Πρωτ. Δημήτριος Στανιλοάε
Εἰσαγωγὴ* στὴ «Μυσταγωγία» τοῦ Ἁγ.Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ
Μετάφραση ἀπὸ τὰ γαλλικά Ἰγνάτιος Σακαλῆς
Ἀθῆναι, Ἀποστολικὴ Διακονία, 1997 [Γ’ἔκδ. ]
Ὁμολογία καὶ μαρτύριο
Οἱ ἀντι-μονοθελητικὲς πραγματεῖες τοῦ ἁγίου Μαξίμου ἐμφανίζονται ἡ μιὰ ὕστερα ἀπὸ τὴν ἄλλη ἀπὸ τὸ 634 περίπου ὡς τὸ κυριώτερο ἔργο μ' αὐτὸ τὸ χαρακτῆρα, ποὺ ἀπευθύνεται στὸν πρεσβύτερο Μαρίνο, τὸ 645 ἢ 646,(100) στὸν ὁποῖο εἶχε ἀπευθύνει καὶ ἕνα ἄλλο σπουδαῖο τόμο,(101) περίπου τὸ 640.(102)
Τὸ 645 στὴν Καρθαγένη, ἐμπρὸς στὸν ἔξαρχο Γρηγόριο (ποὺ εἶχε ἐκδηλώσει τὴν ἀνεξαρτησία του ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα Κώνστα) καὶ ἄλλους ἀξιωματούχους, ὁ ἅγιος Μάξιμος εἶχε ἕνα διάλογο μὲ τὸν Πύρρο, παλιὸ Πατριάρχη τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅπου ὁ ἅγιος Μάξιμος φανερώνει τὴ μεγάλη θεολογική του ἀνωτερότητα, τὸ ὀξὺ διαλεκτικὸ πνεῦμα του καὶ τὴν πλατειὰ πατερικὴ μόρφωσή του. Ὁ Πύρρος ἀποτελεῖ μηδαμινὸ πρόσωπο σὲ σύγκριση μὲ τὸν ἅγιο Μάξιμο, καὶ τελικά, παραδίδεται νικημένος.
Συγκρατοῦμε μερικὰ ἀπὸ τὰ πολλὰ ἐπιχειρήματα τοῦ ἁγίου Μαξίμου. Ἀνάμεσα στ' ἄλλα ὑποστηρίζει ὅτι, ἂν ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ δὲν ἔχη προσλάβει τὴν ἀνθρώπινη θέληση καὶ δὲν τὴν ἐνίσχυσε μέσα στὴν ἐλευθερία του, δὲν ἔχουμε σωθῆ. Ἡ σωτηρία δὲν ἔχει πραγματοποιηθῆ χωρὶς τὴ συνεισφορὰ τῆς ἀποκαταστημένης ἀνθρώπινης ἐλευθερίας: «Εἰ γὰρ θέλων ὁ Ἀδὰμ ὑπήκουσε, καὶ θέλων ἐθεώρησε, καί θελήσας ἔφαγεν, ἄρα πρωτοπαθὴς ἐν ἡμῖν ἡ θέλησις.
