Ιωάννης Στεφανόπολι
Το σχολείον παράγων της Εθνικής αφυπνίσεως
Πρώτη δημοσίευση: L’ Hellenisme Contemporain, Δ/ση ύλης: Διονύσιος Ζακυθινός, Αθήναι 1953
Κεφάλαιο Ι
ΕΝ ΑΡΧΗ ουν ην η νυξ. Το βαθύτατο σκότος. Από το ένα μέρος ο τρομοκρατημένος λαός. Να σώσουν την κεφαλή των, να ζήσουν, ήτον διά όλους η μεγάλη υπόθεσις, λέγει ένας από τους ιστορικούς της παιδείας κατά την εποχήν εκείνην. Πώς θα εσκέπτοντο να μορφώσουν τα παιδιά των, πώς θα ετολμούσαν; Από το άλλο μέρος οι διανοούμενοι έφευγαν προς Δυσμάς. Η έξοδός των εστερούσε το δούλον Έθνος από τον νουν και την σοφίαν όπου έμελλαν να γίνουν εις τας ξένας χώρας μεγάλοι παράγοντες της Αναγεννήσεως, αλλά και συγχρόνως εστείρευε την πηγήν όπου θα εμορφώνοντο οι διδάσκαλοι διά να διαδώσουν τα γράμματα εις τον Ελληνισμόν. «Αι σχολαί κατελύθησαν δι’ έλλειψιν διδασκάλων αι φοβεραί ανωμαλίαι και καταστροφαί της 15ης και 16ης εκατονταετηρίδος δεν επέτρεψαν την ίδρυσιν σχολών νέων, ώστε αι ηπειρωτικαί χώραι εστερήθησαν επί διακόσια περίπου έτη πάσης παιδεύσεως»(1). Εκτός από την Κωνσταντινούπολιν, πέριξ του Πατριαρχείου, ή εις τας νήσους και τας παραλίας τας κατεχομένας από τους Βενετούς και άλλους Φράγκους. Το γεγονός είναι ότι οι λόγιοι Έλληνες -και δεν ήσαν ολίγοι- οι οποίοι διεκρίθησαν εις την Δύσιν ύστερα από το πρώτον κύμα των μεγάλων διανοουμένων προσφύγων, εις την Ιταλίαν, την Γαλλίαν, την Ελβετίαν, καθώς ο Ιάνος Λάσκαρις, ο Αντώνιος Έπαρχος, ο Φραγκίσκος Πόρτος, είχαν γεννηθή και αρχίσει τας σπουδάς των εις τόπους Βενετοκρατουμένους. Όπως και οι δύο άνδρες οι οποίοι έζησαν εις την Κωνσταντινούπολιν τον 16ον αιώνα και ημπορούν να αποκληθουν συγγραφείς. Ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς, πρωτονοτάριος και δικαιοφύλαξ της Μεγάλης Εκκλησίας, ο γράψας την Πολιτικήν Ιστορίαν της Κωνσταντινουπόλεως από του 1391 μέχρι του 1578 και άλλα ιστορικά σημειώματα και πλήθος επιστολάς προς τον Μαρτίνον Κρούσιον, δηλαδή τα κυριώτερα και περισσότερα περιεχόμενα των Turcοgraeciae Libri Οctο, τα οποία εδημοσίευσε ο Κρούσιος το 1584, όταν εδίδασκε τα ελληνικά και λατινικά γράμματα εις την Ακαδημίαν της Τυβίγγης. Ο Μανουήλ Μαλαξός, συγγραφεύς της Πατριαρχικής Ιστορίας της Κωνσταντινουπόλεως του κυρίου μέρους εις το δεύτερον βιβλίον της Turcοgraecia. Και οι δύο είχαν έλθη από το Ναύπλιον, βενετικήν κτήσιν έως το 1715(2).
