ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΣΤΑΘΗΣ
Αλφαβητάρι Βυζαντινής Ψαλτικής
Η Ελληνική Υμνογραφία, ως σύμφυτο και ομοούσιο δίδυμο εκπόρευμα, της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας γεννήθηκε το ίδιο βράδυ με τον Χριστό, εκεί στην Βηθλεέμ της Ιουδαίας, και είναι αγγελόγονη. Ο πρώτος στίχος της υμνογραφίας είναι ο ύμνος που έψαλαν oι άγγελοι, "πλήθος στρατιάς ουρανίου", και ευαγγελίστηκαν στους αγραυλούντες ποιμένες την γέννηση του Χριστού, "αἰνοῦντες τὸν Θεὸν καὶ λέγοντες. Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπί γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία" (Λουκ. 2, 13-14). Από τότε μέχρι και σήμερα η Υμνογραφία, ντυμένη πάντοτε με τον τίμιο χιτώνα της Ελληνικής, πάλι, Ψαλτικής, είναι ο παλμός της καρδιάς της Εκκλησίας, κυριολεκτικά η ανάσα της θείας λατρείας. Είναι φυσικό ότι
η διαμόρφωση της πέρασε από διάφορα στάδια, σε συνάρτηση και με ιστορικούς, θεολογικούς και τελετουργικούς παράγοντες, μέχρι να φτάσει στο αποκορύφωμά της και καθιερωθεί με τις συγκεκριμένες τέλειες μορφές της, δηλαδή τα μονόστροφα Ιδιόμελα και Αυτόμελα (απ' τον ε’ -
ς' αι. και εξής) και τα πολύστροφα και θαυμαστά βυζαντινά υμνογραφικά είδη, το Κοντάκιο (ακμή s'- η' αιώνες) και τον Κανόνα (ακμή ζ' - ι' αι.).
Η Ψαλτική Τέχνη: Γένεση και εξέλιξη
Α. Προσημειογραφική περίοδος.
Η Ελληνική Μουσική, ως Ψαλτική Τέχνη στον Ελληνορθόδοξο εκκλησιαστικό χώρο, n ως Βυζαντινή Μουσική, ακόμα και ως Βυζαντινόν Μέλος, - σε σχέση και αντιστοιχία με το Αμβροσιανόν Μέλος, Γρηγοριανόν Μέλος, Μοζαραβικόν Μέλος στη λατρεία του Ρωμαιοκαθολικού κόσμου -, διακρίνεται σε δυο βασικές περιόδους. Η μία είναι η προσημειογραφική περίοδος, από τον πρώτο χριστιανικό μέχρι τον 10ο αιώνα, και η άλλη είναι η σημειογραφική περίοδος, από τα μέσα του 10ου αιώνος μέχρι σήμερα. Έχουμε δηλαδή αυτήν την χριστιανική δισχιλιετία χωρισμένη ακριβώς στα δυο: μία χιλιετία χωρίς μουσική σημειογραφία και μία άλλη χιλιετία με πλήρες σύστημα μουσικής γραφής. Την προσημειογραφική περίοδο την προσεγγίζουμε κυρίως
μέσα από φιλολογικές και πατρολογικές πηγές και μαρτυρίες. Οι πατέρες και οι ιστορικοί της Εκκλησίας στα παντοειδή έργα τους μιλούν για τη μουσική, πάντα σε συνδυασμό με τα τελούμενα στο ναό, στο χώρο της λατρείας.
Τα κυριώτερα γεγονότα πού συντελέστηκαν αυτήν την περίοδο και συνέβαλαν στην διαμόρφωση και πλήρη ανάπτυξη της λατρείας, και από άποψη τύπων και τελετουργίας και από άποψη της ποικίλης και παντοειδούς υμνολογίας, είναι τα ακόλουθα.
Πρώτο και αποφασιστικό, η εμφάνιση και παγίωση της Οκτωήχου, ενός συστήματος δηλαδή οκτώ ήχων, πού υπήρξε, λίγο πολύ απότοκο των τρόπων της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής. Η οκτωηχία, ως σύστημα σχέσεων των ήχων και ομάδων τροπαρίων, ήταν γνωστή απ' τον καιρό του Σεβήρου Αντιοχείας (512 - 519). Αποκρυσταλλώθηκε όμως και καθιερώθηκε αυτός ο κύκλος των οκτώ εβδομάδων με την Οκτώηχο του Ιωάννου Δαμασκηνού (+ 754) για την ύμνηση της Αναστάσεως του Χριστού.