Εἰ δὲ πρωτοπαθὴς ἐν ἡμῖν ἡ θέλησις, ταύτην δὲ μετὰ τῆς φύσεως οὐ προσείληφεν ὁ Λόγος ἐνανθρωπήσας, οὐκ ἄρα ἐγὼ χωρὶς ἁμαρτίας γέγονα. Εἰ δὲ ἐγὼ χωρὶς ἁμαρτίας οὐ γέγονα, οὐκ ἄρα ἐσώθην, εἴπερ τὸ ἀπρόσληπτον ἀθεράπευτον».(103)
Ἡ σωτηρία εἶναι δῶρο, ὄχι ὅμως δῶρο ποὺ γίνεται σ' ἕνα παθητικὸ κορμό, ὅπως συμβαίνει στὸν Προτεσταντισμό, ἀλλὰ ἕνα δῶρο, μὲ τὸ ὁποῖο ἡ ἀνθρώπινη φύση ξανακερδίζει τὴν ἐλευθερία της μέσα στὴ θεία ἐλευθερία. Ἡ ἐλευθερία μᾶς ἐδόθηκε μὲ τὴ δημιουργία. Ἄλλ’ ἂν ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ δὲν ἔχη ἀποκαταστήσει τὴ θέλησή μας προσλαμβάνοντάς την μὲ τὴν ἐνσάρκωση, δὲ θέλησε ἢ δὲν μπόρεσε νὰ μᾶς σώση. Καὶ τότε δείχνει «ἑαυτὸν ὑπὸ πάθος ὄντα τῷ μὴ θέλειν ἢ τῷ μὴ δύνασθαι τελείως σώζειν».(104)
Ἐκεῖ ὅπου δὲν ὑπάρχει ἀνθρώπινη ἐλευθερία, δὲν ὑπάρχει οὔτε θεία ἐλευθερία καὶ τὸ ἀντίθετο. Μόνον ὅταν ἡ ἀνθρώπινη φύση, μαζὶ καὶ ἡ ἐλευθερία της, βρίσκη τὴ θέση της μέσα στὴ θεία ἐλευθερία, γίνεται δυνατὸ νὰ πραγματοποιηθῇ ἡ σωτηρία τῆς ἴδιας τῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς ἀνθρωπότητας. Ἂν ὅμως ἡ ἀνθρώπινη θέληση δὲν ἔγινε, μαζὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη φύση, συστατικό τῆς θείας ὑπόστασης, ἀλλὰ σχετικὰ μόνο μπορεῖ νὰ ἔχη ὀνομασθῆ θέλησή της, αὐτὴ ἡ θέληση δὲν ἔχει ἀποκατασταθῆ ἀληθινὰ μέσα στὴν ἐλευθερία. Κανένας δὲν ἔχει ὑπερασπισθῆ τόσο πολὺ τὴν ἀνθρώπινη ἐλευθερία καὶ δὲν τῆς ἔχει δώσει ἕνα τόσο μεγάλο μέρος στὸ ἔργο τῆς σωτηρίας, ὅσο ὁ ἅγιος Μάξιμος.
Στὴ συνέχεια τῆς ἔριδας αὐτῆς, ὁ Πύρρος ἐπανέρχεται στὴν ὀρθοδοξία καὶ κάνει ἕνα ταξίδι στὴ Ρώμη μαζὶ μὲ τὸν ἅγιο Μάξιμο. Ἐκεῖ ἀναγνωρίσθηκε ἀπὸ τὸν Πάπα Θεόδωρο Πατριάρχης τῆς Κωνσταντινουπόλεως, σὲ πεῖσμα τοῦ αὐτοκράτορα, ποὺ εἶχε καθαιρέσει τὸν Πύρρο. Ἀλλὰ ὁ Πύρρος, τὸ 646 γυρίζει ξανὰ στὸ Μονοθελητισμό.
