Μαρία Σωτηροπούλου
Δρ. θεολογίας
Οι προ των εορτών νηστείες της Ορθοδόξου Χριστιανικής Εκκλησίας
Από ΘΕΟΛΟΓΙΑ, τόμος 76, τεύχος 1, Αθήναι 2005.
3. Κατάλυση τῆς νηστείας Τετάρτης καὶ Παρασκευῆς
Ὑπάρχουν χρονικὲς περίοδοι κατὰ τὶς ὁποῖες καταλύεται ἡ νηστεία τῆς Τετάρτης καὶ τῆς Παρασκευῆς. Τὸ γεγονὸς δὲ καὶ μόνο ὅτι ἔχουν θεσμοθετηθῆ ποιὲς εἶναι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς δείχνει τὸ πόσο σπουδαία καὶ ἀπαραίτητη εἶναι αὐτὴ ἡ νηστεία γιὰ τὴν ζωὴ τοῦ πιστοῦ ἀνθρώπου ποὺ θέλει νὰ ζήση ὅσο τὸ δυνατὸν καλλίτερα τὴν χριστιανικὴ ζωή. Σημειωτέον ὅτι, ὅταν οἱ Ἀπόστολοι καὶ οἱ Πατέρες ὁμιλοῦν περὶ νηστείας αὐτῶν τῶν ἡμερῶν, ἐννοοῦν Τετάρτη καὶ Παρασκευὴ χωρὶς λάδι.
Αἴρεται λοιπὸν τὸ ἄλαδο καὶ ἐπιτρέπεται κατάλυση οἴνου καὶ ἐλαίου γιὰ ἑορτὲς ποὺ θὰ τύχουν σὲ Τετάρτη ἢ Παρασκευή:
α) Στὴν ἑορτὴ τῶν Τεσσαράκοντα Μαρτύρων καὶ ἐπιτρέπεται ἡ κατάλυση οἴνου καὶ ἐλαίου•
β) Στὴν ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἡ ὁποία ἱδρύθηκε πιθανῶς στὴν Μ. Ἀσία τὸν στ' αἰώνα(34)• κατ' αὐτὴν τὴν ἡμέρα γίνεται κατάλυση οἴνου, ἐλαίου καὶ ἰχθύος(35). Ἐὰν δὲ συμπέση ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ κατὰ τὴν καθαρὰ ἑβδομάδα, δηλαδὴ μεταξὺ Δευτέρας καὶ Παρασκευῆς, (δεδομένου ὅτι τὸ Σάββατο καὶ ἡ Κυριακὴ δὲν νηστεύεται ἀπὸ λάδι) γίνεται κατάλυση μόνον οἴνου καὶ ἐλαίου(36), δεδομένου ὅτι κατὰ τὴν καθαρὰ ἑβδομάδα χρήση οἴνου καὶ ἐλαίου ἐπετρέπετο μόνο τὸ Σάββατο καὶ τὴν Κυριακή.
γ) Στὴν ἑβδομάδα τῆς Διακαινησίμου, καθὼς καὶ στὴν ἑβδομάδα μετὰ τὴν Κυριακή τῆς Πεντηκοστῆς. Ἡ ἄρση τῆς νηστείας αὐτῶν τῶν ἡμερῶν αἴρεται, διότι δὲν ἁρμόζει ὁ πένθιμος χαρακτῆρας τῆς νηστείας στὸ χαρμόσυνο αὐτῶν τῶν ἑβδομάδων. Καὶ συγκεκριμένως: Ἡ μὲν Διακαινήσιμος ἑβδομάδα εἶναι πλήρης χαρᾶς γιὰ τὴν ἀνάσταση τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ• ἡ δὲ ἑβδομάδα τῆς Πεντηκοστῆς λαμπρύνεται ἀπὸ τὴν ἐπιφοίτηση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἡ συγκεκριμένη ἄρση τῆς νηστείας κατὰ τὴν ἑβδομάδα τῆς Πεντηκοστῆς ἔχει ἰδιαίτερη σημασία γιὰ τὸ ἅγιον Πνεῦμα, τὸ τρίτο Πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος, δεδομένου ὅτι ἔτσι ἐξαίρεται τὸ ὁμοούσιο, ὁμότιμο καὶ ἰσοσθενὲς τοῦ ἁγίου Πνεύματος πρὸς τὸν Υἱὸν καὶ τὸν Πατέρα.
