Μαρία Σωτηροπούλου
Δρ. θεολογίας
Οι προ των εορτών νηστείες της Ορθοδόξου Χριστιανικής Εκκλησίας
Από ΘΕΟΛΟΓΙΑ, τόμος 76, τεύχος 1, Αθήναι 2005.
1. Νηστεῖες θεσμοθετημένες καὶ μὴ
Ἔτσι λοιπὸν ἔχομεν ὡρισμένες χρονικὲς περιόδους, κατὰ τὶς ὁποῖες ὁ ἄνθρωπος καλεῖται νὰ τηρήση καθαρὴ νηστεία ἐν ἀναμονῇ κάποιας μεγάλης ἑορτῆς. Ἡ
ἁγία μας Ἐκκλησία ἔχει ἑορτές, οἱ ὁποῖες ἔχουν εἰσέλθει στὴν λατρευτικὴ ζωὴ τῶν Χριστιανῶν, χωρὶς νὰ δοθῆ ἰδιαίτερη σημασία στὸ πῶς καθιερώθησαν, καὶ ὑπάρχουν στὸ λεγόμενο «Τυπικό» της. Φρονοῦμεν δὲ ὅτι οἱ ἀποστολικὲς παραδόσεις καὶ διατάξεις, καθὼς ἐπίσης καὶ οἱ ἔγγραφες νομοθεσίες τῶν ἁγίων Πατέρων, ἀποτελοῦν γενικῶς, ὁπωσδήποτε, τὸν γνώμονα τῆς ρυθμίσεως τῆς ζωῆς τῶν Χριστιανῶν τούτων ὅμως τὸ κῦρος καὶ ἡ ἰσχὺς δὲν ἀποκλείει τὸν σεβασμό, τὴν τήρηση καὶ τὴν προβολὴ καὶ ἄλλων φωνῶν, οἱ ὁποῖες ὑπῆρξαν μέν, ἀλλὰ δὲν κατεγράφησαν, καὶ παρέμειναν ὡς προφορικὴ παράδοση. Ὁ ἅγιος Ἀναστάσιος ὁ Σιναΐτης προτείνει καὶ ἐν ταυτῷ διδάσκει ὅτι ὀφείλομεν «προσέχειν ἀκριβῶς τοῖς ὑπ' αὐτῶν (=Ἀποστόλων καὶ Πατέρων) ὁρισθεῖσιν ἔν τε τοῖς αὐτῶν θείοις κανόσιν, ἔν τε τοῖς εὑρισκομένοις ἁγίοις τούτων συγγράμμασι, καὶ ταῖς ἐκ τῶν παραδόσεων τούτων ἁγίαις φωναῖς, καὶ ὡς Θεοῦ φωνὰς ἡγεῖσθαι καὶ σέβειν αὐτάς»(18). Καλὴ εἶναι ἡ καταγραφεῖσα φωνή, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἀπορριπτέα καὶ περιφρονητέα ἡ προφορικὴ καὶ ἄλλη παράδοση, ἰδίως ὅταν ἀναφέρωνται στὴν ποιότητα τῆς πνευματικῆς ζωῆς• καί, ἐν πάσῃ περιπτώσει, ἄλλο πρᾶγμα εἶναι κάτι νὰ ἀμφισβητῆται ἀπὸ ἀδαεῖς καὶ ἀγεύστους πνευματικῆς ζωῆς, καὶ ἄλλο ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ ζοῦν στὸν ἐκκλησιαστικὸ καὶ μοναστικὸ χῶρο(19).