Τὸ καλοκαῖρι τοῦ 646, οἱ ἐπίσκοποι τῆς Ἀφρικῆς, ἔπειτα ἀπὸ τὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἔριδας τοῦ ἁγίου Μαξίμου μὲ τὸν Πύρρο καὶ πεπεισμένοι ἀπὸ συζητήσεις μὲ τὸν ἅγιο Μάξιμο, ἐκδηλώνονται σὲ πολλὲς Συνόδους ἐναντίον τοῦ Μονοθελητισμοῦ.(105)
Άλλὰ στὴν Κωνσταντινούπολη, ὁ αὐτοκράτορας Κώνστας ὁ Β', ὁ διάδοχος τοῦ Ἡρακλείου (+641), ἀποφασίζει νὰ δώση τέλος στὴ μονοθελητικὴ ἔριδα καὶ γι' αὐτὸ δημοσιεύει, στὰ 647, τὸ διάταγμα «Τύπος» γραμμένο ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Παῦλο Β', διάδοχο τοῦ Πύρρου. Ἡ στάση τοῦ αὐτοκράτορα γίνεται τώρα ὄχι μόνο δυσμενὴς γιὰ τὴ θέση τοῦ ἁγίου Μαξίμου, ἀλλὰ ἀπειλητική. Ἀπαντοῦν πλέον μὲ σιωπὴ ὄχι μόνο στὴν ἐρώτηση ἂν ὑπάρχουν μία ἢ δύο ἐνέργειες μέσα στὸ Χριστό, ἀλλὰ καὶ στὸ ζήτημα τῶν θελήσεων.(106)
Ὅμως ἀκόμα πρὶν ἀπ' αὐτό, ὁ Πάπας Θεόδωρος τῆς Ρώμης, θέτοντας τέλος στὴ στάση διαιτησίας τῶν προηγουμένων Παπῶν, εἶχε ἐξαπολύσει τὸ ἀνάθεμα κατὰ τοῦ Πατριάρχη Παύλου τοῦ Β' τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ὁ διάδοχος τοῦ Θεοδώρου Πάπας Μαρτῖνος Α', προχωρεῖ ἀκόμα πιὸ πολύ. Ἐμπνευσμένος ἀπὸ τὸν ἅγιο Μάξιμο, συγκαλεῖ Σύνοδο στὸ Λατερανὸ στὰ 649, ποὺ στὴν προετοιμασία καὶ διεξαγωγὴ της ὁ ἅγιος Μάξιμος ἔπαιξε σπουδαῖο ρόλο.(107) Αὐτὴ ἡ Σύνοδος καταδικάζει τὴ μονοθελητικὴ αἵρεση καὶ ὅσους θὰ τὴν ἀκολουθήσουν. Οἱ ἀποφάσεις στέλλονται σ' ὅλο τὸν κόσμο.(108) Ὁ αὐτοκράτορας Κωνστάντιος εἶχε ἤδη στείλει πρὶν ἀπὸ τὴ Σύνοδο αὐτὴ στὴν Ἰταλία τὸν ἔξαρχο Ὀλύμπιο, γιὰ νὰ φυλακίση τὸν Πάπα καὶ νὰ ἐπιβάλη τὸν «Τύπο». Ὅταν ἔφτασε στὴν Ἰταλία, ὁ Ὀλύμπιος στράφηκε ἐναντίον τοῦ αὐτοκράτορα, προστάτευσε τὴ Σύνοδο τοῦ Λατερανοῦ καὶ ὑποστήριξε τὸν Πάπα. Μόλις τὸ 653, ὕστερα ἀπὸ τὸ θάνατο τοῦ Ὀλυμπίου σὲ μάχη μὲ τοὺς Ἄραβες στὴ Σικελία, ἔγινε δυνατὸ νὰ συλληφθοῦν καὶ νὰ μεταφερθοῦν στὴν Κωνσταντινούπολη ὁ Πάπας Μαρτῖνος καὶ ὁ ἅγιος Μάξιμος. Τὸ 654 ὁ Πάπας καταδικάσθηκε γιὰ πολιτικὰ κίνητρα, ὅτι δηλαδὴ εἶχε συμμαχήσει μὲ τὸ σφετεριστὴ Ὀλύμπιο, καὶ ἐξωρίσθηκε στὴ Χερσῶνα, ὅπου πέθανε τὸ 655.
Ἡ δίκη τοῦ ἁγίου Μαξίμου δὲν ἔγινε παρὰ τὸ 655. Ἀπὸ αὐτὸ θὰ μπορούσαμε νὰ συμπεράνωμε ὅτι δὲν εἶναι ἀπόλυτα βέβαιο ἂν τὸν ἔφεραν στὴν Κωνσταντινούπολη μαζὶ μὲ τὸν Πάπα Μαρτῖνο ἢ σὲ ἄλλη ἡμερομηνία. Στὴν ἀρχὴ προσπάθησαν νὰ τοῦ κάνουν πολιτικὴ δίκη. Κατηγορήθηκε ὅτι, ἀπὸ μῖσος πρὸς τὸν αὐτοκράτορα, εἶχε παραδώσει, 22 χρόνια πρίν, τὴν Αἴγυπτο καὶ τὴν Ἀφρικὴ στοὺς Σαρακηνούς, συμβουλεύοντας τὸ διοικητὴ τῆς Νουμιδίας Πέτρο, ποὺ ὁ αὐτοκράτορας εἶχε διατάξει νὰ βαδίση ἐναντίον τῶν Σαρακηνῶν, νὰ μὴν ἐκτελέση αὐτὴ τὴ διαταγή, γιατί ὁ Θεὸς δὲν ὑποστηρίζει ἕναν αἱρετικὸ κυβερνήτη. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ἔδειξε τὴν ἀβασιμότητα αὐτῆς τῆς κατηγορίας.
