Γεώργιος Παπαδόπουλος
Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ΄ ημάς (1-1900 μ.Χ)
Εκδόσεις "Τέρτιος", Κατερίνη.
Ο συγγραφέας είναι Μεγάλος Πρωτέκδικος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας και Διευθυντής της Μουσικής Σχολής του εν Κων/πόλει Εκκλ. Μουσικού Συλλόγου.
Η ΝΕΩΤΕΡΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ (1453-1900)
ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΣΤ'
ΑΠΟ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΜΕΧΡΙ ΠΕΤΡΟΥ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΟΥ (1453-1730)
Oι από του ΙΕ' μέχρι του ΙΗ' αιώνος υμνογράφοι και μουσικοί.
Εκ των μετά την άλωσιν επί παιδεία διαπρεψάντων εκ τε του ιερού κλήρου και του λαού ανδρών, oι εξής και την ιεράν μουσικήν εκαλλιέργησαν και πολλά εμέλισαν. Γενάδιος ο Σχολάριος, ο μετά την άλωσιν ανελθών πρώτος τον πατριαρχικόν θρόνον της Κωνσταντινουπόλεως· Κωνσταντινος Λάσκαις ο Πωγωνιάτης, διδάξας τα ελληνικά γράμματα εν Ιταλία, μετά την άλωσιν και μελίσας διάφορα άσματα· Αθανάσιος Ραψακίτας ή Ραψακιώτης ακμάσας μικρόν μετά την άλωσιν, εμέλισε τους ύμνoυς της λειτουργίας του Μ.Βασιλείου «άγιος, άγιος, άγιος Κύριος Σαβαώθ», «Αμήν», «Σε υμνούμεν», «Την γαρ σην μήτραν» (εις ήχον Α΄τετράφωνον), Koινωνικά και έντεχνον πολυέλεον· Νικόλαος Μαλαξός, ακμάσας περί τα τέλη του ΙΕ' αιώνος, ποιήσας στιχηρά, δοξαστικά, τροπάρια, μεγαλυνάρια και ασματικούς κανόνας· Ιουστίνος Δεκάδυος (1520) ο εκ Κερκύρας, ποιήσας κανόνας εις την Θεοτόκον και Ακολουθίας αγίων Γρηγόριος Σαβαΐτης, ζήσας περί τας αρχάς του ΙΣΤ΄ αιώνος, μελίσας διάφορα έργα, εν οις και Πασαπνοάριον του Όρθρου αργόν εις ήχoν Δ' καλλωπισθέν ακολούθως υπό Γερμανού του Νέων Πατρών· Μανουήλ ο Χαρτοφύλαξ και Μέγας Ρήτωρ της Μεγάλης Εκκλησίας, ακμάσας κατά το πρώτον ήμισυ της ΙΣΤ' εκατονταετηρίδος, ποιήσας στιχηρά, κανόνας εις αγίους και εις την Θεοτόκον, μoυσoυργήματα εις την Παπαδικήν και άλλα ανέκδοτα· Γρηγόριος Μαλαξός, ακμάσας κατά τον ΙΣΤ΄ αιώνα και γράψας κανόνα εις την αγίαν Τριάδα· Παχώμιος Ρουσάνος ο και Ρακενδίτης, μοναχός (1470-1553), εποίησε κανόνας, ακολουθίας αγίων, εφιλοπόνησε δε και «Ερμηνείαν σύντομον εις την καθ’ημάς εκκλησιαστικήν μουσικήν· Μάξιμος Μαργούνιος (1530) επίσκοπος Κυθήρων, δόκιμος υμνογράφος· Ιερεμίας ο Τρανός (1535) πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και εγκρατής της Μουσικής· Γαβριήλ Σευήρος (1541-1616) εφημέριος των εν Βενετία ορθοδόξων, ους εποίμανε και υπό τον τίτλον Φιλαδελφείας, κάτοχος της μουσικής· Μελέτιος Πηγάς (1549-1601), εγκρατέστατος της καθ’ημάς μουσικής· Αθανάσιος Τορνόβου αρχιεπίσκοπος και είτα Οικουμενικός