Βεβαίως, «θεσμοθετημένες καθολικὲς νηστεῖες»(20) εἶναι ἡ νηστεία τῆς Τετάρτης καὶ Παρασκευῆς, τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς καὶ τῆς Μ. Ἑβδομάδος. Βάση τῆς διαμορφώσεως αὐτῶν τῶν θεσμοθετημένων καθολικῶν νηστειῶν εἶναι «ἡ χριστοκεντρικὴ κατανόηση τῆς νηστείας»(21), ἐφ' ὅσον οἱ πιστοί, κατὰ τὸν ἀπόστολο Παῦλο (Ρώμ. 6,5), γίνονται «σύμφυτοι» «τῷ ὁμοιώματι τοῦ θανάτου» τοῦ Χριστοῦ, ἀλλὰ καὶ στὴν Ἀνάσταση θὰ γίνουν ἕνα μὲ τὸν Χριστό• πλὴν ὅμως, καὶ οἱ ἄλλες, οἱ εἰδικὲς νηστεῖες, τῶν Χριστουγέννων, τῶν ἁγίων Ἀποστόλων καὶ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, ὅπως σημειοῦται κατωτέρω, εἶχαν εἰσέλθει στὴ ζωὴ τῶν πιστῶν, ἀπὸ τοὺς μοναχικοὺς κύκλους, χωρὶς νὰ ἔχουν ὑποχρεωτικό-καθολικὸ χαρακτῆρα, πρὸς ἐνίσχυση τοῦ πνευματικοῦ ἀγῶνος καὶ τῆς πορείας πρὸς τὴν ἠθικὴ τελείωση τῶν πιστῶν. Καὶ αὐτὲς οἱ εἰδικὲς νηστεῖες θεσμοθετήθηκαν τὸν ΙΒ' αἰῶνα ἀπὸ Ἐνδημοῦσα σύνοδο ἐπὶ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Λουκᾶ Χρυσοβέργη (1156-1169), χωρὶς νὰ ἔχουν τὴν αὐστηρότητα τῶν καθολικῶν νηστειῶν, ἀλλὰ μὲ «ἄμβλυνση τῆς αὐστηρότητας ὡς πρὸς τὴ βρώση καὶ τὴν πόση», ἀλλὰ καὶ μὲ « συντόμευση τῆς χρονικῆς ἐκτάσεώς τους κατ' ἐκκληστιαστική οἰκονομία»(22).
Ὁ ὅσιος Ἀναστάσιος ἐπικρίνει ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι «ἀπηρυθριασμένως οὑτωσὶ καὶ ἀναιδῶς διδάσκουσι, μόνην εἶναι νηστείαν, ἐκ τὲ τῶν ἁγίων Ἀποστόλων καὶ τῶν θείων Πατέρων παραδεδομένην, τὴν λεγομένην μεγάλην, τὴν δέ γε τῶν Χριστουγέννων, ἣν καὶ τοῦ ἁγίου Φιλίππου τινὲς ὀνομάζουσι..., καὶ τὴν πρὸ τῆς μνήμης τῶν ἁγίων κορυφαίων Ἀποστόλων Πέτρου καὶ Παύλου, μὴ εἶναι μήτε ἐξ Ἀποστολικῆς καὶ Πατερικῆς διαταγῆς, ἀλλὰ τίνων εὑρέματα μοναχῶν καὶ θελήματα, τῶν ταύτας τὰς ρηθείσας δύο νηστευόντων νηστείας»(23). Θεωρεῖ λοιπὸν ὅτι ἐκεῖνοι ποὺ σκέπτονται ἔτσι, καὶ μάλιστα κληρικοί, ἐπίσκοποι, ἱερεῖς, διάκονοι, λοιποὶ κληρικοί, ἀκόμη ἴσως καὶ ὡρισμένοι μοναχοί, ἔχουν γιὰ θεὸ «τὴν κοιλίαν» τους, γι' αὐτὸ καὶ ἔλαβαν αὐτὴν τὴν θέση περιφρονήσαντες τελείως τὰ μὴ ἐγγράφως παραδεδομένα. Καὶ ἔτσι περιώρισαν τὶς νηστεῖες, δηλαδὴ τὰ χρονικὰ πλαίσια τῆς νηστείας. Τοὺς θέτει μάλιστα πρὸ τῶν εὐθυνῶν τους, καθότι μὲ τὴν στάση τους σκανδαλίζουν τοὺς ἁπλοὺς πιστοὺς ἀνθρώπους: «Ὅταν γὰρ ἰδιώτης καὶ ἀγροῖκος θεάσηταί σε τὸν ἔχοντα γνῶσιν έσθίοντα ἀναιδῶς ἐν τῇ νηστείᾳ, πάντως σκανδαλισθήσεται, καὶ τὰ χείρονα ποιήσει»(24).
