Μαρία Σωτηροπούλου
Δρ. θεολογίας
Οι προ των εορτών νηστείες της Ορθοδόξου Χριστιανικής Εκκλησίας
Από ΘΕΟΛΟΓΙΑ, τόμος 76, τεύχος 1, Αθήναι 2005.
4. Κατάλυση τῆς νηστείας κατὰ τὰ Σάββατα, τὶς Κυριακὲς καὶ τὶς ἑορτὲς
Ὁ ΚΓ' ἀποστολικὸς κανὼν λέγει: «Τὸ Σάββατον μέντοι καὶ τὴν Κυριακὴν ἑορτάζετε, ὅτι τὸ μὲν δημιουργίας ἐστὶν ὑπόμνημα, ἡ δὲ ἀναστάσεως»(53). Ὁ Βαλσαμὼν δέ, ἑρμηνεύων τὸν ΝΓ ἀποστολικὸ κανόνα, γράφει σχετικῶς μὲ τὸ ζήτημα τῆς μὴ νηστείας κατὰ τὶς δύο ἡμέρες τῆς ἑβδομάδος, τὸ Σάββατο καὶ τὴν Κυριακή, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὶς ἑόρτιες ἡμέρες: «Κατὰ πᾶσαν Κυριακὴν καὶ κατὰ πᾶσαν ἑορτήν, πανηγυρίζοντες, οὐ νηστεύομεν, ἀλλὰ καὶ ἐν τοῖς σαββάτοις πᾶσιν, ἄνευ ἑνὸς σαββάτου, τοῦ μεγάλου δηλαδή, καταλύομεν, ἵνα μὴ δόξωμεν κατὰ τοὺς Ἰουδαίους δηλαδὴ σαββατίζειν»(54).
Ἡ ἰδιαιτερότητα δηλαδὴ αὐτῶν τῶν δύο ἡμερῶν δὲν ἐπιτρέπει νηστεία καί, κατὰ ἕνα τρόπο, ἐπιβάλλει αὐτὴν γιὰ νὰ μὴ περιπέση κανεὶς σὲ αἱρετικὴ κατάσταση. Ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος ὁ Θεοφόρος π.χ. χαρακτηρίζει «χριστοκτόνον» ἐκεῖνον ποὺ νηστεύει κατὰ τὸ Σάββατο καὶ τὴν Κυριακή, πλὴν τοῦ Μ. Σαββάτου(55). Ἡ νηστεία τῆς ἑβδομάδος περιορίζεται στὶς πέντε ἡμέρες• τὸ Σάββατο καὶ ἡ Κυριακὴ εἶναι ἡμέρες, οἱ ὁποῖες ξεκουράζουν, ὥστε καὶ πάλιν νὰ συνεχίση τὸν ὡραῖο καὶ καθαρὸ τοῦτο δρόμο(56).
Σ' αὐτὴν τὴν αὐστηρὴ ἀντιμετώπιση τῆς καταλύσεως τῆς νηστείας κατ' αὐτὲς τὶς ἡμέρες, δὲν μπορεῖ νὰ μὴν ὑπῆρχε νόμιμη ἐξαίρεση, ὥστε νὰ μὴ χαρακτηρισθῆ κανεὶς αἱρετικός. Δὲν παραβαίνουν, συνεπῶς, τὸν ΞΔ' ἀποστολικὸν Κανόνα ὅσοι κάνουν τοῦτο γιὰ ἀληθινὴ ἄσκηση καὶ ἐγκράτεια «μετὰ θεοσεβείας καὶ σεμνότητος», ὅταν ἔχουν ὁρίσει νὰ νηστεύσουν δέκα ἢ δεκαπέντε ἡμέρες καί, κατὰ φυσικὴ ἀκολουθία, νηστεύουν καὶ τὰ Σάββατα καὶ τὶς Κυριακὲς ποὺ ὑπάρχουν σ' αὐτὲς τὶς ἡμέρες. Αὐτὸ ὑποστηρίζουν ὁ Ζωναρᾶς καὶ ὁ Βαλσαμών(57). Ὁ Ἀριστηνὸς δέ, γιὰ τὸν αὐτὸ κανόνα, λέγει: «Μὴ μεταλαμβάνων ἱερεὺς οἴνου καὶ κρεῶν, εἰ μὴ δι' ἄσκησιν, καθαιρεῖται»(58).
Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ἑρμηνεύων τὸν ἀνωτέρω ἀποστολικὸ κανόνα παρουσιάζει δύο λόγους, γιὰ τοὺς ὁποίους δὲν νηστεύεται τὸ Σάββατο, μὲ τὴν χρήση ἐπιρρηματικῶν διακρίσεων: Πρῶτον, δὲν νηστεύεται «κυρίως μὲν καὶ οὐσιαστικῶς» καὶ δεύτερον «καταχρηστικῶς δὲ καὶ ἐπουσιωδῶς». Λέγει λοιπὸν ὅτι «τὸ μὲν γὰρ Σάββατον δὲν νηστεύομεν, κυρίως μὲν καὶ οὐσιωδῶς, διὰ τὶ εἶναι καταπαύσιμος ἡμέρα, εἰς τὴν ὁποίαν κατέπαυσεν ὁ Θεὸς ἀπὸ τῶν ἔργων τῆς δημιουργίας αὐτοῦ..., καταχρηστικῶς δὲ καὶ ἐπουσιωδῶς, διὰ τί οἱ Μαρκιωνισταὶ ἐνήστευον εἰς αὐτό, ἀντιφερόμενοι εἰς τὴν τιμὴν τοῦ τῶν ὅλων Δημιουργοῦ»(59). Δηλαδή, ὁ μὲν πρῶτος λόγος, ποὺ εἶναι καὶ ὁ οὐσιαστικός, εἶναι ἡ ἀναφορὰ στὴν ἰστορικὴ στιγμὴ τῆς ἑβδόμης ἡμέρας τῆς Δημιουργίας, ὁ δὲ δεύτερος ἀποτελεῖ λόγο ἀντιστάσεως στοὺς αἱρετικούς, ποὺ νηστεύουν τὸ Σάββατο, καὶ ἀποδείξεως ὅτι δὲν συμφωνοῦν οἱ πιστοὶ πρὸς αὐτούς.
Συνδυάζων δὲ καὶ τὶς δύο αὐτὲς ἡμέρες, Σάββατο καὶ Κυριακή, μὲ τὴν Δημιουργία, λέγει: «τὸ μὲν γὰρ Σάββατον, τῆς α' δημιουργίας καὶ πλάσεως τοῦ κόσμου φέρει ὑπόμνησιν, ὡς τέλος αὐτῆς καὶ σφραγίς. Ἡ δὲ Κυριακή, εἰκόνα σώζει τῆς δευτέρας δημιουργίας καὶ ἀναπλάσεως ὡς ἀρχὴ ταύτης, μᾶλλον δὲ καὶ ὡς ἀρχὴ τῆς α' δημιουργίας»(60).
Στὸ ἀπόλυτο αὐτῆς τῆς ἑρμηνείας ἔρχεται ὁ ἴδιος ὁ ἅγιος Νικόδημος νὰ ἐκφράση μία ἄλλη ἄποψη, ἡ ὁποία εἶναι συνδυαστικὴ καὶ τῆς μὴ καταλύσεως καὶ τῆς καταλύσεως, ὥστε καὶ ἡ ὑπόσχεση τοῦ εὐσεβοῦς ἀνθρώπου νὰ πραγματοποιηθῆ, ἀλλὰ καὶ ἡ ὀρθόδοξη θεώρηση τῶν ἡμερῶν αὐτῶν νὰ κρατηθῆ. Λέγει λοιπὸν ὅτι ἐπιτρέπεται νὰ ἀπέχουν ὡρισμένοι ἀπὸ τὴν κατάλυση τῆς νηστείας τοῦ Σαββάτου καὶ τῆς Κυριακῆς, ὅταν αὐτὸ γίνεται ἀπὸ πραγματικὴ ἐγκράτεια καὶ ἀληθινὴ ἄσκηση μέσα σὲ καθωρισμένη ἢ προγραμματισμένη χρονικὴ περίοδο νηστείας μαζὶ μὲ τὰ Σάββατα καὶ τὶς Κυριακές, ὅμως «εἰς τὰς ἡμέρας ταύτας, καὶ μάλιστα εἰς τὴν Κυριακήν, πρέπει νὰ μὴ νηστεύουσιν ὅλην τὴν ἡμέραν, ταὐτὸν εἰπεῖν νὰ μὴ ἀπερνοῦσιν ὁλότελα ἄσιτοι, ἀλλὰ νὰ λύωσι τὴν νηστείαν, καὶ πρὸ τῆς ἐννάτης, καὶ μὲ κάποιον εἶδος βρωσίμου λυτικόν, ἀλλ' οὐ καταλυτικόν»(61)• λύση λοιπὸν μὲ σῦκα, σταφίδες κ.λπ. καὶ ὄχι κατάλυση μὲ συμμετοχὴ σὲ ὅλα τὰ βρώσιμα. Σὰν κάτι παρόμοιο μπορεῖ νὰ θεωρηθῆ καὶ ἡ περίπτωση ποὺ ἡ Παραμονὴ τῶν Θεοφανείων τύχει Κυριακή: Κανονικά, ὡς Παραμονή, εἶναι ἡμέρα νηστείας, ἐπειδὴ ὅμως εἶναι ἡμέρα Κυριακή, ὁ πιστὸς πρέπει νὰ ἐνεργήση κατὰ τρόπον ποὺ ἀφ' ἑνὸς μὲν νὰ διατηρήση καὶ νὰ τιίμήση τὸν ἀναστάσιμο καὶ πανηγυρικὸ χαρακτῆρα μὲ τὸ νὰ μὴ νηστεύση, τρώγοντας ὀλίγους φοίνικες (καὶ ὄχι λαδερὴ τροφή), ὥστε νὰ μὴ συμπορευθῆ μὲ τοὺς αἱρετικοὺς ποὺ νηστεύουν τὴν Κυριακή, καὶ ἀφ' ἑτερου νὰ τιμήση συγχρόνως τὸν νηστήσιμο χαρακτῆρα τῆς Παραμονῆς τῶν Θεοφανείων μὲ τὸ νὰ μὴ φάγη μετὰ τὴν ἐνάτη ὥρα(62).