Πατριάρχης, μελίσας Χερουβικά, Κοινωνικά και πολυχρονισμούς, ακμάσας δε περί τα μέσα του ΙΣΤ' αιώνος· Ιερεμίας ο Χαλκηδόνος μητροπολίτης, ακμάσας τον ΙΣΤ΄αιώνα, και ο μαθητής αυτού Αντώνιος ο Μ. Οικονόμος της Μεγάλης Εκκλησίας, ου τα Χερουβικά εδημοσιεύθησαν· Θεοφάνης Καρύκης ΙΙατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1595), δόκιμος μύστης των κανόνων της μελοποιΐας, μελίσας διάφορα μουσουργήματα εις το Παπαδικόν μέλος· Αρσένιος ο Μικρός, ιερομόναχος, μαθητής Ιερεμίου του Χαλκηδόνος, ακμάσας περί τα τέλη του ΙΣΤ΄ αιώνος προ του νέου Χρυσάφου και του Βαλασίου, μελοποιός άριστος, μελωδήσας Καλοφωνικούς Ειρμούς προς ευθυμίαν και άλλα αργά μαθήματα· Νεκτάριος Ιεροσολύμων πατριάρχης (1602-1676), εγκρατής της μουσικής· Δοσίθεος Ιεροσολύμων (1669) διάδοχος του Νεκταρίου, κάτοχος της μουσικής· Χρύσανθος Νοταράς, πατριάρχης Ιεροσολύμων, αποβιώσας τω 1730, περί δε την μουσικήν τέχνην εντριβής· Αλέξαδρος Μαυροκορδάτος (1627-1709) ο εξ Απορρήτων, Μ.Λογοθέτης της Μεγάλης Εκκλησίας και Μ.Διερμηνεύς της Υψηλής Πύλης, ανήρ σοφώτατος και ονομαστότατος, σχολαρχήσας της Μ.του Γ. Σχολής και εν τοις μουσικοίς αριθμούμενος· Γεράσιμος Αλεξανδρείας πατριάρχης (1623-1643), συγγράψας διάφορα συγγράμματα και ποιήσας ασματικούς κανόνας, ιδιόμελα και στιχηρά εις τους πατριάρχας Αλεξανδρείας Αθανάσιον και Κύριλλον· Μελχισεδέκ Ραιδεστού επίσκοπος, ακμάσας τον ΙΖ' αιώνα, μελίσας πολλά αργά μαθήματα· Γερμανός Νέων Πατρών αρχιεπίσκοπος, έξοχος μελοποιός, ακμάσας κατά το δεύτερον ήμισυ του ΙΖ' αιώνος, σύγχρονος Mανουήλ Χρυσάφου του νέου και μαθητής Γεωργίου Ραιδεστηνού, Πρωτοψάλτου της Μ.Εκκλησίας, συγγράψας Αργόν Στιχηράριον, Χερουβικά και άλλα άσματα, μετενεχθέντα εκ της αρχαίας παρασημαντικής εις την νυν εν χρησει υπό Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, ποιήσας δε και μελίσας και το λαμπρόν κατά τε το γράμμα και το μέλος επικήδειον άσμα του Επιταφίου «Τον ήλιον κρύψαντα» προς ήχον Πλ. Α', διακρινόμενον ιδία διά το θρηνώδες και φιλοικτίρμον ήθος αυτού. Βαλάσιος ιερεύς και Νομοφύλαξ της Μ. Εκκλησίας, ανήρ μουσικώτατος, σύγχρονος Μανουήλ του νεου Χρυσάφου και μαθητής Γερμανού του Νέων Πατρών, συγγράψας Αργόν Ειρμολόγιον (συντμηθέν κατόπιν υπό Πέτρου Λαμπαδαρίου του Πελοποννησίου) και Σύντομον, μελίσας πολυελέους, πολυχρονισμούς, τας καταβασίας των Δεσποτιών και Θεομξτορικών εορτών και τας των αγίων Παθών μεθ’όλων των στίχων των κανόνων, δοξολογίας, καλοφωνικούς ειρμούς, χερουβικά και κοινωνικά κατά τους οκτώ ήχους και άλλα διάφορα μαθήματα· Αθανάσιος Πατελάριος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ποιητής Καλοφωνικών