δ) Ἰδιαίτερη μνεία γίνεται στοὺς ἱεροὺς κανόνες καὶ γιὰ τὴν ἄρση τῆς νηστείας τῆς Τετάρτης καὶ Παρασκευῆς, ὅταν κατ' αὐτὲς τὶς ἡμέρες τύχη ἡ ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων ἢ τῶν Θεοφανείων. Αὐτὴ ἡ ἄρση, κατὰ τὸν ἅγιο Νικόδημο, θεραπεύεται μὲ τὸ ὅτι ὑπάρχει ἡ νηστεία τῆς παραμονῆς ὄχι μόνο τῶν Θεοφανείων ἀλλὰ καὶ τῶν Χριστουγέννων(37).
Νὰ σημειωθῆ ὅτι ὁ Θεόδωρος Στουδίτης, μὲ τὴν εὐκαιρία τῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανείων, ἀναφέρεται καὶ στὴν αἰτία καταλύσεως τῆς νηστείας κατὰ τὶς Δεσποτικὲς ἑορτὲς λέγων: «Πῶς γὰρ οὐ δυνατόν εὐφρανθῆνέ τε καὶ χορεῦσαι τὴν ἡμῶν σωτηρίαν; Καὶ γάρ, ὡς ἔγωγε οἶμαι, ὁ μὴ εὐφραινόμενος τὴν παροῦσαν ἡμέραν τοῦ ἁγίου βαπτίσματος, οὐ σωτήριος αὐτῷ φαίνεται ἡ παροῦσα χάρις, ἀλλὰ σκυθρωπῶς ὑποφαίνεται, καὶ ἀθέως διάκειται καὶ πονηρῶς ἐπὶ τῇ σωτηρίῳ δόσει»(38).
Κατὰ τὶς ἑορτὲς λοιπὸν τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων, σ' ὁποιαδήποτε ἡμέρα καὶ ἂν τύχουν, καταλύονται τὰ πάντα. Γράφει συγκεκριμένως ὁ Θεόδωρος Στουδίτης: α) Ὡς πρὸς τὴν ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων: «... τῇ δὲ ἐπαύριον διαλύομεν ἐν οἱαδηποτοῦν ἡμέρα τύχη, καθὼς ἄνωθεν εἰρήκαμεν, εἰς δόξαν τοῦ εὐδοκήσαντος Πατρὸς καὶ τοῦ γεννηθέντος Υἱοῦ»• β) ὡς πρὸς τὴν ἑορτὴ δὲ τῶν Θεοφανείων: «Ταύτην δέ γε τὴν ἡμέραν τῶν Θεοφανείων, οἱανοῦν ἡμέρᾳ τύχη, διαλύομεν εἰς πᾶν, εἰς χάριν καὶ δόξαν τοῦ βαπτισθέντος»(39).
Ὅσον ἀφορᾶ στὴν Παραμονὴ τῶν ἑορτῶν τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων, ἀλλὰ καὶ ὅλων τῶν Παραμονῶν «τῶν τοῦ Χριστοῦ πανηγύρεων», γίνεται αὐστηρὴ νηστεία, χωρὶς λάδι, ἐκτὸς ἂν τύχουν Σάββατον ἢ Κυριακή, ὁπότε γίνεται κατάλυση ἰχθύος καὶ ἐλαίου, κατὰ τὸν Θεόδωρο τύχη Κυριακή, τότε τὴν μὲν Παρασκευὴ γίνεται κατάλυση εἰς πάντα, καθότι εὐρισκόμεθα στὸ Δωδεκαήμερο, τὸ δὲ Σάββατο γίνεται κατάλυση οἴνου καὶ ἐλαίου(41).