Αλλ’οι άλλοι; Κάπου εξήντα(3) επίσκοποι, ιερείς ή μοναχοί που αναφέρονται ως λόγιοι; Ν’αποκτηθή αυτή η φήμη δεν ήτον πράγμα δύσκολο. Εις τα Κάλανδα που έψαλλαν τα παιδιά από σπίτι σε σπίτι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, της εορτής του Αγίου Βασιλείου, τι εζητούσε ο κόσμος από τον σοφόν Πατέρα της Εκκλησίας, από τον Ιεράρχην έως σήμερα προστάτην της παιδείας, τι του εζητούσαν όταν κατέβαινε «από την Καισαρείαν, κρατώντας χαρτί και καλαμάρι;» - «Αφού ηξέρεις γράμματα πες μας την αλφαβήτα. Και το ραβδί του ακούμπησε να πη την αλφαβήτα». Φωνή λαού, το τραγούδι έλεγε με τον εκφραστικώτατο τρόπον του, την δίψα διά τα γράμματα και μίαν κατάστασιν πραγμάτων διά την οποίαν έχομε μαρτυρίας όχι τόσο γραφικάς αλλά με μεγαλύτερον κύρος.
Ο Κωνσταντίνος Κούμας, ο συντελέσας όσον ολίγοι εις την εκπαίδευσιν του' Ελληνισμού, ανέτρεξε εις τας ιστορικάς και φιλολογικάς ερεύνας του τον Αρχιερατικόν κώδικα της Λαρίσης έως το τέλος του l6ου αιώνος. Τι δεν είδε! «Γράμματα με βαρβαρικήν σύνταξιν, με ανορθογραφίαν απίθανον και εις αυτάς των μητροπολιτών τας υπογραφάς». Ο Αθανάσιος Υψηλάντης, εις τα Εκκλησιαστικά και Πολιτικά(4), αναφέρει τον μητροπολίτην Γάσου και Χώρας Γαβριήλ. «Επιβαίνει του θρόνου (πατριαρχικόν) παρά την γνώμην της Συνόδου ανήρ αδαής. Όθεν μετά ημέρας εξήκοντα στεφανώσας γάμον αρχοντικόν και κακώς ειπών τας ευχάς εξούται του θρόνου». Και ο Κούμας ερωτούσε: «Αν οι μητροπολίται και οι επίσκοποι δεν ήξευραν να υπογράψωσι τα ονόματά των... εάν οι συνυπογραφόμενοι εις πολλά συμφωνητικά γράμματα προκριτώτεροι της επαρχίας ήσαν αγράμματρι, που ευρίσκετο τότε η παιδεία του Γένους;». Εις το ολίγο, εις το ελάχιστον όπου ημπορούσε η Εκκλησία να κάμη διά να σώση το απειροελάχιστον που δεν είχε εξαφανισθή.
«Οι Τούρκοι απηγόρευαν αυστηρότατα την ίδρυσιν δημοσίων σχολείων από φόβον ότι οι Χριστιανοί αν εμορφώνοντο θα εγίνοντο δούλοι επικίνδυνοι και δυσκυβέρνητοι»(5). Η Εκκλησία άνοιξε μίαν γωνίαν των ναών της δια να στεγάση το σχολείον, έδωσε τους ολιγώτερον αμαθείς από τους ιερείς και τους καλογήρους της διά να το κρατήσουν. Ποσάκις δεν έχει περιγραφή η σκηνή! Οι μαθηταί καθισμένοι κατά γης τριγύρω στον διδάσκαλο. Κινούνται ρυθμικά εμπρός-πίσω και όλοι μαζί ψαλμωδούν τα γράμματα του αλφαβήτου και τους φθόγγους της λειτουργικής μουσικής: τα δύο σκαλιά για ν’ανέβουν υψηλά, για να φθάσουν να συλλαβίζουν και ακόμη και να διαβάζουν τα ιερά βιβλία του ψαλτηρίου. Κατόρθωμα! Τόσον ώστε οι μικροί τραγουδισταί του Άη-Βασίλη, όταν φθάσουν εμπρός σε μίαν θύρα όπου περιμένουν γενναίον φιλοδώρημα, δεν έχουν εγκώμιον μεγαλύτερο διά τον αφέντη του σπιτιού παρά να του ψάλουν: «Έχεις και γυιο στα γράμματα και γυιο εις το ψαλτήρι». Το ότι το μάθημα εγένετο την νύκτα, εκτός από την επίκλησιν εις το φεγγαράκι το λαμπρό υπάρχει και ένα δίστιχον. Εδώ ο μαθητής:
Βαστά εικόνα και χαρτί, κερί και καλαμάρι
κι ηξέφυγέ του το κερί κι ήκαψε τό χαρτί του(6).