Τέλος, κατὰ τρόπον Χριστολογικὸν ἐκφραζόμενος ὁ Θεόφιλος γιὰ τὴν ἡμέρα τῆς Κυριακῆς, μᾶς πληροφορεῖ ὅτι «καὶ τὸ ἔθος καὶ τὸ πρέπον ἡμᾶς ἀπαιτεῖ πᾶσαν Κυριακὴν τιμᾶν, καὶ ἐν ταύτῃ πανηγυρίζειν, ἐπειδὴ ἐν ταύτῃ ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς τὴν ἐκ νεκρῶν Ἀνάστασιν ἡμῖν ἐπρυτάνευσε. Διὸ ἐν ταῖς ἱεραῖς Γραφαῖς καὶ πρώτη κέκληται, ὡς ἀρχὴ ζωῆς «ἡμῖν ὑπάρχουσα, καὶ ὀγδόη, ἅτε δὴ ὑπεραναβεβηκυῖα τὸν τῶν Ἰουδαίων Σαββατισμόν»(63). Ἐδῶ νὰ σημειωθῆ ὅτι οἱ Χριστιανοὶ τρώγουν μέχρι τὸ μεσημέρι λάδι.
Σημειώσεις
53. Ἀποστολικαὶ Διαταγαί, Ζ', XXIII, ΒΕΠ, 2, 9-11, σελ. 124.
54. Θ. Βαλσαμῶνος, Ἑρμηνεία τοῦ ΝΓ' ἀποστολικοῦ κανόνος (Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, II, σελ. 71). Γράφει ἐπίσης ὁ Ζωναρᾶς: «Κεκανόνισται ἐν τοῖς Σαββάτοις, ἄνευ ἑνός, τοῦ μεγάλου, καὶ ἐν ταῖς Κυριακαῖς καὶ ταῖς ἑορτασίμοις ἡμέραις, μὴ νηστεύειν» (Ἰ. Ζωναρᾶ, Ἑρμηνεία τοῦ ΝΓ' ἀποστολικοῦ κανόνος: Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, II, σελ. 70).
55. Ἰγνατίου τοῦ Θεοφόρου, Ἐπιστολὴ πρὸς Φιλιππησίους, (ἀμφ.) 13, ΒΕΠ, 2, 37-38, σελ. 336.
56. Βλ. Πηδάλιον, σελ. 84, σημ. 1.
57. Βλ. Ἰ. Ζωναρᾶ καὶ Θ. Βαλσαμῶνος, Ἑρμηνεία τοῦ ΝΓ’ ἀποστολικοῦ κανόνος: Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, II, σελ. 71-72).
58. Ἒνθ'ἀν., σελ. 71.
59. Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ἑρμηνεία τοῦ ΞΔ' κανόνος τῶν ἁγίων Ἀποστόλων (Πηδάλιον, σελ. 83).
60. Αὐτόθι. Βλ. Ἀποστολικαὶ Διαταγαί, V, 15, SC 329, σελ. 258.
61. Νικοδήμου Ἁγιορείτου, Ἑρμηνεία τοῦ ΞΔ' κανόνος τῶν ἁγίων Ἀποστόλων (Πηδάλιον, σελ. 84).
62. Βλ. Θεοφίλου Ἀλεξανδρείας, Κανὼν Α' (Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, IV, σέλ. 342). Ὁ Θεόδωρος Στουδίτης γνωρίζει τὴν νηστεία τῆς Παραμονῆς τῶν Θεοφανείων, ὅπως ἀκριβῶς καὶ τὴν νηστεία τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ (Βλ. Θεοδώρου Στουδίτου, Διδασκαλία χρονική της μονῆς τοῦ Στουδίου, 9, PG 99, 1696 καὶ 1697.
63. Θεοφίλου Ἀλεξανδρείας, Κανὼν Α' (Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, IV, σελ. 342).
|