Ἡ νηστεία, συνεπῶς, ὡς ἐνέργεια συμμετοχῆς στὴν χριστιανικὴ καὶ πνευματικὴ ζωή, καὶ οἱ νηστεῖες, ὡς χρονικὲς περίοδοι ἰδιαιτέρας νηστευτικῆς ἐντάσεως, πρέπει νὰ ἐφαρμόζωνται καὶ νὰ μὴ ἀκρίτως καταλύωνται. Ὁ ἅγιος Νικόδημος, μὲ ἀφορμὴ τὸν ΞΔ' κανόνα τῶν ἁγίων Ἀποστόλων(25), διευκρινίζει τὶ εἶναι νηστεία, τὶ εἶναι λύση νηστείας καὶ τὶ εἶναι κατάλυση νηστείας, μὲ ἄμεση, βεβαίως, ἀναφορὰ στὸν μοναχικὸ χῶρο. Τονίζεται λοιπὸν ὅτι «νηστεία..., κυρίως εἶναι ἡ τελεία ἀσιτία ἢ καὶ τὸ νὰ τρώγη τινὰς μίαν φορὰν τὴν ἡμέραν, κατὰ τὴν ἐννάτην ὥραν, μὲ ξηροφαγίαν, ἄρτου δηλονότι μόνον καὶ ὕδατος. Λύσις δὲ τῆς νηστείας εἶναι τὸ νὰ φάγη τινὰς πρὸ τῆς ἐννάτης ὥρας, κἄν σῦκα, κἄν σταφίδας, κἄν ἄλλο τοιοῦτό τι. Ἢ τὸ νὰ φάγη, ἔξω ἀπὸ τὸν ἄρτον καὶ τὸ ὕδωρ, καὶ ἄλλα μερικὰ εἴδη βρωσίμων λιτῶν καὶ εὐτελῶν• λόγου χάριν, Ὄσπρια, Οἶνον, ἢ Ἔλαιον, ἢ 'Οστρακόδερμα. Κατάλυσις δε νηστείας εἶναι, ὅταν τρώγη τινὰς ἀπὸ ὅλα τὰ βρώσιμα, καὶ κρέας, θετέον καὶ ὀψάρια, καὶ γάλα, καὶ τυρί, καὶ τὰ λοιπά»(26).
Σημειώσεις
18. Ἀναστασίου Σιναΐτου, Περὶ τῶν ἁγίων τριῶν τεσσαρακοστῶν (Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, IV, σελ. 580).