Άλλως τε ο Κρούσιος, η αδιάψευστος κατά την γνώμην όλων των μεγαγενεστέρων πηγή δι’αυτήν την περίοδον της ελληνικής ιστορίας, ομιλεί κατηγορηματικώς διά τα σχολεία. Ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς και ο Στέφανος Γκέρλαχ ήσαν οι πληροφορηταί του. Ο Ζυγομαλάς εζούσε εν μέσω μιας καταστάσεως που «δεν μπορούσε να κάμη να μην κλαίη». Ο Γκέρλαχ, ιεροκήρυξ και βοηθός καθηγητής εις την Τυβίγγην, προσκολλημένος τω 1572 εις μίαν πρεσβείαν του αυτοκράτορος της Γερμανίας, περιήρχετο την Κωνσταντινούπολιν και άλλα μέρη εζητούσε πληροφορίας και τας έστελλε εις τον Κρούσιον. Και είδε: «Εις μερικάς πόλεις υπάρχονν σχολεία προσηρτημένα εις τας εκκλησίας των Γραικών δεν υπάρχουν τάξεις εις αυτά, ούτε διάφορα μαθήματα· ένας μοναδικός διδάσκαλος διδάσκει τα παιδιά με το ψαλτήριον, το Ωρολόγιον, τας Ακολουθίας και μερικά άλλα βιβλία εν χρήσει εις την Εκκλησίαν». Πολύ ολίγοι από τους ιερείς και τους καλογήρους είναι εις θέσιν να εννοούν τα βιβλία και εκτός των σχολείων αυτών δεν υπάρχουν ούτε ακαδημίαι, ούτε καθηγηταί δημόσιοι. Ιn tοtam Graeciam studia nullibi flοrent(7).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.
2. Όχι διότι η Γαληνοτάτη Δημοκρατία εσκοτίζετο διά την πνευματικήν ζωή των αλλοφύλων υπηκόων της. Το μόνο είναι ότι δεν εμπόδιζαν τους Έλληνας να διατηρούν σχολεία.
3. Ο αριθμός είναι του Παπαρρηγοπούλου ο οποίος όμως δεν αποδίδει την παραμικρά σημασίαν εις αυτούς τους «λογίους».
4. Παγκόσμιος ιστορία «κόπω πολλώ και μελέτη πολυγλώσσων βιβλίων συντεθείσα διά τριών χρόνων», από της αρχαιότητος μέχρι των ημερών του συγγραφέως Αθανασίου Κομνηνού Υψηλάντη. Του καλλίστου ιατρού ο οποίος είχε σπουδάσει την φιλοσοφίαν, την ιατρικήν και την πρακτικήν της «εν Πατανίω Βονωνία και Φλωρεντία» και μαζί με άλλους εκλήθη να «θεραπεύση» τον Σουλτάνον Οσμάν τον Γ'. Η σπουδή της ιατρικής και της φιλοσοφίας ήσαν συχνά παράλληλοι. Έως τα μέσα του 19ου αιώνος απαντάται εις τα ελληνικά μέρη ο τίτλος ιατροφιλόσοφος.
5. Jakοvaky Rizο Nerοulοs, ancien premier ministre des Hοspοdars grecs de Valachie et de Mοldavie, Cοurs de Littérature grecque mοderne. Γενεύη 1827.
6. Από μίαν μνείαν εις τον βίον του Αγίου Ευθυμίου μερικοί ισχυρίζονται ότι τα μαθήματα δεν εγίνοντο την νύκτα αλλ’εις όρθρον βαθύν. Τότε, καθώς διέβαιναν εμπρός από την εκκλησίαν διά να υπάγουν εις το σχολείον, οι μαθηταί εισήρχοντο και εβοηθούσαν τον ιερέα διδάσκαλον εις την ακολουθίαν (Τρύφων Ευαγγελίδης. Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας. Ελληνικά σχολεία από της Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου).
7. Σημειώσεις του Κρουσίου εις την Πατριαρχικήν Ιστορίαν του Μαλαξού (Turcοgraecia).
|