Ειρμών, μαθητής εν τη μουσική Βαλασίου ιερέως, γεννηθείς περί τα τέλη του ΙΖ' αιώνος· Ιωακείμ Βιζύης αρχιεπίσκοπος, μαθητής γενόμενος Βαλασίου του ιερέως και μελισας χερουβικά και κοινωνικά των Κυριακών και άλλα τινά μουσουργήματα· Παρθένιος ο εκ της νήσου Μήλου, ακμάσας περί τα τέλη του ΙΖ' αιώνος, ειδήμων ου μόνον της εκκλησιαστικής αλλά και της αραβοπερσικής μουσικής, μελίσας δε και δοξολογίας· Μελέτιος Αθηνών μητροπολίτης (1661-1714) ο εξ Ιωαννίνων, ανήρ ευρυμαθής και περί την καθ’ημάς μουσικήν ασχοληθείς· Ηλίας Μηνιάτης (1669-1714) ο εκ Κεφαλληνίας, επιφανέστατος ιεροκήρυξ, καταλιπών ημίν τους μελισταγείς αυτού λόγους και άλλα σοφά έργα, διακριθείς και ως μουσικός· Δημήτριος Καντεμίρης, γεννηθείς τω 1673 εν Κριμαία και αποθανών πεντηκοντούτης την ηλικίαν, διετέλεσεν επί Σουλτάν Μαχμούτ του Δ' ηγεμών της Βλαχίας· ανήρ ευρυμαθής, πολύγλωττος, εγκρατέστατος της καθ’ημάς μουσικής ως και της αραβοπερσικής, χειριζόμενος δε τον αραβικόν πλαγίαυλον (νέϊ) και την πανδουρίδα· συνέγραψε πραγματείαν περί Μουσικής ελληνιστί, και αραβοπερσιστί, εν η πραγματεύεται περι των διαφόρων συστημάτων της αραβοπερσικής μουσικής. Εις αυτόν αποδίδεται η εύρεσις τον ρυθμού του καλουμένου τουρκιστί «ζαρ μπεΐν» (κύβος ηγεμόνος)·Κοσμάς Ιβηρίτης ο Μακεδών, υπήρξε Δομέστικος της Αθωνιάδος μονής των Ιβήρων, κράτιστος μουσικός, ακμάσας περί τα τέλη του ΙΖ' αιώνος και μελίσας τας Καταβασίας τoυ Ευαγγελισμού και άλλα μαθήματα· Ευγένιος Βούλγαρις (1716- 1806) ο εκ Κερκύρας, ανήρ σοφώτατος και της μουσικής εγκρατής, γράψας και πραγματείαν περί της εκκλησιαστικής μουσικής· Νικηφόπος Θεοτόκης (1736-1800), ο του Βουλγάρεως ομοπάτριος και στενός φίλος και τούτου διάδοχος εις την εν Ρωσσία επισκοπήν Χερσώνος και Σλαβηνίου, ανήρ σοφώτατος και πολυγραφώτατος, κάτοχος της μουσικής και εγκρατής πολλών γλωσσών· Αγάπιος ιερομόναχος εκ Μεσολογγίου, ακμάσας κατά τας αρχάς του ΙΗ' αιώνος, προεστώς της εν Γαλατά εκκλησίας του αγίου Νικολάου, ανήρ μεγαλόφωνος και μουσικός· Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, Πελοποννήσιος, ακμάσας κατά το 1760, ανήρ σοφός και πρώτος καθηγητής υπάρξας της εν Αγίω Όρει Άθω Αθωνιάδος Ακαδημίας, μουσικός δε και υμνογράφος και εν τοις ακολουθιογράφοις αρίθμούμενος· Δημήτριος Δακιανός ο Δομέστικος, έζη κατά τας αρχάς του ΙΗ' αιώνος, μελίσας χερουβικά και κοινωνικά, καλοφωνικούς ειρμούς και άλλα· Καισάριος Δαπόντες, εγεννήθη την α' δεκαετηρίδα του ΙΗ' αιώνος εις την νήσον Σκόπελον, απέθανε δε τω 1784 εις την εν Άθω μονήν του Ξηροποτάμου. Εκ των δοκίμων μουσικών και υμνογράφων ποιήσας στιχηρά, χαιρετισμούς, Κανόνας εις την Θεοτόκον και