ε) Κατάλυση τῆς νηστείας τῆς Τετάρτης καὶ τῆς Παρασκευῆς γίνεται 1) κατὰ τὸ δωδεκαήμερο (ἤτοι ἀπὸ τῆς ἡμέρας τῶν Χριστουγέννων μέχρι τῆς παραμονῆς τῶν Θεοφανείων), 2) τῆς ἑβδομάδος πρὸ τῆς Κυριακῆς του Ἀσώτου καὶ 3) τῆς ἑβδομάδος τῆς Τυροφάγου. Γι' αὐτὲς τὶς νηστεῖες ὑπάρχουν ὡρισμένες ἑρμηνεῖες, κατὰ τὶς ὁποῖες δικαιολογεῖται ἡ κατάλυση τῆς νηστείας τῶν ἀνωτέρω τριῶν περιπτώσεων καὶ οἱ ὁποῖες παρουσιάζονται, τρόπον τινά, σὰν ἀντιπερισπασμὸς σὲ νηστεῖες ἄλλων θρησκειῶν: α) Τοῦ μὲν Δωδεκαημέρου, ἐπειδὴ ἐνήστευαν οἱ Ἀρμένιοι «διὰ τον κύνα ἀρτζιβούριον», β) τῆς δὲ πρὸ τοῦ Ασώτου, ἐπειδὴ ἐνήστευον οἱ Νινευῖτες καὶ γ) τῆς ἐβδομάδος τῆς Τυροφάγου, ἐπειδὴ ἐνήστευον οἱ Τετραδῖτες(42). Μάλιστα ὁ Θεόδωρος Στουδίτης τονίζει πιὸ συγκεκριμένα ὅτι ἡ κατάλυση τῆς νηστείας τῆς ἑβδομάδος πρὸ τοῦ Ἀσώτου δὲν γίνεται «διά τινα ὀρθοδοξίαν», ἀλλὰ γιὰ τὴν ἀνατροπὴ ἑνὸς ἀνοήτου καὶ ἀθέου δόγματος ποὺ ἐνομοθέτησε ὁ «παμβέβηλος» Πέτρος, ἐπίσκοπος 'Αρμενίων, «ὅν καὶ Λυκόπετρον οἶδεν ὁ λόγος καλεῖν», «διά τινος λύκου σκαιοῦ καὶ μυσαρωτάτου»(43). Γιὰ τὴν κατάλυση δὲ τυροῦ καὶ ἰχθύος κατὰ τὴν ἑβδομάδα τῆς Τυροφάγου, ὁρίζει ὅτι ἔγινε γιὰ τὴν ἀνατροπὴ τῆς δυσσεβοῦς θρησκείας τῶν Ἰακωβιτῶν καὶ Τετραδιτῶν• δὲν τρώγεται δὲ κρέας «δι’ἀνάμνησιν τῆς μοναχικῆς τάξεως, ἢ διὰ τύπου τῆς νέας καὶ καθαρᾶς πολιτείας»(44). Τὴν ἰχθυοφαγία κατὰ τὴν Κυριακή τῆς Τυροφάγου φαίνεται ὅτι δέχεται καὶ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ὁ ὁποῖος, ἂν καὶ δὲν ἀναφέρεται μὲ τὴν συγκεκριμένη π.χ. ἔκφραση «τρώγεται ἡ ὄχι ψάρι», ὅμως τοῦτο συνάγεται ἐκ τοῦ συμπεράσματός του, ποὺ λέγει: «Οὕτως τοίνυν καὶ τὴν συνήθειαν τῆς Ἐκκλησίας ἐξ ἀγράφου παραδόσεως ἐπιστάμεθα, μίαν προνήστιμον ἑβδομάδα, ἐν ἧ μόνων τῶν κρεῶν ἀποχή... ἐπετελεῖτο»• ἡ ἀποχή, συνεπῶς, μόνο ἀπὸ τὸ κρέας συνυπονοεῖ καὶ τὴν βρώση ἰχθύος(45).
