και εις την Βίλνα και το Λβόφ της Πολωνίας(12). Δεν ήτον όμως ακόμη παρά η κοινότης κλεισμένη μέσα εις τον εαυτό της. Η τιμή των μεγάλων, των στενών επαφών με την πατρίδα διά να την βοηθήσουν ανήκει εις την κοινότητα της Βενετίας, την πλουσιωτέρα, την μεγαλυτέρα, την περισσότερον μορφωμένην χάρις εις το κλίμα όπου εσχηματίσθη.
Εις τον l5ον αιώνα είχε τυπογραφεία. Εις τον 16ον η σχολή της, η οποία είχε ιδρυθη το 1593 «υπήρξεν ούτως ειπείν η ευεργετική μοίρα ης εν κόλποις ανετράφησαν όσοι επιθυμώντες να διδαχθώσι... Κατά την σκοτεινήν περίοδον του Έθνονς»(13) . Αργότερα δύο ψηφίσματα της Ενετικής Γερονσίας -το 1662 και 1664- επέτρεψαν να ιδρυθή το Φλαγγίνιον Φροντιστήριον. Από κληροδότημα του Κερκυραίου Θωμά Φλαγγίνη «όστις ένεκα της σπανίας αυτού ευγλωττίας διέπρεπε τότε μεταξύ των της Βενετίας δικηγόρων». -Προσοχή εδώ! Όπως εις κάθε χρονολογίαν της μεταβυζαντινής ελληνικής παιδείας. Η θέσις των εις την ιστορίαν των λαών ξεχωρίζει με την παρακολούθησιν του ειρμού των γεγονότων. Είναι οι σταθμοί της εθνικής αγωγής η οποία προετοίμασε τον απελευθερωτικόν αγώνα των Ελλήνων. Και η Ελληνική Επανάστασις είναι η αρχή της ελευθερωτικής κινήσεως των εθνικοτήτων η οποία χαρακτηρίζει τον 19ον αιώνα και εξακολουθεί να συνταράσση τον 20ον.
Ήδη αφ’ότου εις τα 1515 ο Ιάνος Λάσκαρις ίδρυσε με την προστασίαν του Πάπα Λέοντος Χ το Ελληνικόν Γυμνάσιον της Ρώμης, όπου εδίδαξε ο ίδιος και δύο άλλα παρόμοια σχολεία εις το Μιλάνον και την Φλωρεντίαν, πολλά ιδρύματα είχαν φανή διά Ελληνόπαιδα. Όλα όμως χωρίς μεγάλην διάρκειαν και δράσιν. Ολίγες υποτροφίες το καθένα, έργον δωρητών υπό τας βενετοκρατουμένας νήσους, τας Ιονίους ή την Κρήτην, και προορισμένα μόνον διά μαθητάς από τους ιδίους τόπους(14). Ελειτουργούσε επίσης από το 1653, παραλλήλως με το Φλαγγίνιον, το «Κωττούνιον Ελληνομουσείον» ως παράρτημα του Πανεπιστημίου της Πάδοβας. Κληροδότημα του Ιωάννου Κωττουνίου, Μακεδόνος από την Βέρροιαν, ο οποίος επί δεκατρία έτη είχε διδάξει τα ελληνικά γράμματα εις το Πανεπιστήμιον. Και αυτό τον ετίμησε με ένα μνημείον εις τον περίβολόν του(15).