άλλους· Άνθιμος Ιεροσολύμων πατριάρχης, εγεννήθη τω 1717, διεκρίθη επι συγγραφική δεξιότητι και μουσικαίς γνώσεσι· Γεώργιος Χρυσόγονος, έζη κατά το πρώτον ήμισυ του ΙΗ' αιώνος, υμνογράφος, ποιήσας κανόνας και τροπάρια και ακολουθίας τελείας είς τινας των αγίων· Γεώργιος Παπαδόπουλος, ιερεύς εκ Σούδας της Κρήτης, ήκμασε κατά τας αρχάς του ΙΗ' αιώνος, εποίησε κανόνα εις την Θεοτόκον· Ιωάννης Τζουλάτης ιατρός, εγεννήθη εν Κεφαλληνία τω 1762, έγραψε και μελέτην «Περί δυνάμεως της μουσικής εις τας παθήσεις, τα ήθη και τας ασθενείας»· Γερμανός Κρητικός ιερομόναχος της εν Ολύμπω μονης της αγίας Τριάδος, μουσικός έξοχος, συγγράψας προς τοις άλλοις και «Περί Κρητικής μουσικής»· απεβίωσεν εν έτει 1760. Διονύσιος Τραπεζούντιος, αρχιεπίσκοπος Χαλδείας, υμνογράφος, ακμάσας κατά το έτος 1760 και ποιήσας ιδιόμελα· Χριστοφόρος Αρτινός, μοναχός εγεννήθη εν Άρτη τω 1730, συνέγραψε διάφορα μελωδικά άσματα· Θεοφάνης Μουσαίος, υμνογράφος, ζήσας τον ΙΗ' αιώνα· Εφραίμ Αθηναίος πατριάρχης Ιεροσολύμων, εκ των καλλίστων Θεοτοκαριογράφων του ΙΗ' αιώνος· Νικόλαος Βελλαράς εξ Ιωαννίνων, ακμάσας τον ΙΗ' αιώνα, εποίησε Θεοτοκία και κανόνας· Δαμιανός Βατοπεδινός, μοναχός της εν Αγίω Όρει μονής του Βατοπεδίου, ένθα και έψαλλεν, ακμάσας περί το 1740. Εμέλισε διάφορα μουσουργήματα, άτινα εκ της αρχαίας παρασημαντικης μετηνέχθησαν εις την νυν εν χρήσει, προσέτι δε και το δίχορον «Άξιόν εστίν» μετά των κρατημάτων, κατά μίμησιν του οποίου ο εκ των μαθητών αυτού ΙΙέτρος ο Μπερεκέτης εποίησε το λαμπρόν δίχορον οκτάηχον της αρτοκλασίας «Θεοτόκε Παρθένε». Πέτρος Γλυκύς ο Μπερεκέτης επωνυμούμενος, ως εκ της τουρκικής λέξεως «μπερεκέτ» (αφθονία) ην μετεχειρίζετο ερωτώμενος υπό των μαθητών αυτού, αν έχη και άλλους Ειρμούς να διδάξη· εκ των διαπρεπεστέρων μετά την άλωσιν μουσικών, πολλά και διάφορα μελίσας άσματα, ως το δίχορον «Θεοτόκε Παρθένε» μετά του κρατήματος, πολυελέους, δοξολογίας, ασματικά έντεχνα, πασαπνοάρια, κοινωνικά της εβδομάδος, κοινωνικά του ενιαυτού εις διαφόρους ήχους, χερουβικά και τας καταβασίας της Χριστού Γεννήσεως, διακριθείς δε ιδία εις την μέλισιν των Ειρμών, υπερβαλών προς τούτο πάντας τους συγχρόνους αυτού, διό και υπό των μελωδών οι τοιούτοι ειρμοί «Καλοφωνικοί» εκλήθησαν ένεκα της απαραμίλλου αυτών γλυκήτητος, αυτός δε «πατήρ των Καλοφωνικών Ειρμών». Εκ των μουσουργημάτων του Μπερεκέτου τα πλείστα εκ της αρχαίας παρασημαντικής μετηνέχθηqαν εις την νυν εν χρήσει και εδημοσιεύθησαν εις διαφόρους Ανθολογίας. Έζη περί τα μέσα του ΙΗ' αιώνος, συγχρονήσας τοις Πρωτοψάλταις της Μ. Εκκλησίας Παναγιώτη Χαλάτζογλου και Ιωάννη Τραπεζουντίω. Την μουσικήν εδιδάχθη εν τη