Πιὸ σοβαρὴ ἦταν ἡ εἴδηση ποὺ τοῦ ἀνακοίνωσαν, ὅτι ὁ διάδοχος τοῦ Μαρτίνου τοῦ Α', Πάπας Εὐγένιος ὁ Α', θὰ ἦταν σύμφωνος νὰ ζητήση ἀπὸ τοὺς ἀποκρισαρίους νὰ συνθηκολογήσουν μὲ τὸν Πύρρο, ποὺ εἶχε ἐπανέλθει στὸ θρόνο τοῦ Πατριάρχη τῆς Κωνσταντινουπόλεως, χρησιμοποιῶντας συμβιβαστικὴ διατύπωση: θὰ συμφωνοῦσαν νὰ δεχθοῦν δύο φυσικὲς θελήσεις καὶ μιὰ μόνο ὑποστασιακὴ θέληση στὸ Χριστό, ἀνάλογα μὲ τὸ πῶς βλέπει κανεὶς τὸ Χριστό, στὶς φύσεις ἢ τὴν ὑπόστασή του. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ἀπειλήθηκε ἀκόμα καὶ μὲ τὸν παπικὸ ἀφορισμό, στὴν περίπτωση ποὺ δὲ θὰ δεχόταν τὸ νέο ρεῦμα τῆς ἐκκλησιαστικῆς πολιτικῆς. «Μέσα σ' αὐτὴ τὴ σκοτεινὴ νύχτα τοῦ πνεύματος, ὁ ἅγιος Μάξιμος ἔμεινε ἀκλόνητος• ἀμφισβήτησε, ἐνάντια σὲ μιὰ ἱστορικὴ προφάνεια σχεδὸν συντελεσμένη, τὴ δυνατότητα μιᾶς τέτοιας καιροσκοπικῆς συναλλαγῆς».(109) Ἀμέσως μόλις Ο ἅγιος Μάξιμος ἔμαθε γι’ αὐτὸ τὸ συμβιβασμό, ὑπαγόρευσε στὸ μαθητὴ καὶ σύντροφό του, τὸ μοναχὸ Ἀναστάσιο, μιὰ ἐπιστολή,(110) μέσα στὴν ὁποία ἀνατρέπει αὐτὴ τὴν καινούργια διατύπωση. Τὸ γράμμα στάλθηκε, κατὰ διαταγή του, ἀπὸ τὸν Ἀναστάσιο στὴ μοναχικὴ κοινότητα τοῦ Κάλιαρι. ὁ Ἀναστάσιος ἐπίσης ἀνατρέπει, σ’ ἕνα γράμμα ποὺ πρόσθεσε ὁ ἴδιος, τὴν καινούργια διατύπωση τῶν «τριῶν θελήσεων» καὶ ἐνθαρρύνει τοὺς παραλῆπτες νὰ πολεμήσουν ἐναντίον της.(111) Καὶ αὐτοὶ τὸ ἔκαναν, ἐμποδίζοντας τὸν Πάπα νὰ κλείση τὴν εἰρήνη ποὺ σκόπευε.(112) Ὁ ἅγιος Μάξιμος ἐμπόδισε ἀκόμα κι ἀπὸ τὴ φυλακὴ του τὴν ἐγκατάλειψη τῆς ὀρθῆς πίστης στὸ Χριστό. Τὸν ἴδιο χρόνο, ὁ ἅγιος Μάξιμος στάλθηκε ἐξορία στὴ Βιζύη τῆς Θράκης.