Νὰ σημειώσωμεν ὅτι, κατὰ τὸν ἅγιο Νικόδημο, ἡ κατάλυση τῆς νηστείας κατ' αὐτὲς τὶς χρονικὲς περιόδους «ἀπὸ κανένα μέρος δὲν ἠμπορεῖ νὰ θεραπευθῆ»(46). Ἐπιπλέον δὲ δὲν θεωρεῖ ὅτι ἀφορᾶ σ' ὅλους τοὺς πιστούς, ἀλλὰ μόνο ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι «συναναστρέφονται μὲ τοὺς ρηθέντας αἱρετικούς»(47)• δηλαδὴ δικαιολογεῖται μόνο ὅταν ὑπάρχη λόγος ἀντιπερισπασμοῦ. Σὲ ἀντίθετη περίπτωση, οἱ ἐνεργοῦντες μὲ αὐτὴν τὴν σκέψη-πρόφαση, χωρὶς νὰ ὑπάρχουν Ἀρμένιοι κ.λπ., καταλύουν τὴν νηστεία «ὄχι πρὸς ἐναντίωσιν τῶν Ἀρμενίων..., ἀλλὰ μᾶλλον ὡς τῇ γαστρὶ χαριζόμενοι»(48). Ὁ Βαλσαμὼν γράφει: «Πλὴν καὶ τοῦτο γενήσεται, ὅταν τις μετὰ τῶν Τετραδιτῶν ἤ Ἀρμενίων συναυλίζηται...»(49).
Κατάλυση τῆς νηστείας τῆς Τετάρτης καὶ Παρασκευῆς, ὅποτε καταλύεται λάδι καὶ ψάρι, γίνεται στὶς ἑορτές: Τῆς Γεννήσεως τῆς Θεοτόκου, τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου, τῆς Ὑπαπαντῆς τοῦ Κυρίου, τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου, τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, τοῦ Γενεσίου τοῦ Προδρόμου καὶ τῆς ἑορτῆς Πέτρου καὶ Παύλου(50).
Ὑπάρχει, βεβαίως, καὶ ἡ περίπτωση καταλύσεως τῆς νηστείας αὐτῶν τῶν ἡμερῶν τοῦ ἔτους ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ δὲν ἔχουν π.χ. πρόβλημα ὑγείας, ἀλλὰ προβαίνουν σ' αὐτὴ τὴν κατάλυση προβάλλοντες ἀστήρικτες δικαιολογίες καὶ προφάσεις. Ὁ Βαλσαμὼν καὶ ὁ Ζωναρᾶς, ἑρμηνεύοντες τὸν ΙΘ' κανόνα τῆς ἐν Γάγγρᾳ Συνόδου, ἀναφέρουν ὅτι οἱ Εὐσταθιανοὶ κατέλυον τὴν νηστεία, ἐπειδὴ ἐπίστευαν ὅτι ἔφθασαν σὲ τελειότητα. Εἶναι, συνεπῶς, ἐπικίνδυνος αὐτὸς ὁ λόγος, μήπως θεωρηθῆ καὶ γιὰ ἐκείνους πού, ἐνῷ γνωρίζουν τὴν ἀξία τῆς νηστείας, προβαίνουν σὲ περιφρόνησή της. Οἱ πιστοί, κατ' αὐτούς, «ὀφείλομεν... νηστεύειν κατὰ τὰς παραδεδομένας νηστείας, καὶ αὖθις πανηγυρίζειν κατὰ τὰς ἐορτασίμους ἡμέρας»(51). Ἤ, ὅπως γράφει ὁ Ζωναρᾶς, « Τὰς μὲν γὰρ εἰς τὸ κοινὸν παραδεδομένας, ἀνάγκη πάντας νηστεύειν τοὺς πιστούς»(52).
Σημειώσεις
34. Βλ. Ἄρχιμ. Βασιλείου Στεφανίδου, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, Ἀθῆναι 1959, σελ. 317.
35. Βλ. Χρ. Ἐνισλείδου, Ὁ θεσμὸς τῆς νηστείας, Θεσσαλονίκη 1972, σελ. 86.
36. Βλ. ἔνθ'ἀν., σέλ. 141.