Δεύτερο, η εμφάνιση της εκφωνητικής σημειογραφίας, γύρω στον ς' αιώνα. Τον η' αιώνα έχουμε σαφή δείγματα της εκφωνητικής σημειογραφίας, πού γνωρίζει την μεγάλη ακμή της στους θ', ι', ια' και ιβ' αι.
Τρίτο, η παράδοση του πρώτου, του αρχαιοτέρου Ευχολογίου της Εκκλησίας, που ανάγεται στα τέλη του η' ή τις αρχές του θ' αιώνος. Είναι ένας ελληνικός κώδικας, ο κώδικας 336 της συλλογής Μπαρμπερίνι στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, που αποτελεί και την απαρχή, λίγο πολύ, της κωδικοποιήσεως των λατρευτικών διατάξεων.
Τέταρτο, η διαμόρφωση δύο κύκλων Ακολουθιών: δηλαδή τα επτά Μυστήρια και oι επτά Ακολουθίες του εκκλησιαστικού νυχθημέρου (Εσπερινός, Μεσονυκτικό, Όρθρος, και η Α', Γ', ΣΤ' και Θ΄ Ώρα). Και πρέπει να ξέρουμε ότι στα Μυστήρια υπάρχουν πολλές ευχές, πολύς ευχητικός λόγος, και λίγο ψάλσιμο, πολύ λίγη μουσική. Στις Ακολουθίες, αντίθετα, έχουμε λίγες ευχές και πολλή μουσική. Επομένως, την εκκλησιαστική ποικίλη μουσική μπορούμε να τη βρούμε στις Ακολουθίες του νυχθημέρου και ιδιαίτερα στον Εσπερινό και στον Όρθρο.
Πέμπτο, η διαμόρφωση και ύπαρξη δύο Τυπικών για την τέλεση των Ακολουθιών. Το λεγόμενο Κοσμικό ή Ασματικό Τυπικό για τις εκκλησίες και τις ενορίες του κόσμου, και το λεγόμενο Μοναστικό ή Μοναχικό Τυπικό για τους ναούς των μοναστηριών, τα μετόχια τους και τους μοναχούς. Το Κοσμικό Τυπικό προέβλεπε και όριζε κατανομή των ψαλμών του Δαβίδ σε ομάδες Αντιφώνων και προφορά τους με μουσική
επένδυση. Το Μοναστικό Τυπικό, που ισχύει από τον ιγ ' αι. μέχρι
σήμερα, περιλαμβάνει μια πολλαπλότητα στοιχείων: δεήσεις,
ευχές, ψαλμούς, βιβλικά αναγνώσματα και πολλά παντοειδή
και ποικιλώνυμα τροπάρια. Αυτή η μεγάλη ποικιλία των ύμνων
οδήγησε στη μεγάλη άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης, της Ελληνικής
Μουσικής Τέχνης.
Β. Εμφάνιση της σημειογραφίας
Η καταγραφή της υμνολογίας με σημειογραφία και η
παράδοσή της με χειρόγραφους κώδικες αρχίζει στα μέσα του ι' αιώνος ή και λίγο νωρίτερα. Η σημειογραφία ή σημαδογραφία
ή παρασημαντική είναι αποκύημα του βυζαντινού πνεύματος
και πολιτισμού και είναι ένα σοφό σύστημα, στην κυριολεξία
ένα ηχητικό αλφάβητο, απότοκο του ελληνικού αλφαβήτου των
γραμμάτων, για την τέλεια έκφραση της μονοφωνικής λογικής
μουσικής. Τα σημάδια ή σημαδόφωνα, ως η τέλεια μουσική
ανάπτυξη των τόνων και πνευμάτων της ελληνικής γραφής,
παρασημαίνουν και τις πιο λεπτές και μυχιαίτατες εκφράσεις
του λόγου, το πάθος του λόγου, όταν αυτός συνεκφέρεται
με μέλος. Για τον λόγο αυτόν το ποιητικό κείμενο κάτω απ'
τα σημάδια της σημειογραφίας είναι άτονο. Ή, για να το πω
αλλοιώς, η διπλή παράλληλη γραφική παράσταση των ελληνικών
γραμμάτων του λόγου και των ελληνικών σημαδιών του μέλους,
είναι το τελειότερο μελικό αλφάβητο της οικουμένης, που ο Θεός ευδόκησε να επινοηθή και αναπτυχθή απ' το ελληνικό πνεύμα.
