Μαρία Σωτηροπούλου
Δρ. θεολογίας
Οι προ των εορτών νηστείες της Ορθοδόξου Χριστιανικής Εκκλησίας
Από ΘΕΟΛΟΓΙΑ, τόμος 76, τεύχος 1, Αθήναι 2005.
Ἔχει θεσμοθετηθῆ ἢ ἔχει ἐπικρατήσει νὰ τηρῆται νηστεία κατὰ ἕνα συγκεκριμένο χρονικὸ διάστημα πρὶν ἀπὸ ὡρισμένες ἑορτές, μὲ σκοπὸ τὴν σωματικὴ καὶ ψυχικὴ προετοιμασία τοῦ πιστοῦ. Καὶ ἡ νηστεία σ' αὐτὲς τὶς περιπτώσεις θεωρεῖται ἀπαραίτητη, διότι συγκρατεῖ τὴν σκέψη τοῦ πιστοῦ στὸ πνεῦμα καὶ τὴν ἀξία τῆς ἑορτῆς• ζωντανεύει μέσα στὴν ψυχή του τὴν συμβολὴ τῶν διαφόρων Προσώπων στὴν θεμελίωση τῆς χριστιανικῆς ζωῆς καὶ τὴν σωτηρία. Ἔτσι, οἱ Δεσποτικές, θεομητορικὲς καὶ ἑορτὲς τῶν ἁγίων κάνουν τὸν πιστὸ ἄνθρωπο νὰ βιώση μὲ συγκίνηση θεῖες ἱστορικὲς στιγμὲς καὶ νὰ προσπαθήση νὰ συμμετάσχη σ' αὐτὲς ὅσο τὸ δυνατὸν ἀξιώτερα. Καὶ ἡ νηστεία εἶναι γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτὸ ἕνα καλὸ καὶ ἀποτελεσματικὸ ὄργανο.
Ἡ νηστεία γενικῶς
Ἡ νηστεία εἶναι ἔκφραση ἀγγελικῆς ζωῆς, ἡ ὁποία ἁρμόζει σὲ κάθε Χριστιανὸ ποὺ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπερβῆ τὰ ἀνθρώπινα ὅρια καὶ νὰ εὑρεθῆ στὴν πνευματικὴ σφαῖρα. Εἶναι εἰδικὸς τρόπος ζωῆς, ὁ ὁποῖος ἐπιβάλλεται ἔντονα στὴν ζωὴ τοῦ Χριστιανοῦ κατὰ ὡρισμένα χρονικὰ διαστήματα, γιὰ νὰ ἐλέγχη τὸν ἑαυτό του, νὰ δοκιμάζη τὴν αὐτοσυγκράτησή του, τὸν αὐτοέλεγχό του καὶ τὴν θέλησή του γιὰ ἐγκράτεια. Ἡ νηστεία πρέπει νὰ τηρῆται «πάντοτε καὶ διηνεκῶς», διότι εἶναι «ἔργον Θεοῦ»(1).
Ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς ἐτήρησε τὴν νηστεία, ὄχι ὅμως γιατί εἶχε Ἐκεῖνος ἀνάγκη, δεδομένου ὅτι ἦτο ὁ ἀναμάρτητος Κύριος, ἀλλὰ «τοῦτο... πεποίηκεν ἡμῖν παρέχων νηστείας ὑπογραμμόν, τὴν τοῦ Ἀδὰμ ἀναιρῶν παράβασιν»(2), καθόσον, ὁ μὲν Ἀδὰμ παρέβη τὴν ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ μέσα στὸν Παράδεισο, ὁ δὲ Ἰ. Χριστός, ὁ νέος Ἀδάμ, ἐφήρμοσε τὴν ἐντολὴ τοῦ Πατρός Του, ποιήσας τὸ θέλημά Του (Ἰωαν. 6, 38-39). Ἡ βάση, συνεπῶς, τῆς νηστείας ξεκινάει ἀπὸ τὸ ὅτι αὐτὴ ἀποτελεῖ τὴν ἀντίζυγο ἐνέργεια πρὸς τὴν ἐνέργεια τοῦ Ἀδάμ: Ὁ Ἀδὰμ ἔδειξε ἀκρασία καὶ γαστριμαργία, καὶ ὁ Χριστιανὸς πρέπει, ἀνορθῶν αὐτὴν τὴν κατάσταση, νὰ ἐγκρατευθῆ καὶ νὰ ἐφαρμόση τὴν νηστεία(3).
