Πρωτ. Δημήτριος Στανιλοάε
Εἰσαγωγὴ* στὴ «Μυσταγωγία» τοῦ Ἁγ.Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ
Μετάφραση ἀπὸ τὰ γαλλικά Ἰγνάτιος Σακαλῆς
Ἀθῆναι, Ἀποστολικὴ Διακονία, 1997 [Γ’ἔκδ. ]
Τὰ «Κεφάλαια Περὶ Ἀγάπης»
Ὁ Μ. Viller εἶδε τὰ «Κεφάλαια Περὶ Ἀγάπης» —σύμφωνα μὲ τὰ ὁποῖα ἔκρινε ὁλόκληρο τὸ ἔργο τοῦ ἁγίου Μαξίμου— νὰ ἔχουν τέλεια ἐξάρτηση ἀπὸ τὸν Εὐάγριο τὸν Ποντικό.(5) Ἡ ἴδια ἄποψη ὑποστηρίχτηκε ἀπὸ τὸν J. Hausherr, ποὺ ἰσχυρίζεται ὅτι ὁ ἅγιος Μάξιμος ἀκολουθεῖ σὲ τελευταία ἀνάλυση ἐξ ὁλοκλήρου τὸν Εὐάγριο, διδάσκοντας, ὅπως ὁ Εὐάγριος (καὶ ὅπως ὁ Ὤριγένης), ὅτι ὁ νοῦς δὲν πρέπει νὰ βγαίνη ἔξω ἀπὸ τὸν ἑαυτό του, γιὰ νὰ γνωρίση τὸ Θεό, πρᾶγμα ποὺ σκέπτεται ὁ Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης, κατὰ τὸν ὁποῖο ὁ Θεὸς εἶναι πέρα ἀπὸ κάθε κατανόηση, μὲ τὸ νὰ βρίσκεται μέσα στὰ σκοτάδια ποὺ ὑπερβαίνουν τὴ διάνοια. Κατὰ τὸν Hausherr, στὴ βάση τῆς σκέψεως τοῦ ἁγίου Μαξίμου μποροῦμε νὰ βροῦμε, σ' ὅλη τὴ γραμμή, τὴν ἐπιρροὴ τοῦ διανοητικοῦ νατουραλισμοῦ τοῦ Εὐαγρίου. Δὲ δανείστηκε ἀπὸ τὸ Διονύσιο παρὰ μόνο λεκτικὲς διατυπώσεις, ἀναφομοίοτες στὴ σκέψη του, ποὺ ἦταν ὁλότελα ὑποταγμένη στὸν Εὐάγριο.(6)
Πράγματι, τὰ «Κεφάλαια Περὶ Ἀγάπης» δείχνουν κάποια λεκτικὴ ἐξάρτηση ἀπὸ τὸν Εὐάγριο. Ἀλλὰ δὲν πρέπει μὲ βάση αὐτὸ νὰ κριθῆ ὁ ἅγιος Μάξιμος συνολικά. Ἐξ ἄλλου, ἀκόμα καὶ μέσα στὰ «Κεφάλαια» αὐτά, πέρα ἀπὸ τὴ λεκτικὴ ἐξάρτηση, ξεχωρίζει καθαρὰ μιὰ προσωπικὴ σύλληψη.
Ὁ Η. U. von Balthasar σημείωσε αὐτὸ τὸ πρᾶγμα κατὰ γενικὸ μόνο τρόπο τὸ 1941.(7) Ὁ ἴδιος στὴν «Εἰσαγωγή» τῆς γερμανικῆς μετάφρασης αὐτοῦ τοῦ ἔργου ἔκαμε φανερὴ αὐτὴ τὴ βεβαιότητα μὲ ἐπαρκεῖς συγκεκριμένες ἀποδείξεις.