Γ. Οι περίοδοι εξελίξεως της σημειογραφίας
Απ' τη φανέρωση της (μέσα ι'αι.) μέχρι σήμερα η βυζαντινή σημειογραφία πέρασε από τέσσερα στάδια εξελίξεως, που ορίζουν τις τέσσερεις περιόδους της. Και την εξέλιξη και τον προσδιορισμό των περιόδων δεν τα ορίζουν ιστορικά γεγονότα, τα οποία μπορεί να συμβαίνουν κοντά στις αλλαγές της σημειογραφίας και να τις επηρεάζουν, αλλά εσωτερικές διεργασίες και εσωτερικά κριτήρια της σημειογραφίας. Τέτοια στοιχεία απαραίτητα και αδιάσειστα είναι τέσσερα: α) η εμφάνιση και ο αριθμός των σημαδιών, β) η ενέργεια των σημαδιών, γ) η αχρήστευση και η βαθμιαία εξαφάνιση κάποιων σημαδιών, και δ) η μεταγραφή του σχήματος κάποιων σημαδιών, αλλά κυρίως του μέλους της σημειογραφίας.
Όταν συμβαίνει έστω και ένα απ' αυτά τα αφοριστικά στοιχεία κάποια χρονική περίοδο και παγιώνεται, μπορούμε να μιλάμε για αλλαγή περιόδων στην παράδοση της σημειογραφίας.
Έτσι διακρίνονται:
Α) η "πρώιμη βυζαντινή σημειογραφία" (μέσα ι ' αιώνος έως 1177).
Β) η "μέση πλήρης βυζαντινή σημειογραφία" (1177 - 1670 περίπου).
Γ) η "μεταβυζαντινή εξηγητική σημειογραφία" (1670 περίπου - 1814), και
Δ) η "αναλυτική σημειογραφία της Νέας Μεθόδου" (1814 έως σήμερα).
Σ' αυτό το διάστημα της υπερχιλιετίας γράφτηκαν πάνω από 7.000 (τόσοι περίπου είναι γνωστοί) μουσικοί κώδικες, μεμβράνινοι και χαρτώοι, απ' τους ίδιους τους μελουργούς, -βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς-, που oι περισσότεροι ήταν και καλλιτέχνες κωδικογράφοι.
Οι κώδικες αυτοί αποτελούν έναν αρίφνητο μουσικό πλούτο της νυχθήμερης ακολουθίας, περιέχουν μελοποιήματα αναφερόμενα σε όλα τα γένη και είδη της μελοποιίας και παραδίδουν τα "ποιήματα" χιλίων περίπου βυζαντινών και μεταβυζαντινών μελουργών, των μεγάλων ελλήνων μελουργών, απ' τους οποίους οι εκατό, τουλάχιστον, είναι κορυφαίοι δημιουργοί και μεγάλα πνεύματα της ανθρωπότητας. Ο αριθμός αυτών των χειρογράφων γράφτηκε με μια προϊούσα αύξηση. Πολλά σχετικά χειρόγραφα γράφτηκαν τον ιδ '- ιέ ' αιώνα και πάμπολλα - ο διπλάσιος σχεδόν αριθμός - τον ιζ΄ και ιη' αιώνα.
Δ. Τα Γένη της μελοποιίας
Τα δημιουργήματα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας διακρίνονται σε τρία μεγάλα Γένη : α) το Παπαδικό Γένος μελών, το οποίο αναπτύχθηκε πάνω στην ψαλμική ποίηση του Δαβίδ, και αφορά στα σταθερά μέρη των Ακολουθιών της νυχθήμερης ασματικής πράξεως, β) το Στιχηραρικό Γένος, το οποίο αποτελεί το μουσικό ένδυμα των στιχηρών Ιδιομέλων, και γ) το Ειρμολογικό Γένος, που και αυτό οφείλει την ονομασία του στο λειτουργικό βιβλίο Ειρμολόγιο. Το Ειρμολόγιο περιέχει τους ειρμούς, τα πρώτα τροπάρια - πρότυπα των εννέα ωδών, του ποιητικού βυζαντινού είδους "Κανών" και τα αυτόμελα τροπάρια.