Κατ' αὐτὸν λοιπὸν τὸν τρόπο ὁ Χριστιανὸς καλεῖται νὰ τηρήση νηστεία καὶ ἐγκράτεια• δὲν καλεῖται νὰ κάνη ἀσιτία, ἀλλὰ νὰ διαφυλάξη αὐτὸ ποὺ παρεδόθη ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ νὰ φροντίση γιὰ τὰ ἁμαρτήματά του μὲ τὴν σκέψη πάντοτε τοῦ θανάτου καὶ τῆς ἀνταποδόσεως(4). Βεβαίως, ἡ ἀσιτία εἶναι νηστεία, ἀλλὰ νηστεία εἶναι καὶ ἡ ἀποχὴ ἀπὸ ὡρισμένα φαγητά: «Νηστεία ἐστὶν οὐ μόνον ἡ πατελὴς ἔωθεν μέχρις ἑσπέρας ἀσιτία, ἀλλὰ καὶ ἡ τινῶν βρομάτων ἀποχή»(5)• καὶ ἡ μία καὶ ἡ ἄλλη, ὅταν ἐφαρμόζωνται, στόχο ἔχουν τὴν τήρηση τῆς θείας ἐντολῆς μέσα στὰ πλαίσια τῆς ὑπακοῆς στὸν ἐντολοδότη Θεό.
Ἡ νηστεία εἶναι ἀπαραίτητη στὴν ζωὴ τοῦ Χριστιανοῦ, καθόσον εἶναι καὶ αὐτὴ ἕνας τρόπος νὰ φυλάσσεται ἡ εὐσέβειά του, χωρίς, βεβαίως, νὰ διατυμπανίζεται καὶ χωρὶς ἐπιδεικτικῶς νὰ προβάλλεται. Χρειάζεται ἡ νηστεία γιὰ τὴν καθαρότητα σώματος καὶ ψυχῆς, ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἀναμένη νὰ ἑορτάση μία μεγάλη ἑορτή.
Ἡ νηστεία φροντίζει(6), κατὰ ἕνα τρόπον, γιὰ τὴν ταπείνωση τοῦ σώματος, χωρὶς ὅμως νὰ παραμένη μόνον σ' αὐτό, καθότι τελικὸς σκοπὸς αὐτῆς τῆς σωματικῆς ἀρετῆς εἶναι καὶ ἡ ταπείνωση τῆς ψυχῆς. Ποτὲ δὲν ἔχει, ἄλλωστε, ἀξία ἡ ἁπλῆ καὶ στὰ περιωρισμένα σωματικὰ ὅρια νηστεία καὶ σωματικὴ ταπείνωση, ἐὰν ὑπάρχη ἔπαρση ψυχής(7).