Τὰ «Κεφάλαια», τὸ πιὸ εὔκολο ἀπ' ὅσα ἔργα ἔγραψε ὁ ἅγιος Μάξιμος, εἶναι προωρισμένα νὰ ἐξυπηρετήσουν στὴν ἄσκηση τοῦ μοναχισμοῦ, μὲ πρότυπα τὰ ἔργα τοῦ Εὐαγρίου. Γραμμένα μὲ τὴ μορφὴ μιᾶς «ἑκατοντάδας ἀποφθεγμάτων», δίνουν σὰν σκοπὸ τῆς ἀσκητικῆς ζωῆς ὄχι τὴ γνώση, πρὸς τὴν ὁποία πρέπει νὰ ὁδηγῆ, κατὰ τὸν Εὐάγριο, καὶ ἡ ἀγάπη, ἀλλὰ τὴν ἀγάπη μὲ τὴ βιβλική της ἔννοια. Ἡ γνώση δὲν εἶναι ἄλλο πρᾶγμα ἀπὸ τὸ ἐσωτερικὸ φῶς τῆς ἀγάπης. «Εἰ ἡ ζωὴ τοῦ νοῦ ὁ φωτισμός ἐστι τῆς γνώσεως, τοῦτον δὲ ἡ εἰς Θεὸν ἀγάπη τίκτει καλῶς, οὐδὲν τῆς θείας ἀγάπης εἴρηται μεῖζον».(8) Ὁ τόνος μετατίθεται ἀπὸ τὴ μυστικὴ θεωρία στὴν ἄσκηση τῆς ἀνιδιοτελοῦς ἀγάπης, ποὺ εἶναι προσιτὴ καὶ στοὺς χριστιανοὺς ποὺ ζοῦν μέσα στὸν κόσμο. Ἡ φιλαυτία εἶναι πηγὴ ὅλων τῶν παθῶν, σὰν ἀποτυχημένων μορφῶν τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Στὴν ἀγάπη ἀποκαθίσταται ἡ ἀντικειμενικὴ καὶ θετικὴ στάση ἔναντι ὅλων τῶν δημιουργημάτων, στάση ποὺ ἔχει ὁ Θεὸς ἀπέναντι σ' αὐτά• γιὰ τοῦτο αὐτὴ εἶναι καὶ τὸ μέτρο τῆς ἀλήθειας. Πρέπει ν' ἀγαποῦμε ὅλους τοὺς ἀνθρώπους ἐξ ἴσου (Ι, 17), γιατί αὐτὸς ποὺ δὲν ἀγαπᾶ κάποιον δὲν μπορεῖ ν' ἀγαπήση πλήρως οὔτε τὸ Θεὸ (Ι, 15). Ἀλλὰ ἡ ἀγάπη αὐτή, ποὺ τρέφεται ἀπὸ τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, ποὺ δημιούργησε τὸν κόσμο ἐξαιτίας τῆς καλωσύνης του μέσα σὲ ἀπόλυτη ἐλευθερία, τρέφεται καὶ αὐξάνει ἐπίσης μόνο μέσα στὴν ἐλευθερία ἀπέναντι στὰ ἐγωιστικὰ πάθη καὶ ἀπέναντι στὸν κόσμο, στὴν ἐλευθερία ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ ἔχη ὅποιος πιστεύει ὅτι ὁ κόσμος ἔχει τὴν ἴδια αἰωνιότητα καὶ τὴν ἴδια ἀναγκαιότητα μὲ τὸ Θεό. Γι' αὐτὸ ὁ ἅγιος Μάξιμος καταδικάζει μὲ αὐστηρότητα τὴ νεοπλατωνικὴ ἀπορροὴ (III, 28• IV, 6).
