Πρωτ. Δημήτριος Στανιλοάε
Εἰσαγωγὴ* στὴ «Μυσταγωγία» τοῦ Ἁγ.Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ
Μετάφραση ἀπὸ τὰ γαλλικά Ἰγνάτιος Σακαλῆς
Ἀθῆναι, Ἀποστολικὴ Διακονία, 1997 [Γ’ἔκδ. ]
Ὑπόλοιπα ἔργα
Ὡς τὸ 630 ἢ λίγο ἀργότερα, ὁ ἅγιος Μάξιμος πρέπει νὰ ἔγραψε τὸ «Εἰς τὴν Προσευχὴν τοῦ Πάτερ Ἡμῶν, πρὸς ἕνα φιλόχριστον Ἑρμηνεία Σύντομος» καὶ τὴ «Μυσταγωγία», ποὺ συγγενεύουν μὲ τὸ «Περὶ Διαφόρων Ἀποριῶν» σὲ ὅρους καὶ Ἰδέες. Ἔπειτα ἀπὸ αὐτὰ τὰ δύο ἔργα, ἔχει συνθέσει πιθανὸν τὸ «Πρὸς Θαλάσσιον περὶ Διαφόρων Ἄπόρων της Θείας Γραφῆς», τὸ δεύτερο μεγάλο πνευματικὸ ἔργο του μετὰ τὸ «Περὶ Διαφόρων Ἀποριῶν». Αὐτὸ τὸ ἔργο παραπέμπει στὴν «Ἀπόκρισιν 39»,(48) ἕνα κείμενο τοῦ δεύτερου μέρους (πρώτου χρονολογικά) τοῦ «Περὶ Διαφόρων Ἀποριῶν». Αὐτὰ τὰ δύο ἔργα ἀσχολοῦνται μὲ τὰ ἴδια προβλήματα. Αὐτὸ ποὺ τὰ κάνει νὰ ξεχωρίζουν, εἶναι ὅτι στὸ «Πρὸς Θαλάσσιον» γίνεται μιὰ κάποια συστηματοποίηση τοῦ ὑλικοῦ, ποὺ περιέχεται στὸ «Περὶ Διαφόρων Ἀποριῶν», μιὰ κάποια τακτοποίηση τοῦ ὑλικοῦ σύμφωνα μὲ τὰ στάδια, ποὺ διατρέχει ἡ ψυχὴ κατὰ τὴν πνευματική της ἐξύψωση• ὕστερα ὅτι ἀπουσιάζει ἡ ἀντί-ὠριγενικὴ πολεμική.
Μετὰ τὸ ἔργο αὐτό, φαίνεται ὅτι γράφηκαν τὰ «Κεφάλαια Σ' περὶ Θεολογίας καὶ τῆς Ἐνσάρκου Οἰκονομίας τοῦ Υἱοῦ Θεοῦ» (γνωστικά), ποὺ ἐξαρτῶνται τόσο ἀπὸ τὸ «Περὶ Διαφόρων Ἀποριῶν», ὅσο καὶ ἀπὸ τὸ «Πρὸς Θαλάσσιον». Περίπου τὸν ἴδιο καιρὸ πρέπει νὰ ἔχη γραφῆ καὶ τὸ ἔργο «Πρὸς Θεόπεμπτον Σχολαστικόν», ποὺ συγγενεύει στὸ ὕφος μὲ τὰ «Κεφάλαια Σ' περὶ Θεολογίας καὶ τῆς Ἐνσάρκου Οἰκονομίας» (γνωστικά).
Ὁλ' αὐτὰ τὰ ἔργα, ἀρχίζοντας ἀπὸ τὸ δεύτερο μέρος τοῦ «Περὶ Διαφόρων Ἀποριῶν», ἔχουν γραφῆ πρὶν ἀπὸ τὸ 634 καὶ ἀποτελοῦν τὴ δεύτερη μεγάλη ὁμάδα τῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Μαξίμου, ὅπου τοποθετεῖ καὶ ὀργανώνει, καθαρμένη ἀπὸ τὸν ὠριγενισμό, τὴν ὀρθόδοξη πνευματικότητα μέσα σ' ἕνα εὐρὺ θεολογικὸ δρᾶμα.