Ἡ νηστεία εἶναι μία ἀπὸ τὶς προϋποθέσεις συμμετοχῆς στὴν θεία Εὐχαριστία(8). Ὁ μέγας Πατὴρ τῆς Ἐκκλησίας, ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος, ἀναφερόμενος στὴν Μ. Τεσσαρακοστή, ὡς περιόδου προετοιμασίας γιὰ τὸ ἅγιον Πάσχα, λέγει: «Τίνος οὖν ἕνεκεν νηστεύομεν, φησί, τεσσαράκοντα ταύτας ἡμέρας; Πολλοὶ τὸ παλαιὸν τοῖς μηστηρίοις προσήεσαν ἁπλῶς καὶ ὡς ἔτυχε, καὶ μάλιστα κατὰ τὸν καιρὸν τοῦτον, καθ' ὅν ὁ Χριστὸς αὐτὰ παρέδωκε. Συνειδότες οὖν οἱ πατέρες τὴν βλάβην τὴν γινομένην ἐκ τῆς ἠμελημένης προσόδου, συνελθόντες ἐτύπωσαν ἡμέρας τεσσαράκοντα νηστείας, εὐχῶν, ἀκροάσεως, συνόδων, ἵν' ἐν ταῖς ἡμέραις ταύταις καθαρθέντες μετ' ἀκριβείας ἅπαντες καὶ δι' εὐχῶν, δι' ἐλεημοσύνης, καὶ διὰ νηστείας, καὶ διὰ παννυχίδων, καὶ διὰ δακρύων, καὶ δι' ἐξομολογήσεως, καὶ διὰ τῶν ἄλλων ἁπάντων, οὕτω κατὰ δύναμιν τὴν ἡμετέραν μετὰ καθαροῦ συνειδότος προσίωμεν»(9). Προβάλλει δηλαδὴ ὁ Χρυσορρήμων ὄχι νηστεία, περιωρισμένη μόνο σὲ ἕνα τομέα, π.χ. στὸν τομέα τῶν τροφῶν, ἀλλὰ σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς ποὺ οἰκοδομοῦν τὸν ἐκ σώματος καὶ ψυχῆς ἄνθρωπο. Ἡ ἑορτὴ λοιπὸν τοῦ Πάσχα παρουσιάζεται ἀπὸ τὸν Χρυσόστομο σὰν τὸ τερματικὸ σημεῖο ἀναφορᾶς, καὶ ἡ νηστεία ὄχι σὰν αὐτοσκοπός, ἀλλὰ μέσο καθάρσεως ἐν ἀναμονῇ αὐτῆς τῆς ἡμέρας καί, κατ' ἐπέκταση, μέσο γιὰ διαρκῆ διατήρηση τῆς ψυχοσωματικῆς καθαρότητος. Λέγει ὁ ἱερὸς Πατήρ: «Πρὸς τὸ τέλος ἡμῖν τῆς νηστείας λοιπὸν ὁ καιρὸς ἐπείγεται• οὐκοῦν καὶ ἡμεῖς πρὸς πλείονα ἑαυτοὺς ἐπιδῶμεν ἀρετὴν»(10).
Οὐδεὶς ἀμφισβητεῖ τὴν μεγάλη ἀξία τῆς νηστείας• εἶναι ὅμως χρήσιμη, ἐν προκειμένῳ, ἡ γνώμη τοῦ Ζωναρᾶ περὶ αὐτῆς, ἀπὸ τὸ κείμενό του, στὸ ὁποῖο καυτηριάζει τὴν νηστεία κατὰ τὸ Σάββατο ἢ τὴν Κυριακή. «Καλὸν μὲν ἡ νηστεία», λέγει, γιὰ νὰ προστεθῆ καὶ ἡ δική του φωνή, μὲ τὴν ἑρμηνεία του, στὶς φωνὲς τῶν ἁγίων Πατέρων περὶ τῆς συμβολῆς της στὴν πνευματικὴ πορεία τοῦ πιστοῦ. Δὲν παύει ὅμως νὰ συμβουλεύη ὅτι τὰ καλὰ πρέπει νὰ πράττωνταὶ κατὰ τρόπον ὀρθὸ καὶ ὠφέλιμο γιὰ νὰ ἔχουν, ἀκριβῶς, ἀξία. «Τὰ δὲ καλὰ καλῶς γινέσθω• εἰ δε τις θεσμοὺς ἀποστολικοὺς ἢ πατέρων ἁγίων παραβαίνων νηστεύει, ἀκούσεται ὅτι οὐ καλὸν τὸ καλόν, ὅταν μὴ καλῶς γίνηται»(11).