Ἡ «ἀπάθεια», ποὺ ἐπαινεῖται ἀπὸ τὸν ἅγιο Μάξιμο σὰν ἐλευθερία ἀπὸ τὰ πάθη ποὺ κάνουν τὸν ἄνθρωπο σκλάβο τους, εἶναι, περισσότερο ἀπ’ ὅτι στὸ βουδισμό, ὄχι ἀδιαφορία γιὰ τὸν κόσμο, ἀλλὰ ἀπεριόριστη καὶ οἰκουμενικὴ ἀγάπη, ἀκριβῶς γιατί δὲν ἐμποδίζεται πιὰ ἀπὸ κανένα ἐγωισμό. Ἡ χριστιανικὴ ἀπάθεια ἐκπληρώνει, μὲ τὸ νόημα αὐτό, τὶς πιὸ ὑψηλὲς διαισθήσεις καὶ ἀναζητήσεις τῆς ψυχῆς τῆς Ἀσίας.
Ἄν τὸ λεξιλόγιο εἶναι εὐαγριακό, ἡ βασικὴ σύλληψη εἶναι ἀντι-εὐαγριακη• δίνεται ἀδιάκοπα ἡ βεβαίωση ὅτι ὅλα τὰ δημιουργήματα, πνευματικὰ καὶ σωματικά, εἶναι καλὰ καὶ μόνο ἡ κατάχρησή τους εἶναι κακή• συχνά, ἀκόμα καὶ ἡ κυριότητα ἀγαθῶν καὶ ἡ γέννηση παιδιῶν περιλαμβάνονται στὴν περιοχὴ τῶν καλῶν. Ἡ ἀντίθεση ἀνάμεσα στὴν «ἐμπαθῆ» καὶ στὴν «ψιλήν» ἔννοια τῶν πραγμάτων δὲν περιέχει ἀναγκαστικὰ τὴν ἔξοδο ἀπὸ τὰ σύνορα τῆς πραγματικότητας, ὅπως στὸν Εὐάγριο, ἀλλὰ μόνο τὴν κάθαρση τῆς ψυχῆς ἀπ' ὅλες τὶς μορφὲς φθορᾶς.
Ταυτόχρονα, μαζὶ μ' αὐτὸ ἐμφανίζεται καὶ ἡ ἀνάγκη νὰ ἐξυψωθοῦν οἱ ἄλογες δυνάμεις τῆς ψυχῆς (ἐπιθυμητικὸ καὶ θυμικὸ) καὶ νὰ χρησιμοποιηθοῦν θετικὰ γιὰ τὴν αὔξηση τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ (III, 71).(9)
Κατὰ συνέπειαν, ὁ ἅγιος Μάξιμος, καταδικάζοντας ὅλα τὰ πάθη, ἐπαινεῖ τὸ πάθος τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ (III, 67, 71) καὶ ἑπομένως καὶ τὸ πάθος τῆς καθαρῆς ἀγάπης τῶν ἀνθρώπων.(10)
Σημειώσεις
* Χωρὶς τὴ συμπόρευση τοῦ κ. Π. Νέλλα σ' ὅλη τὴ διαδρομὴ καὶ τὴ συνάντηση τοῦ ξεκινήματος μὲ τὸν π. Ἀρτέμιο ἡ ἀπόδοση αὐτὴ θὰ ἦταν πολὺ κατώτερη.— Τοὺς ἐκφράζω τὴν εὐγνωμοσύνη μου. (Σημείωση τοῦ μεταφραστῆ).
5. Μ. VILLER, Aux sources de la spiritualité de Saint Maxime, dans Revue d' ascétique et de mystique (1930), σ. 136 -184, 239 - 268, 331 - 336.
6. I. HAUSHERR, Ignorance infinie, dans Orientalia Christiana Periodica, 1936, σ. 357 κ.ἑ.
7. Η. U. von Balthasar, Die «Gnostischen Centurien» des Maximus Confessor, Freiburg Br., 1941, σελ. 1, σημ. 3.
8. P. G. 90, 964 Α.
9. Η. U. von Balthasar, Kosmische Liturgie, σ. 408 -410.
10. P. G. 90, 1037.
|