19. «Ἔδει μὲν ἡμᾶς ἐξακολουθοῦντας ταῖς Ἀποστολικαῖς παραδόσεσι καὶ διατάξεσι, καὶ ταῖς τῶν ἁγίων Πατέρων ἡμῶν ἐγγράφοις μονοθεσίαις, μὴ δεῖσθαι ζητήσεις καὶ εὑρεσιολογίας ἐφευρίσκειν κενὰς καὶ ματαίας, πρὸς ἀθέτησιν τῶν ὑπ' ἐκείνων ὁρισθέντων, ἀλλὰ προσέχειν ἀκριβῶς τοῖς ὑπ' αὐτῶν ὁρισθεῖσιν ἐν τε τοῖς αὐτῶν θείοις κανόσιν, ἐν τε τοῖς εὑρισκομένοις ἁγίοις τούτων συγγράμμασι, καὶ ταῖς ἐκ τῶν παραδόσεων τούτων ἁγίαις φωναῖς, καὶ ὡς Θεοῦ φωνὰς ἡγεῖσθαι καὶ σέβειν αὐτάς» (Ἀναστασίου Σιναΐτου, Περὶ τῶν ἁγίων τριῶν τεσσαρακοστῶν, Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, IV, 580. Ἡ παράδοση εἶναι ἰσχυρή, καὶ κατὰ βάσιν τηρεῖται• παραλλήλως δὲ πρὸς αὐτὴν ὑπάρχει καὶ κάτι ἄλλο ποὺ δημιουργεῖ, κατὰ ἕνα τρόπον, αἰτία ὑπερβάσεως κάποιου κανόνος. Ὁ ἅγιος Δαμασκηνὸς λέγει: «Ἰστέον γὰρ ὅτι ὡς δύο πόνων προκειμένων ἰσχυρότερος ἐκνικᾶ καὶ προκρίνεται». Εἶναι π.χ. γνωστὴ ἡ ὀκταήμερη περιτομὴ καὶ συγχρόνως ἡ ἀργία τοῦ Σαββάτου• ὅμως ἡ ἀργία τοῦ Σαββάτου αἴρεται καὶ γίνεται περιτομὴ κατ' αὐτό, ὅταν ἡ γέννηση τοῦ παιδιοῦ γίνη σὲ ἡμέρα Σαββάτου (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Περὶ τῶν ἁγίων νηστειῶν, γ', PG 95, 69BC).
20. Βλ. Βλασίου Φειδᾶ, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, τόμ. Α', Ἀθῆναι 1992, σελ. 950.
21. Ἔνθ'ἀν., σελ. 964.
22. Ἒνθ' ἀν., σελ. 968. Βλ. Θ. Βαλσαμῶνος, Ἑρμηνεῖαι κανονικοί, Γ', PG 138, 941BC. Περὶ τοῦ ὑποχρεωτικοῦ χαρακτῆρος τῶν τριῶν νηστειῶν, βλ. Βασιλείου Στεφανίδου, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, Ἀθῆναι 1959, σελ. 322: «Αἱ νηστεῖαι τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, τῶν Χριστουγέννων καὶ τῆς Θεοτόκου εἰς τοιαύτην ἔκτασιν καὶ ἔντασιν ἐπεβλήθησαν ὡς ὑποχρεωτικαὶ κατ' ἀρχὰς μόνον εἰς τοὺς μοναχούς, ἀλλὰ βαθμηδὸν ἐπεβλήθησαν ὡς τοιαῦται καὶ εἰς τοὺς μὴ μοναχούς, κληρικοὺς καὶ λαϊκούς, ἀλλὰ τοῦτο ἔγινε μετὰ τὸ τέλος τῆς ιβ' ἑκατονταετηρίδος».
23. Ἀναστασίου Σιναΐτου, Περὶ τῶν ἁγίων τριῶν τεσσαρακοστῶν, Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, IV, σελ. 581.
24. Αὐτόθι.
25. «Εἴ τις Κληρικὸς εὑρεθῆ τὴν Κυριακὴν ἡμέραν νηστεύων, ἢ τὸ Σάββατον, πλὴν τοὺ ἑνὸς μόνον, καθαιρείσθω. Εἰ δὲ Λαϊκός, ἀφοριζέσθω».
26. Πηδάλιον τῆς νοητῆς νηὸς τῆς Μιᾶς Ἁγίας Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς τῶν 'Ορθοδόξων Ἐκκλησίας, ἑρμηνευόμενοι ὑπὸ Ἀγαπίου Ἱερομονάχου καὶ Νικοδήμου Μοναχοῦ, ἐκδ. Παπαδημητρίου, Ἀθῆναι 2003, σελ. 83.
|
