Ιωάννης Στεφανόπολι
Το σχολείον παράγων της Εθνικής αφυπνίσεως
Πρώτη δημοσίευση: L’ Hellenisme Contemporain, Δ/ση ύλης: Διονύσιος Ζακυθινός, Αθήναι 1953
Κεφάλαιο ΙΙ
ΚΑΙ ΠΑΛΙΝ η Εκκλησία εσήμανε το εγερτήριον. Το υψηλό ανάστημα του Πατριάρχου Ιερεμία Β΄του μεγαλοπρεπούς κυριαρχεί εις την μετάβασιν, αν ημπορεί να λεχθή αυτό, από την στατικήν κατάστασιν εις την δυναμικήν, από «την τόσην αμέλειαν του Γένους Ελληνικού προς το καλόν», όπως έλεγε ο Ζυγομαλάς, εις το εξύπνημα της διανοητικής δράσεως. Μία τοπική Σύνοδος, που συνεκλήθη από τον Πατριάρχην, κατά το 1593, διέταξε με τον έβδομον κανόνα: «Έκαστον επίσκοπον εν τη εαυτού παροικία φροντίδα και δαπάνην την δυναμένην ποιείν, ώστε τα θεία και ιερά γράμματα διδάσκεσθαι, βοηθείν δε κατά δύναμιν τοις εθέλουσι διδάσκειν και τοις μαθείν προαιρουμένοις αν των επιτηδείων χρείαν έχωσιν». Ο σκοπός ήτον στενός, περιορισμένος μέσα εις ένα κύκλον εκκλησιαστικόν. Αλλ’η απόφασις της Συνόδου ήτον η δημοσία και επίσημος διακήρυξις -η πρώτη μετά την καταστροφήν- των δικαιωμάτων του πνεύματος και του καθήκοντος προς το πνεύμα του Έθνους. Ευαγγελίζετο την πορείαν που δεν θα εσταματούσε εις το εξής.
Άλλως τε αι περιστάσεις ευνοούσαν αρκετά μίαν προσπάθειαν διανοητικής ανορθώσεως. Η δύναμις των πραγμάτων είχε εμπνευσει εις την Πύλην αμφιβολίας ως προς τα αποτελέσματα των απανθρώπων μεθόδων της. Προ ολίγου η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε πάθη εμπρός εις την Ναύπακτον, το πρώτον σταμάτημα εις την εξόρμησίν της προς την καρδιά της Ευρώπης. Και εις όλους της τους πολέμους με την Δύσιν είχε εύρη τους Έλληνας ραγιάδες πάντοτε προθύμους να βοηθήσουν οποιονδήποτε ξένον εις τον οποίον ήλπιζαν έναν ελευθερωτήν, πάντοτε ετοίμους να επαναστατήσουν, χωρίς να πτοούνται ούτε από πικράς απογοητεύσεις ούτε από ανηλεείς τιμωρίας(8). Εφάνη τότε εις τους κυβερνήτας ότι να μαλακώσουν την συμπεριφορά των θά ήτον ένας τρόπος να εξασθενίσουν αν όχι να στερεύσουν την πηγήν όπου εστρατολογούντο αι «πέμπται φάλαγγες», καθώς θα ελέγοντο σήμερον, τους εφάνη μία καλή πολεμική πολιτική. Ήδη, χάρις εις τας συμβουλάς των φρονίμων, ο Σουλτάν Σελίμ Β΄είχε εγκαταλείψει το σχέδιον του να σφάξη ομαδικώς τους Χριστιανούς, όσους θα αρνούντο να εξισλαμισθούν. Τώρα απ’εναντίας η μουσουλμανική θρησκεία έπαυε να είναι όρος απαράβατος διά τα δημόσια αξιώματα. H ελληνική παιδεία ημπόρεσε να κινηθή πλέον ελεύθερα, εις επίπεδα πλέον υψηλά. Ώστε κατά τα μέσα του 17ου αιώνος η Πύλη η ιδία εζήτησε από τους Έλληνας τον μεγάλον διερμηνέα της, ανώτατον αξιωματούχον του Κράτους.
Κατά το τέλος του 17ου αιώνος τα πράγματα είχαν πολύ προχωρήσει από τον καιρό του Πατριάρχου Ιερεμία. Νέα στρώματα ανέβαιναν εις την θέσιν των φυγάδων λογίων και των εκπατρισμένων ή σβυσμένων μεγάλων οικογενειών. Νέα αριστοκρατία εσχηματίζετο. Πλουτισμένη από το εμπόριον εστερέωνε την κοινωνικήν της θέσιν με την παιδείαν, ετελειοποιούσε εις τα ξένα Πανεπιστήμια(9) τας γνώσεις που της μετέδιδον οι έλληνες διδάσκαλοι, πολλοί και άριστοι, χειραφετημένοι τώρα από τα στενά όρια της θρησκευτικής και θεωρητικής μαθήσεως, έμπειροι και εις τας θετικάς επιστήμας. Μία νέα τάξις Ελλήνων ήτον εις θέσιν να φιλοδοξή όλα τα λειτουργήματα, να τα αξιοποιή και να τα κρατή. Όπως και εκράτησε, χάρις εις την πνευματικήν ανωτερότητά της, πολλά από τα σημαντικώτερα. Όπως έδωσε τους μεγάλους διερμηνείς της Υψηλής Πύλης, τους διερμηνείς του στόλου, τους οσποδάρους των Παραδουναβίων Ηγεμονιών εις μίαν σειράν αδιάσπαστη έως την επανάστασιν τον 1821. Ο Παναγιωτάκης Νικούσης, ο πρώτος ο οποίος εδιορίσθη μέγας διερμηνεύς, ο μέγας Παναγιώτης, οπως τον χαρακτηρίζει ο Χάμμερ, ο Γερμανός ιστορικός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δεν εφημίζετο μόνον ως «πολιτικός δεξιός εις τας διαπραγματεύσεις, προορατικός εις τα δημόσια πράγματα, παράδειγμα τιμιότητος, οχύρωμα κατά της στάσεως». Άλλο τόσο διά την ευρυμάθειάν του διότι είχε σπουδάσει εις την Πάδοβα τα μαθηματικά και την αστρονομίαν, εκτός από την λατινική και την ιταλική γλώσσα(10).