Ε. Οι τρόποι ψαλμωδήσεως
Το περιεχόμενο των χειρογράφων της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας είναι ποικίλο και ποικιλώνυμο και αναφέρεται στα τρία γένη της μελοποιίας, δηλαδή το Παπαδικό, το Στιχηραρικό και το Ειρμολογικό. Και τα τρία αυτά Γένη μελών διακρίνονται σε διάφορα είδη, ανάλογα με την μελική ανάπτυξη των νοημάτων και ανάλογα με το ύφος, που επικρατούσε κατά εποχές και κατά τόπους. Στην εξέλιξη των ειδών της μελοποιίας καταγράφεται και η συμβολή των μεγάλων μελουργών, που επέβαλαν αυτήν ή την άλλη εξέλιξη, πάντοτε μέσα στις τελετουργικές διατάξεις της Εκκλησίας και με φροντίδα για "πλείονα καλλωπισμόν" των λατρευτικών ακολουθιών.
Το κάθε Γένος μέλους ψάλλεται κατά τρεις βασικούς τρόπους, διαφορετικούς ως προς την ανάπτυξη του μέλους ή την μελική μεταχείριση της μελοποιίας: τον σύντομο τρόπο, τον αργό καί τον αργό καλοφωνικό και πιο μελισματικό τρόπο. Η σύντομη ή αργή μελική μεταχείριση ας μη συγχέεται με την σύντομη ή αργή χρονική αγωγή, την οποία επιβάλλει ο ψάλτης ή ο Μαΐστωρ στον χορό ψαλτών. Και αν θυμηθούμε εδώ ότι οι οκτώ ήχοι και τα ποικίλα κλαδικά μέλη που εκπορεύονται απ' τον κάθε ήχο, αφορούν και στα τρία Γένη μελών, κατά τους τρεις βασικούς τρόπους ψαλμωδήσεως, εύκολα με τριπλό πολλαπλασιασμό μπορούμε να θαυμάσουμε την πολυποικιλία της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας της Ψαλτικής Τέχνης, και να μακαρίσουμε όσους την γνωρίζουν αυτήν την θαυμαστή τέχνη, αλλά και όσους την ακούν και ευφραίνονται με αυτή.
Σ. Οι κυριότεροι μελουργοί
Βυζαντινοί: Ιωάννης Κουκουζέλης (περίπου 1270-1340), Ιωάννης Γλυκύς ο Πρωτοψάλτης, Νικηφόρος Ηθικός ο Δομέστικος, Ξένος Κορώνης ο Πρωτοψάλτης, Ιωάννης ο Λαμπαδάρης ο Κλαδάς, (ιε' αι.) Μανουήλ Λαμπαδάριος ο Χρυσαφής, Γρηγόριος Μπούνης ο Αλυάτης, κ.α.
Μεταβυζαντινοί: (ιζ 'αι.) Γεώργιος Ραιδεστηνός ο Πρωτοψάλτης, Παναγιώτης Χρυσάφης ο νέος, Γερμανός Αρχιερεύς Νέων Πατρών, Μπαλάσης Ιερεύς και Νομοφύλαξ, Πέτρος Μπερεκέτης ο Μελωδός - (ιη' αι.) Παναγιώτης Πρωτοψάλτης ο Χαλάτζογλου, Ιωάννης Πρωτοψάλτης ο Τραπεζούντιος, Δανιήλ Πρωτοψάλτης, Πέτρος Λαμπαδάριος ο Πελοποννήσιος, Ιάκωβος Πρωτοψάλτης ο Βυζάντιος, Πέτρος Πρωτοψάλτης ο Βυζάντιος - (ιθ' αι.) Γρηγόριος Πρωτοψάλτης ο Βυζάντιος, Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ, Κωνσταντίνος Πρωτοψάλτης ο Βυζάντιος, Θεόδωρος Παπαπαράσχου Φωκαεύς, Ιωάννης Πρωτοψάλτης, Γεώργιος Πρωτοψάλτης ο Ραιδεστηνός Β', Ιάκωβος Πρωτοψάλτης ο Ναυπλιώτης, κ.α.
|