πατρίδι αυτού, τη Κωνσταντινουπόλει, είτα δε εν Αγίω Όρει παρά τω ονομαστώ μουσικώ Δαμιανώ τω Βατοπεδινώ. Διετέλεσε δε ιεροψάλτης επί μακρόν εν τη εν Υψωμαθείοις εκκλησία του αγίου Κωνσταντίνου. Ιωακείμ Ρόδιος, ιερομόναχος, μαθητής του Πρωτοψάλτου Ιωάννου του Τραπεζουντίου, ζήσας περί τα μέσα του ΙΗ' αιώνος, εμέλισε μαθήματα του παπαδικού μέλους. Ζαχαρίας πρωτοψάλτης της μητροπόλεως Κυζίκου, ήκμασε περί τα μέσα του ΙΗ' αιώνος, ανεψιός Ανανίου του μητροπολίτου Κυζίκου, μαθητής δε Ιωάννου του Τραπεζουντιου. Ιωάσαφ Κουκκουζέλης ο νεώτερος, ανθήσας κατά το πρώτον ήμισυ του ΙΗ' αιώνος, άριστος μουσικός και καλλιγράφος της μουσικής, μελίσας διάφορα άσματα και αντιγράψας την παλαιάν Παπαδικήν εις ογκωδέστατον τόμον, εν ω περιέλαβε πλουσιωτάτην ύλην. Νικόδημος Αγιορείτης, Νάξιος την πατρίδα, επισκεφθείς πολλάς βιβλιοθήκας και ασχοληθείς μελετών ιδία εν ταις βιβλιοθήκαις των μονών και των κελλίων του Αγίου Όρους· ανήρ πολυμαθής, φιλοπονώτατος και άριστος υμνογράφος, καλλύνας τους ύμνους και τα εγκώμια του Επιταφίου και του Πάσχα, διορθώσας πολλούς ασματικούς κανόνας και ιδια τους του Θεοτοκαρίου, ποιήσας δε διαφόρους κανόνας, αναδειχθείς και έξοχος Ακολουθιογράφος, υπερβαλών τους κατά τον ΙΣΤ΄αιώνα ακμάσαντας διασήμους τοιούτους Αντώνιον Μέγαν Ρήτορα της Μ. Εκκλησίας, τον και προστάντα της εν Κωνσταντινουπόλει, πατριαρχικής σχολής, Μελέτιον Συρίγον, Στυλιανόν Ρίκην, τους κατά τον ΙΖ' αιώνα Μαρίνον Τζάνες τον Πουλιανήν, Γεώργιον Κορέσσιον, και τους κατά τον ΙΗ' αιώνα Αθανάσιον Πάριον, Μητροφάνην Γρηγοράν, Νικόλαον Ζερτζούλην τον εκ Μετσόβου, Νικόλαον Γαβριηλόπουλον, Βίκτορα Δαράκην, Καμπίτη Παπαφιλίππου, Νικόλαον Τριαντάφυλλον, Σωφρόνιον Πάγκαλον, Αθανάσιον Ιβηρίτην, Νικηφόρον ιεροδιάκονον, Νικόλαον Κύρκον, Γρηγόριον τον Δυρραχίου, Ιερεμία τον Κρήτατα, Χρύσανθον τον Κύπριον, Γρηγόριον Αγιοπαυλίτην, Κύριλλον Σινά αρχιεπίσκοπον, Ιωακείμ Πάριον, Μητροφάνην Ναύπλιον, Γεώργιον Βελημάν, Ανδρέαν Πάργιον, Γεώργιον, Σύπανδρον, Ιερόθεον Αιτωλόν και Αθανάσιον τον εκ Ραιδεστού. -Κύριλλος Τήνου αρχιεπίσκοπος, πρότερον χρηματίσας ιεράρχης της επαρχίας Γάνου και Χώοας, διό και εκ των έργων αυτού τινά μεν επιγράφονται «Κυρίλλου Γάνου και Χώρας», τινά δε «Κυρίλλου πρώην Τήνου». Διακεκριμένος μουσικός, γεννηθείς εις την παρά την Προποντίδα νήσον του Μαρμαρά, συνεχρόνισε τω Πρωτοψάλτη Δανιήλ, μεθ’ oυ και συνέψαλλεν ενίοτε εις τον πατριαρχικόν ναόν. Ην εγκρατής oυ μόνον της εκκλησιαστικής μουσικής, ην εδιδάχθη παρά Παναγιώτου του Χαλάτζογλου, αλλά και της αραβοπερσικής. Εμέλισε χερουβικά και κoινωνικά, συνέγραψε δε και Εγχειρίδιον περί της καθ’ ημάς Μουσικής.
|