Μόνη ἡ νηστεία τῶν τροφῶν δὲν ἀποτελεῖ παράγοντα ἀληθοῦς καθάρσεως τῆς ψυχῆς καὶ δείκτη ἀξιωσύνης γιὰ νὰ προσέλθη κανεὶς στὸ ἅγιο Μυστήριο. «Μηδεὶς μόνη τῇ νηστείᾳ ἐπιστηριζέσθω, ἐὰν τοῖς κακοῖς ἔμεινεν ἀδιόρθωτος», διδάσκει ὁ Χρυσορρήμων Πατήρ(12) καὶ γιὰ νὰ δείξη τὸ πενιχρὸ τῆς ἀξίας τῆς νηστείας μπροστὰ στὶς πολλὲς κακίες τῆς ψυχῆς, ἀναφέρει τὴν δυνατότητα καταλύσεως αὐτῆς ἕνεκα ἀσθενείας τοῦ σώματος, λέγων: «Τὸν μὲν γὰρ μὴ νηστεύοντα εἰκὸς καὶ συγγνώμης τυχεῖν, σώματος ἀσθένειαν προβαλλόμενον τὸν δὲ μὴ διορθώσαντα ἑαυτοῦ τὰ πλημμελήματα, ἀμήχανον ἀπολογίας τυχεῖν»(13). Λόγος λοιπὸν ὑγείας, ἀλλὰ καὶ πολλοὶ ἄλλοι παραλλήλως πρὸς αὐτόν, μπορεῖ νὰ ἄρη τὴν σωματικὴ νηστεία• ποτὲ ὅμως τὴν νηστεία τῶν κακιῶν, γιὰ τὴν ὁποία δὲν χρειάζεται σωματικὸ σθένος. Ἡ ἀσθένεια ὄντως εἶναι σοβαρὴ αἰτία καταλύσεως αὐτῆς τῆς μεγάλης προϋποθέσεως γιὰ τὴν θεία Εὐχαριστία• γιὰ κανένα ὅμως λόγο δὲν ἐμποδίζει τὸν σὲ ἀσθένεια εὑρισκόμενο νὰ ἔχη τὴν ψυχή του γεμάτη ἀπὸ ἀγαθὲς σκέψεις, πράξεις, προσευχὴ καὶ καλωσύνη, καὶ ὄχι ἀπὸ ἐμπάθεια, ἔχθρα καὶ μῖσος. «Οὐκ ἐνήστευσας διὰ τὴν τῆς σαρκὸς ἀσθένειαν τοῖς ἐχθροῖς σου τίνος ἕνεκεν οὐ κατηλλάγης, εἰπέ μοι; Μὴ καὶ ἐνταῦθα ἀσθένειαν σώματος προβαλέσθαι ἔχεις;»(14).
Ἡ πραγματικὴ λοιπὸν νηστεία εἶναι αὐτὴ ποὺ συνδυάζει ἀποχὴ ἀπὸ τροφὲς καὶ κακίες καὶ ταυτόχρονη ἀγάπη τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὥστε ἀξίως νὰ μετάσχη ὁ πιστεύων εἰς Αὐτόν. Ὁ Χρυσόστομος λέγει σχετικῶς: «Νηστείαν δὲ οὐ ταύτην λέγω τὴν τῶν πολλῶν, ἀλλὰ τὴν ἀκριβῆ νηστείαν, οὐ τὴν τῶν βρωμάτων ἀποχὴν μόνον, ἀλλὰ καὶ τὴν τῶν ἁμαρτημάτων»(15). Ὅμως, ὅσο καὶ ἂν ἡ νηστεία τῶν τροφῶν πηγαίνη σὲ δεύτερη θέση, δὲν παύει νὰ θεωρῆται ἀπαραίτητη γιὰ τὴν ὑγεία τῆς ψυχῆς. Ὁ Μ. Βασίλειος θεωρεῖ ὅτι ὁ νοῦς γίνεται ἰσχυρός, ὅταν δαμασθῆ ἡ σάρκα διὰ τῆς νηστείας(16)• προβάλλει δηλαδὴ τὸ ἀπαραίτητον τῆς νηστείας τῶν τροφῶν, ὡς παράγοντα γιὰ τὴν διατήρηση τῆς καλῆς καταστάσεως τοῦ νοῦ. Ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν Γρηγόριο Παλαμᾶ ἡ νηστεία ἀποτελεῖ τὴν ρίζα ὅλων τῶν ἀρετῶν καὶ ἀρχὴ τῶν θείων ἐντολῶν ἔχει δὲ ἰδιαίτερη ἀξία γιὰ τὴν κίνηση τοῦ νοῦ, καθότι ἡ ἀπόρριψη τῆς γαστριμαργίας κάνει τὸν ἄνθρωπο λάτρη τῆς ἐγκράτειας, τὸ σῶμα του γίνεται ἐλαφρὸ καὶ εὐήνιο στὴν ψυχή, μὲ ἀποτέλεσμα ὁ νοῦς νὰ κινῆται πιὸ εὔκολα πρὸς τὰ οὐράνια(17).