Και η Εκκλησία όμως δεν είχε σταματήσει εις τον κανόνα του 1593. Δεν αρκείτο να προστατεύη τα σχολεία, όσα παλαιά υπήρχαν και όσα νέα ανεφαίνοντο. Ένας μεγάλος Πατριάρχης, ο Κύριλλος Λούκαρις, έφερε το 1624 εις την Κωνσταντινούπολιν το πρώτο ελληνικό τυπογραφείον. Ένας άλλος διάσημος Πατριάρχης ο Γρηγόριος Ε' έμελλε να εγκαταστήση κατά το 1797 ένα τυπογραφείον μέσα εις το Πατριαρχείον. Ο Κύριλλος Ε' ίδρυσε το 1749 εις τον Άθωνα σχολείον, «οίον δυστυχούσι τοις Γραικοίς ουδέπω εφάνη», λέγει ο Σέργιος Μακραίος. Αλλ’αυτού η πέννα δεν ήτον δειλή εις τας παρομοιώσεις της. Αφού γράφει: Ο Πατριάρχης Σεραφείμ Β' «την παροικίαν του Φαναρίου Αθηνόπολιν κατεστήσατο», επειδή πολλοί λόγιοι είχαν συρρεύσει εκεί. Ένας άλλος Πατριάρχης φίλος και προστάτης των γραμμάτων, ο Σαμουήλ Γ' , ενέπνευσε την ανάγκην να μεταφράζωνται εις την νεοελληνικήν γλώσσαν οι μεγάλοι ξένοι συγγραφείς, ωδήγησε τον Νικόλαον Καρατζά να εκδώση μεταφράσεις έργων του Βολταίρου το «Essai sur les mοurs et l’esprit des Natiοns» και «Le siecle de Lοuis XIV». Αλλά και όλοι οι ιεράρχαι που ανέβηκαν εις τον θρόνον της Κωνσταντινουπόλεως, όλοι, διάσημοι και άσημοι, προσέφερον εις το Έθνος μίαν υπηρεσίαν ανεκτίμητη. Διετήρησαν μέσα εις πέντε αιώνων περιπετείας την Μεγάλην του Γένους Σχολήν, το μόνο φως που δεν έσβυσε όταν όλα είχαν σβύσει.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
8. Παπαρρηγόπουλος. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.
9. Πρώτος ο Ρίζος Νερουλός ετόνισε το εθνικόν έργον των ιατρών οι οποίοι μετά τας σπουδάς των εις τα ιταλικά προ πάντων Πανεπιστήμια εγύριζαν εις τον τόπον των και εξασκούσαν το επάγγελμά των εις διάφορα μέρη. «H επιστήμη των δεν είχε μόνον σκοπόν να θεραπεύη αρρώστους. Χάρις εις αυτήν, που συχνά εξασκούσαν από καθαράν φιλανθρωπίαν, εισχωρούσαν εις όλας τας κοινωνικάς τάξεις. Εγίνοντο ούτως ειπείν οι κήρυκες της ιδέας της πατρίδος και της παιδείας, είχαν κάθε σπίτι διά βήμα, κάθε οικογένειαν δι’ακροατήριον» χωρίς να το υποπτεύωνται οι Τούρκοι.
Ένας από τους πλέον ονομαστούς διπλωμάτας του 18ου αιώνος, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, μέγας διερμηνεύς της Υψηλής Πύλης, ένας άλλος περισσότερον ονομαστός ο Ιωάννης Καποδίστριας, υπουργός του Τσάρου Αλεξάνδρου Α΄ και Κυβερνήτης της ελευθέρας Ελλάδος, ο Αδαμάντιος Κοραής από τους μεγάλους πρωτεργάτας της Επαναστάσεως. ο Ιωάννης Κωλέττης από τους διοικούντας την επαναστατημένην Ελλάδα και πρωθυπουργός του Όθωνος, είχαν αρχίσει ως ιατροί.
10. Όταν έμαθε ο Cοlert τον θάνατον του Νικούση ανέθεσε εις τον Nοintel, τον πρέσβυν της Γαλλίας εις την Κωνσταντινούπολιν, να αγοράση διά την βιβλιοθήκην του Βασιλέως Λουδοβίκου ό,τι θα εύρισκεν εις την βιβλιοθήκην του Μεγάλου διερμηνέως, την οποίαν είχαν πολύι επαινέση, χειρόγραφα, έργα ιστορικά περί της Ανατολής ή έργα συγγραφέων γνωστών εις την αρχαιότητα αλλ’ανέκδοτα εις την Ευρώπην.
|