Όλα μαζί αυτά τα ιδρύματα δεν φθάνουν το στάδιον του Φλαγγινίου Φροντιστηρίου. Κατ’ αρχάς ιερατική σχολή διά τον κλήρον. Κατόπιν, πλουτισμένη με νέα κληροδοτήματα και δωρεάς, σχολή ανωτέρα όπου εδιδάσκοντο τα ελληνικά και λατινικά γράμματα, η θεολογία, η φιλοσοφία, τα φυσικομαθηματικά από Έλληνας διδασκάλους σπουδαίους. Με τα πλούσια πνευματικά μέσα του και με τα άφθονα υλικά, το Φλαγγίνιον εξάπλωσε την επιρροήν του εις όλο το Γένος. Έστειλε διδασκάλους εις όλα τα ελληνικά μέρη. Έδωσε νέα σχολεία εις ελληνικάς πόλεις και αυτά έδωσαν διδασκάλους εις τα αυτόχθονα σχολεία τα οποία επληθύνοντο από την αρχή του 18ου αιώνος. «Είναι βέβαιον, ότι και άλλαι κοινότητες προϊόντος του χρόνου συνέδραμον εις την εμψύχωσιν της δημοσίας εν Ελλάδι παιδεύσεως. Αλλ’εάν ο σπόρος αυτής, ριφθείς από το μέσον της 17ης εκατονταετηρίδος εβλάστησε πρωίμως.... έλαβε τον απαιτούμενον καιρόν να καρποφορήση προσηκόντως, αρχική τούτου παραίτιος υπήρξεν η ενετική κοινότης» (Παπαρρηγόπουλος).
Από την Βενετίαν, από την εκκλησίαν της κοινότητος, τρόφιμος του Φλαγγινίου, ο Ηλίας Μηνιάτης, ο Νέος Χρυσόστομος, όπως τον ονόμασαν, κατόπιν επίσκοπος, τότε ιεροκήρυξ νεαρός είκοσι χρόνων, και διδάσκαλος εις το Φροντιστήριον, εξεφώνησε την παράκλησιν προς την Παναγίαν, εκαλούσε, δηλαδή τους Έλληνας εις το εθνικό των έργον. «Έως πότε πανακήρατε κόρη, έχουσι να βασιλεύωνται από ήμισυ φεγγάρι αι χώραι εκείναι εις τας οποίας ανέτειλε υπό ανθρωπίνην μορφήν από την ηγιασμένην γαστέρα σου ο μυστικός της δικαιοσύνης ήλιος.... Εύσπλαχνε Μαριάμ, παρακαλούμεν σε διά τον αγγελικόν εκείνον ευαγγελισμόν όπου εστάθη της σωτηρίας μας το προοίμιον, χάρισέ του (εις το ελληνικόν γένος) την προτέραν του τιμήν! Σήκωσέ το από τα δεσμά εις το σκήπτρον, από την αιχμαλωσίαν εις το βασίλειον...». Ήτον μία 25 Μαρτίου, ημέρα του Ευαγγελισμού. Ήτον πάλιν μία 25 Μαρτίου, ημέρα του Ευαγγελισμού, όταν το Έθνος έκρινε πως είχε πλέον αρκετήν τόλμην διά ν’ ανέβη από την δέησιν εις την πράξιν, όταν ο επίσκοπος Γερμανός ευλόγησε τα όπλα της Ελλάδος, της επαναστατημένης διά να σηκωθή με τα χέρια της «από τα δεσμά εις το σκήπτρον». Από την μίαν 25 Μαρτίου έως την άλλη, εις την προσπάθεια δύο αιώνων, η σκέψις της δεν είχε ποτέ παραστρατήση από τα λόγια του Μηνιάτη.
Εις τα 1797 οι Γάλλοι κατέλαβαν την Βενετία και την Τσέκα της, το Νομισματοκοπείον, όπου ήτο κατατεθειμένη η περιουσία της Ελληνικής κοινότητος. Το Φλαγγίνιον έκλεισε. Άνοιξε πάλιν το 1803. Αλλ’ ουσιαστικά η αποστολή του είχε τελειώσει. Ο κυριώτερος λόγος της υπάρξεώς του δεν υπήρχε πλέον. Η δούλη γή είχε γονιμοποιηθή. Ήτον τώρα εις θέσιν ν’αποδίδη. Και απέδιδε πλουσιοπάροχα. «Κατά τον 18ον αιώνα σχεδόν δεν έμεινε πόλις εν τω Οθωμανικώ κράτει μη έχουσα σχολείον τι», γράφει ο Καρολίδης(16). «Πάντες ως από λήθαργον εγερθέντες ημιλλώντο προς μάθησιν», γράφει ο Φιλαδελφεύς(17).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
11. Εκείνην την εποχήν ο Γκέρλαχ έβλεπε τον δυστυχισμένο γέρο-Μαλαξόν να δίδη μαθήματα «εις παιδιά και εφήβους μέσα εις ένα άθλιο σπιτάκι, όπου ήσαν κρεμασμένα ξηραμένα ψάρια με τα οποία ετρέφονταν μαγειρεύων τα μόνος του» (Turcοgraecia).