Σημειώσεις
1. Συμεὼν Θεσσαλονίκης, Ἀπόκρισις ΝΔ', PG 155, 901C.
2. Συμεὼν Θεσσαλονίκης, Ἀπόκρισις NB', PG 155, 897D.
3. Αὐτόθι.
4. Συμεὼν Θεσσαλονίκης, Ἀπόκρισις ΝΣΤ’, PG 155, 909Α.
5. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Περὶ τῶν ἁγίων νηστείων, γ', PG 95, 69ΑΒ.
6. Βλ. ἔνθ. ἀν., ζ', PG 95, 72BC.
7. « Ἡ γὰρ διὰ τῆς νηστείας ταπείνωσις τοῦ σώματος, διὰ τὴν τῆς ψυχῆς ἐπιτηδεύεται ταπείνωσιν, ὡς εἴ γε ἐπηρμένη εἴη τοῦ νηστεύοντος ἡ ψυχή, ματαία ἡ νηστεία ἐστί» (Ἰωάννου Ζωναρᾶ, Ἑρμηνεία τοῦ Ἀ' κανόνος τοῦ ἁγίου Διονυσίου Ἀλεξανδρείας, Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, IV, σέλ. 5).
8. Βλ. Ξενοφῶντος Παπαχαραλάμπους, Ὅροι καὶ προϋποθέσεις διὰ τὴν συμμετοχὴν εἰς τὴν θείαν Εὐχαριστίαν ἐξ ἐπόψεως ὀρθοδόξου, Ἀθῆναι 1997, σελ. 121-133.
9. Ἰωάννου Χρυσοστόμου. Εἰς τοὺς τὰ πρῶτα Πάσχα νηστεύοντας, δ', PG 48,867.
10. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τοὺς ἀνδριάντας, ὁμιλία κ', α', PG 49, 197.
11. Ἰωάννου Ζωναρᾶ, Ἑρμηνεία τοῦ ΞΣΤ' (ΞΔ') κανόνος τῶν ἁγίων Ἀποστόλων (Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, II, σελ. 84).
12. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τοὺς ἀνδριάντας, ὁμιλία κ', α', PG 49, 197.
13. Ἒνθ'ἀν., 197-198.
14. Ἒνθ' ἀν., 198.
15. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τοὺς ἀνδριάντας, ὁμιλία γ', 3, PG 49, 51. Ὁ ἅγιος Νικόλαος Καβάσιλας λέγει: « Ἀλλὰ τίνα τοῦ ἁγιασμοῦ τὰ αἴτια τοῖς ἁγιαζομένοις; Καὶ τίνα ἐστὶν ἃ παρ' ὑμῶν ὁ Χριστὸς ἀπαιτεῖ; Ψυχῆς κάθαρσις, ἀγάπη πρὸς τὸν Θεόν, πίστις, ἐπιθυμία τοῦ μυστηρίου, προθυμία πρὸς τὴν μετάληψιν, ὁρμὴ ζέουσα, τὸ διψῶντας δραμεῖν. Ταὐτά ἐστιν ἃ τὸν ἁγιασμὸν ἐφέλκεται τοῦτον μεθ' ὧν τοὺς προσερχομένους ἀνάγκη τοῦ Χριστοῦ μετασχεῖν καὶ ὧν χωρὶς ἀδύνατον». (Νικολάου Καβάσιλα, Ἑρμηνεία εἰς τὴν θείαν Λειτουργίαν, MB' 6, SC 4bis, 242).
16. «Εἰ βούλει ἰσχυρὸν ποιῆσαι τὸν νοῦν, δάμασον τὴν σάρκα διὰ νηστείας» (Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, λόγος Α', 9, PG 31, 180Α).
17. Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία Θ, 6. Βλ. Χαραλάμπους Γ. Σωτηροπούλου, Κοινωνικὰ καὶ θεολογικὰ θέματα, Ἀθῆναι 1998, σέλ. 101-102.
|