Τὸ 656 ἔγινε μιὰ καινούργια ἀπόπειρα γιὰ νὰ κερδίσουν τὴν ἔγκριση τοῦ «Τύπου» ἀπὸ τὸν ἅγιο Μάξιμο. Ἔστειλαν πρὸς αὐτὸν στὴ Βιζύη, ποὺ βρισκόταν, τὸν ἐπίσκοπο Καισαρείας τῆς Βιθυνίας Θεοδόσιο. Αὐτὸς τοῦ πρότεινε νὰ συμφωνήση μὲ μιὰ καινούργια διευθέτηση ποὺ ἐσκόπευαν ἡ Κωνσταντινούπολη καὶ ἡ Ρώμη. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ἐπέμεινε στὴ στάση του. Τὸν βασάνισαν καὶ τὸν ἔστειλαν σὲ καινούργια ἐξορία στὴν Πέρβηρη τῆς Θράκης, ὅπου ἔμεινε 6 χρόνια.
Τὸ 662 τὸν ἔφεραν, μὲ τὸ μαθητή του μοναχὸ Ἀναστάσιο κι ἕναν ἄλλον Ἀναστάσιο, τὸν ἀποκρισάριο τῆς Ρώμης, στὴν Κωνσταντινούπολη. Ἔπειτα ἀπὸ μιὰ νέα ἀπόπειρα νὰ τοὺς κερδίσουν, τοὺς ἀναθεμάτισαν σὲ μιὰ εἰδικὴ Σύνοδο καὶ τοὺς ἔκοψαν τὴ γλῶσσα καὶ τὸ δεξὶ χέρι. Ὁ ἅγιος Μάξιμος στάλθηκε σὲ καινούργια ἐξορία στὴ Λαζική, στὴν ἀνατολικὴ παραλία τῆς Μαύρης Θάλασσας. Πέθανε ἐκεῖ, στὶς 13 Αὐγούστου 662, σὲ ἡλικία 82 χρόνων, ἐξαντλημένος ἀπὸ τὰ μαρτύρια καὶ τὰ γεράματα.
Ὕστερα ἀπὸ λίγο ἡ ἀληθινὴ πίστη ἐνίκησε, ἀλλὰ ἐκεῖνος δὲν πρόφτασε νὰ δῆ αὐτὴ τὴ νίκη, παρόλο ποὺ ὁ ἀγῶνας καὶ τὸ μαρτύριό του εἶχαν ἀποφασιστικὴ σημασία στὴν ἐπιτυχία της.(113)
Τὸν καιρὸ τῆς ἀντίστασης, στὴ φυλακὴ καὶ στὴν ἐξορία, «ὅταν χωρὶς τὸν ἀγῶνα του ἡ ἐπιθυμία τῆς ἕνωσης ἀνάμεσα στὴ Ρώμη καὶ τὸ Βυζάντιο θὰ εἶχε ὁδηγήσει, ὅπως φαίνεται, σὲ δογματικὸ συμβιβασμό, ποὺ θὰ εἶχε ἀνατρέψει ὅλη τὴ διδασκαλία ποὺ εἶχε ἐπιβληθῆ ὥς τότε, ἡ τύχη τῆς Χριστολογίας ἐξαρτήθηκε ἀπὸ τὴν ἄκαμπτη σταθερότητα ἑνὸς ἀνθρώπου μονάχα».(114)
Δύο ἀξιωματοῦχοι τοῦ Βυζαντίου, σταλμένοι ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα στὸν ἅγιο Μάξιμο, τοῦ εἶπαν μὲ σαφήνεια, ἀφοῦ τοῦ ὑποσχέθηκαν τὸ ὑψηλότερο ἀπὸ τὰ ἀξιώματα καὶ τὴν πατρικὴ στοργὴ τοῦ αὐτοκράτορα: «Ἂν μείνης σὲ διάσταση καὶ ἀνταρσία, σχεδὸν ὅλη ἡ Ἀνατολὴ καὶ ὅλη ἡ Δύση θὰ ἐπιμείνουν στὴ μάχη ἐναντίον σου».