12. Ευαγγελίδης, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας.
13. Βελούδου, Ελλήνων Ορθοδόξων αποικία εις Βενετίαν: «Χάριν της μεγάλης μετά της Ανατολής εμπορίας τα τυπογραφεία ταύτα επλούτισαν υπερβαλλόντως. Άνδρες Έλληνες μετέβαινον αδιαλείπτως εις την Πρωτεύουσαν προς εκτύπωσιν των συγγραμμάτων αυτών. Και πολλοί εκ των εγκατασταθέντων εν Βενετία ομογενών οικονομούντες ελευθερίως την περιουσίαν αυτών διηυκόλυναν την έκδοσιν ουκ ολίγων ποιημάτων».
Το πρώτο βιβλίον εκδόσεως Βενετίας χρονολογείται από τα 1484. Τα Ερωτήματα, δηλαδή Γραμματική της ελληνικής γλώσσης εις ερωτήσεις και απαντήσεις, του Μανουήλ Χρυσολωρά, του λογίου του 14ου αιώνος, ο οποίος εδίδαξε εις την Κωνσταντινούπολιν, εστάλη από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγον ως πρέσβυς διά να ζητήση βοήθειαν διά το κινδυνεύ ον Βυζάντιον από τον Πάπα και την Βενετία. Το Παρίσι και το Λονδίνον, ενήργησε διαπραγματεύσεις κατ’εντολήν του πάπα Αλεξάνδρου ΙΙ για την ένωσιν των εκκλησιών και, αλλαξοπιστήσας, απέθανε καρδινάλιος. Το πρώτο όμως ελληνικό βιβλίον ετυπώθη το 1476 εις το Μιλάνον. Η Γραμματική την οποίαν ο Κωνσταντίνος Λάσκαρις έγραψε διά την μαθήτριάν του Ιππολύτην, κόρην του Φραγκίσκου Σφόρτσα δουκός του Μιλάνου.
14. Τα φροντιστήρια τα οποία ιδρύθησαν από τον Κόκκον, αρχιεπίσκοπον Κερκύρας εις το Bοrgο Vignοli πλησίον της Πάδοβας (1565) και τον Παλαιόκαππαν, επίσκοπον Κισσάμου εις την Πάδοβα (1598), το Cοllegiο grecο di Giοvanni επίσης εις την Πάδοβα. Προηγουμένως (1537) υπήρχε εις την Βενετία το ιδιωτικόν σχολείον του Αντωνίου Επάρχου όπου έστελλε μαθητάς ο καρδινάλιος Bembο, ο ελληνιστής, ο μορφωτής από τον Κωνσταντίνον Λάσκαριν (Ευαγγελίδης, ως άνω).
15. Η κατάσχεσις από τον Βοναπάρτην εις τα 1797 του Νομισματοκοπείου της Πάδοβας, όπου ήτο κατατεθειμένον το κληροδότημα, εσταμάτησε δράσιν 144 ετών. Επανελήφθη αργότερα, και έως τας αρχάς του τρέχοντος αιώνος υπήρχαν εις το Πανεπιστήμιον της Πάδοβας υπότροφοι Έλληνες του Κωνσταντίνειου κληροδοτήματος.
16. Ιστορία της Ελλάδος από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι της βασιλείας Γεωργίου του Α'.
17. Ιστορία των Αθηνών.
|