37. « Τὴν δὲ κατάλυσιν ὅπου κάμνομεν τῶν Τετράδων ἤ Παρασκευῶν, εἰς τὰς ὁποίας συμβαίνουν αἱ ἑορταί τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων, φαίνεται πῶς (sic) τὴν θεραπεύει ἡ προλαβοῦσα νηστεία τῆς Παραμονῆς, ἥτις εἶναι τετυπωμένη νὰ γίνηται πάντοτε εἰς τὰς ἑορτὰς ταύτας, διὰ ταύτην λογιάζω τὴν ἀφορμήν» (Πηδάλιον, σελ. 92, σήμ. 2).
38. Θεοδώρου Στουδίτου, Διδασκαλία..., 7, PG 99, 1697C.
39. Θεοδώρου Στουδίτου, Διδασκαλία..., 6 καὶ 7, PG 99, 1697ΑΒ.
40. Βλ. Θεοδώρου Στουδίτου, Διδασκαλία..., 6 καὶ 7, PG99, 1697ΑΒ: «Ἐν μὲν οὖν τῇ παραμονῇ τῆς τοῦ Χριστοῦ γεννήσεως, νήστεις διατελοῦμεν, καὶ τὴν ἡμέραν ἁγνεύοντες εἰς ἰχθύας καὶ ἔλαιον, πάρεξ Σαββάτου ἢ Κυριακῆς• τότε ταῦτα ἐσθίομεν». Σαφέστερη παρουσιάζεται ἡ γραφὴ ἄλλου κώδικος, ὁ ὁποῖος γράφει: «Τῇ παραμονῇ τοῦ (sic) Χριστοῦ γεννήσεως καὶ τῶν ἁγίων Θεοφανείων νήστεις διατηροῦμεν, καὶ οὐ καταλύομεν ἔλαιον ἢ ἰχθύας, ἐκτὸς εἰ τύχωσι Σαββὰτῳ ἢ Κυριακῆ» (Ἔνθ" ἀν., PG 99, 1697, σημ. 16).
41. Βλ. Γεωργίου Βιολάκη, Τυπικόν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἔκδ. Β. ΣΑΛΙΒΕΡΟΥ, Ἀθῆναι, Τυπικὸν 6ης Ἰανουαρίου, Γ', § 20, 23, σελ. 150-151.
42. Βλ. Πηδάλιον, σελ. 92. Βλ. ἐπίσης, Θεοδώρου Βαλσαμῶνος, Ἀπόκρισις ΝΔ', πρὸς τὸν Ἀλεξανδρείας Μᾶρκον (Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, IV, σελ. 487, καθὼς καὶ Ξενοφῶντος Παπαχαραλάμπους, Ἡ ἀληθὴς νηστεία κατὰ τὸ Τριώδιον, Ἀθῆναι 1980, σελ. 68).
43. Θεοδώρου Στουδίτου, Διδασκαλία..., 8, PG 99, 1700Α.
44. Θεοδώρου Στουδίτου, Διδασκαλία..., 8, PG 99, 1700Β.
45. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Περὶ τῶν ἁγίων νηστειῶν, 5, PG 99,69D. Βλ. καὶ Ξενοφῶντος Παπαχαραλάμπους, Ἡ ἀληθὴς νηστεία..., σελ. 69.
46. Πηδάλιον, σελ. 92.
47. Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ἑρμηνεία τοῦ ΞΘ' κανόνος τῶν ἁγίων Ἀποστόλων (Πηδάλιον, σελ. 92, σήμ. 2).
48. Ἒνθ' ἀν., σέλ. 93.
49. Θεοδώρου Βαλσαμῶνος, Ἀπόκρισις ΝΔ' πρὸς τὸν Ἀλεξανδρείας Μᾶρκον (Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, IV, σελ. 487.
50. Θεοδώρου Στουδίτου, Διδασκαλία..., 5, PG 99, 1696CD.
51. Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, III, σελ. 116.
52. Ί. Ζωναρᾶ, Ἑρμηνεία τοῦ ΙΘ' κανόνος τῆς ἐν Γάγγρᾳ Συνόδου (Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, III, σελ. 116).
|