Ὅσο γιὰ τὰ «Κεφάλαια Σ' περὶ Θεολογίας καὶ τῆς Ἐνσάρκου Οἰκονομίας» (γνωστικά), ὁ Urs von Balthasar, σύμφωνος μὲ τὸν Sherwood, γράφει: «Μέσα στὰ ἔργα ποὺ προηγοῦνται ἀπὸ τὸ «Περὶ Διαφόρων Ἀποριῶν» ὑπάρχουν λίγα ἴχνη ὠριγενικῆς ἐπιρροῆς• στὸ «Περὶ Διαφόρων Ἀποριῶν» φαίνεται πὼς ὁ ἅγιος Μάξιμος γνώρισε τὸν Ὠριγένη, ἰδιαίτερα ἀπὸ τὶς ἐπιστολὲς τοῦ αὐτοκράτορα Ἰουστινιανοῦ• στὰ «Σ' Γνωστικὰ Κεφάλαια» μπορεῖ κανεὶς νὰ διαπιστώση μιὰ ἄμεση γνώση τοῦ Ὠριγένη. Ἀλλὰ σ' αὐτὸ τὸ ἔργο, περισσότερο ἀπ' ὅ,τι στὸ «Περὶ Διαφόρων Ἀποριῶν», ὁ ἅγιος Μάξιμος ἀξιοποιεῖ θετικὰ αὐτὸ ποὺ ἦταν δυνατὸ ν' ἀξιοποιηθῆ ἀπὸ τὸν Ὠριγένη. Εἶχε ἀνασκευάσει στὸ «Περὶ Διαφόρων Ἀποριῶν» λεπτομερῶς τὴν ἐκ τῶν προτέρων ὕπαρξη τῶν ψυχῶν, τὴν πρωταρχικὴ μονάδα, τὴ δημιουργία τοῦ ὑλικοῦ κόσμου σὰν καταδίκη. Ἔμενε πλέον γι’ αὐτὸν ὁ Ὠριγένης σὰν ὁ μυστικὸς θεολόγος τοῦ Λόγου, τοῦ ἐσωτερικοῦ Ἱεράρχη ποὺ ὀργανώνει ἔλλογα τὸν κόσμο. Οἱ ‘γνωστικὲς ἑκατοντάδες’ ὀφείλουν ὅ,τι καλύτερο ὑπάρχει σ’αὐτὲς στὸν Ὠριγένη. μέσα στὴ γνωστικὴ θεολογία τοῦ ὁποίου οἱ ἀντιθέσεις Εὐαγρίου-Διονυσίου εἶναι ἐντελῶς ξεπερασμένες».(49)
Μπορεῖ ὡστόσο οἱ ἀποφάνσεις τοῦ Balthasar νὰ εἶναι λίγο ὑπερβολικές. Ἕνας Λόγος, ποὺ σ' αὐτὸν δὲν ἐνυπάρχουν παρὰ μόνο οἱ λόγοι τῶν πραγμάτων, ὄχι ὅμως καὶ αὐτὰ τὰ ἴδια τὰ λογικὰ ὄντα• ἕνας Λόγος, ποὺ δημιουργεῖ τὰ ὄντα ἀπὸ ἀγάπη πρὸς αὐτὰ καὶ δὲν τὰ σπρώχνει ἀναγκαστικὰ στὴ σωματικὴ ὓπαρξη• ἕνας Λόγος, ποὺ τὰ σέρνει πρὸς μιὰ ὅλο καὶ πιὸ μεγάλη, αἰώνια ἕνωση μὲ τὸν ἑαυτό Του μὲ τὴν ἴδια αὐτὴ ἀγάπη, ἐπειδὴ κι αὐτὰ τὰ ἴδια, χάρη σὲ μιὰ ἱκανότητα ἔμφυτη μέσα τους, μποροῦν ν' αὐξηθοῦν μόνο μέσα σὲ μιὰν ἀπεριόριστη ἀγάπη πρὸς τὸ Λόγο καὶ μὲ τὴν ἀγάπη αὐτὴ νὰ συμμορφώνονται ἀπεριόριστα πρὸς Αὐτὸν• ἕνας τέτοιος Λόγος μπορεῖ νὰ εἶναι ταυτόσημος μὲ τὸν ὠριγενικὸ Λόγο, ἀπὸ τὸν ὁποῖο τὰ ὄντα ἔχουν κορεσθῆ καὶ θὰ κορεσθοῦν μετὰ τὴ συγκέντρωσή τους πάλι σ' Αὐτόν; Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο, ὁ κόσμος ποὺ δημιουργήθηκε ἐλεύθερα κι ἀπὸ ἀγάπη καὶ πού, ἀπὸ ἀγάπη, τείνει ἐλεύθερα πρὸς τὸ Λόγο, μπορεῖ νὰ εἶναι ταυτόσημος μὲ τὸν κόσμο τὸ δημιουργημένο ἀπὸ ἀναγκαιότητα καὶ προωρισμένο νὰ καταργηθῆ; Ἂν ὁ ἅγιος Μάξιμος δανείστηκε κάτι ἀπὸ τὸν Ὠριγένη, ἔχει λαμπικάρει τὸ δάνειο καὶ τὸ ἔχει μεταμορφώσει οὐσιαστικά.
Σημειώσεις
* Χωρὶς τὴ συμπόρευση τοῦ κ. Π. Νέλλα σ' ὅλη τὴ διαδρομὴ καὶ τὴ συνάντηση τοῦ ξεκινήματος μὲ τὸν π. Ἀρτέμιο ἡ ἀπόδοση αὐτὴ θὰ ἦταν πολὺ κατώτερη.— Τοὺς ἐκφράζω τὴν εὐγνωμοσύνη μου. (Σημείωση τοῦ μεταφραστῆ).
48. P. G. 90, 393 Β.
49. Η. U. von Balthasar, Kosmische Liturgie, σ. 507.
|