(115) Ἂν τὴν τελευταία στιγμὴ ἀφαιρέθηκε ὁ θρίαμβος ἀπὸ τὴν πολιτική, ἂν γιὰ μιὰ ἀκόμα φορὰ δὲν ἦταν ἡ πολιτικὴ τῶν περιστάσεων ποὺ νίκησε, ἀλλὰ ἡ εἰλικρινὴς ἀφοσίωση στὴν πίστη ὅτι «οἱ δύο θελήσεις» δὲν ἦταν ἕνας ἁπλὸς τύπος, αὐτὸ ὀφείλεται μόνο στὸν ἅγιο Μάξιμο, ποὺ μέσα στὴν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας κατέχει δίκαια τὸν τιμημένο τίτλο τοῦ «Ὁμολογητοῦ», αὐτὸς ποὺ εἶναι ὁ τελευταῖος θεολόγος καὶ μάρτυρας τῶν χριστολογικῶν ἐρίδων.(116)
Ὁ ἅγιος Μάξιμος στάθηκε στὴ ζωή του, ὅπως καὶ στὴ σκέψη του, ὁ ἄνθρωπος μὲ τὴ λογικὴ θέληση καὶ τὴ θεληματικὴ λογική, ποὺ ὁλοκληρώνονται μέσα στὴν ἀνθρώπινη αὐθεντικότητά του. Αὐτὸ τὸ ἐπέτυχε γιατί ἡ θέλησή του κινήθηκε μέσα σὲ μιὰ πλήρη συμφωνία μὲ τὸν προσωπικὸ θεῖο Λόγο, στὴν ἀτμόσφαιρα τῆς ἄπειρης πνευματικότητας Ἐκείνου.
Σημειώσεις
* Χωρὶς τὴ συμπόρευση τοῦ κ. Π. Νέλλα σ' ὅλη τὴ διαδρομὴ καὶ τὴ συνάντηση τοῦ ξεκινήματος μὲ τὸν π. Ἀρτέμιο ἡ ἀπόδοση αὐτὴ θὰ ἦταν πολὺ κατώτερη.— Τοὺς ἐκφράζω τὴν εὐγνωμοσύνη μου. (Σημείωση τοῦ μεταφραστῆ).
100. P.G. 91, 9-65.
101. Τόμος δογματικὸς πρὸς Μαρῖνον πρεσβύτερον, P.G. 91, 228-245.
102. Η.U. von Balthasar, Kosmische Liturgie, σ. 71.
103. P.G. 91, 325 Α.
104. P.G. 91, 325 Β.
105. Μιχαήλ Στουδίτου (;), Εἰς τὸν βίον καὶ τὴν ἄθλησιν τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν καὶ Ὁμολογητοῦ Μαξίμου, P. G. 90, 81 D - 84 Α.
106. Η. U. von Balthasar, Kosmische Liturgie, σ. 72.
107. Η.U. von Balthasar, Kosmische Liturgie, σ. 72.
108. J. Mansi, Acta Concilliorum, X, 910.
109. Η. U. von Balthasar, Kosmische Liturgie, σ. 31.
110. P.G. 90, 132.
111. P.G. 90, 133.
112. Η. U. von Balthasar, Kosmische Liturgie, σ. 73.
113. L. Thunberg, Microcosm and Mediator, σ. 7.
114. Η. U. von Balthasar, op.c. σ. 32.
115. Μιχαήλ Στουδίτου (;) Εἰς τὸν βίον καὶ τὴν ἄθλησιν τοῦ ὁσίου Πατρὸς ἡμῶν καὶ Ὁμολογητοῦ Μαξίμου, P.G. 90, 101 Β.
116. Ε. GASPAR, Geschichte des Pasttums, τ. Β', Tubingen, 1933, σ. 575 - 576.
|
