Γεώργιος Παπαδόπουλος
Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ΄ ημάς (1-1900 μ.Χ)
Εκδόσεις "Τέρτιος", Κατερίνη.
Ο συγγραφέας είναι Μεγάλος Πρωτέκδικος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας και Διευθυντής της Μουσικής Σχολής του εν Κων/πόλει Εκκλ. Μουσικού Συλλόγου.
ΠΕΡΙΟΔΟΣ Ε'
ΑΠΟ ΤΟΥ ΚΟΥΚΚΟΥΖΕΛΗ ΜΕΧΡΙ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ (1100-1453)
Oι από του ΙΒ' μέχρι του ΙΕ΄ αιώνος υμνογράφοι και μουσικοί.
Γρηγόριος Κουκκουζέλης, μοναχός, δομέστικος της εν Αγίω Όρει ιεράς μονής της Μεγίστης Λαύρας, ένθα εμόναζε κατά τον ΙΒ' αιώνα· εκ των μαθητών του ονομαστού Ιωάννου του Κουκκουζέλη. Υπήρξε μουσικός πεφημισμένος. -Γεώργιος Κοντοπετρής, δομέστικος, ακμάσας κατά τον ΙΒ' αιώνα μετά τον Κουκκουζέλην. Έχει μουσουργήματα πολλά εις το Στιχηράριον, Μαθηματάριον, Κρατηματάριον και την ΙΙαπαδικήν, μετενεχθέντα και εις την νυν εν χρήσει παρασημαντικήν και εκδοθέντα εις διαφόρους Μουσικάς Ανθολογίας. -Ξένος ο Κορώνης, εκ Κορώνης της Πελοποννήσου καταγόμενος, Πρωτοψάλτης της Αγίας Σοφίας, ακμάσας μετά τον Ιωάννην τον Κουκκουζέλην. Ο έξοχος ούτος μουσικός είχε και αδελφόν μουσικόν τον Αγάθωνα, ποιήσαντα μαθήματα εις την ΙΙαπαδικήν, και υιόν μουσικόν τον Μανουήλ, μελίσαντα μαθήματα ευρισκόμενα εις το Μαθηματάριον. Ξένος ο Κορώνης, συνέγραψε περί Μουσικής Εγχειρίδιον, εις ο πραγματεύεται περι ήχων, περί φθορών κτλ. ανεδείχθη ο εξοχώτερος πάντων των θεματογράφων του Μαθηματαρίου είδους των αναγραμματισμών και του Κρατηματαρίου. Εμέλισε το εις ήχον Β' «Δύναμις» μετά του κρατήματος, το «Άγιος, Κύριος Σαβαώθ» της λειτουργίας του Μεγάλου Βασιλείου, και το «Επί σοι χαίρει» εις ήχον Πλ. Δ', και άλλα τινά. -Θεόδωρος Πρόδρομος (1150), συνέγραψεν ερμηνείαν εις τους ιερούς Κανόνας Ιωάννου του Δαμασκηνού και Κοσμα· περί την ποίησιν και μουσικήν έμπειρος. -Ευστάθιος Θεσσαλονίκης αρχιεπίσκοπος (1170), συνέγραψε περί μουσικής προσωδίας, ηρμήνευσε δε και τον εις την Πεντηκοστήν ιαμβικόν κανόνα του Δαμασκηνού. -Θεόδωρος Βαλσαμών, ο τω 1190 πατριάρχης Αντιοχείας, και εν τοις μελωδοίς αριθμούμενος. -Χριστόφορος ο πατρίκιος και εξ απορρήτων της αυτοκρατορικής αυλής, ήκμασε κατά τον ΙΒ' αιώνα, ποιήσας κανόνας, προσόμοια εις διαφόρους αγίους και άλλα ιερά άσματα. -Θεόκτιστος μοναχός, ακμάσας κατά τον ΙΒ' αιώνα και τακτοποιήσας τα διάφορα εκκλησιαστικά βιβλία. Έγραψε Mηναία, τα οποία είναι γεγραμμένα διά μουσικών σημείων, εποίησε δε και διάφορα στιχηρά. -Ιωάννης Βατάτζης, αυτοκράτωρ του Βυζαντίου (1222), εποίησε πολυελέους και δοξολογίας. -Νικηφόρος Βλεμμίδης (1198-1272), σοφός μοναχός, αριθμούμενος εν τοις μελωδοίς της Εκκλησίας. -Γερμανός ο νέος, πατριάρχης Κων/πόλεως (1222), εποίησεν άσματα ιδιόμελα και την ακολουθίαν της ια' Οκτωβρίου. -Θεόδωρος Λάσκαρις αυτοκράτωρ Νικαίας (1255-1269). Ο ευσεβής βασιλεύς απόβλητος ων του θρόνου υπό των Σταυροφόρων, και στενάζων εν Νικαία εποίησε τον προς την Θεοτόκον εξαίρετον παρακλητικόν κανόνα εις ήχον Πλ.Δ' προς το «Αρματηλάτην Φαραώ», ψαλλόμενον κατά την δεκαπενθήμερον της Κοιμήσεως της Θεοτόκου νηστείαν και συμπεριληφθέντα εν τη Παρακλητική. Τού εστεμμένου μελωδού σώζεται και έτερος κανών εις την Θεοτόκον.
Εις αυτόν αποδίδονται και Κοινωνικά και μαθήματα του Κρατηματαρίου. -Αθανάσιος ο νέος, πατριάρχης Κων/πόλεως, αριθμείται εν τοις Θεοτοκαριογράφοις της Εκκλησίας, ποιήσας κανόνας παρακλητικούς εις την Θεοτόκον. -Γιωβάσκος ο Βλάχος, άριστος μελοποιός, ακμάσας κατά τον ΙΓ΄αιώνα. Εμέλισε διάφορα άσματα και ιδία Δοξολογίας, εξ ων διακρίνεται η εις την Ύψωσιν του Τιμίου Σταυρού πανηγυρική και χαρμόσυνος εις ήχον Δ' μετά δύο ασματικών εις τον αυτόν ήχoν (ων το μεν εκτενέστερον, το δε συντομώτερον), μετενεχθέντων παρά Πέτρου του Πελοποννησίου εις την παρασημαντικήν αυτού, παρά δε Γρηγορίου του Πρωτοψάλτου και Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος εις την σήμερον εν χρήσει, ψαλλομένων δε και νυν κατά την εορτήν της Υψώσεως του Σταυρού και την Γ΄Κυριακήν των Νηστειών. -Γρηγόριος Σιναΐτης μοναχός, τελευτήσας τω 1310. Εποίησε τροπάρια και κανόνας. -Ισίδωρος Βουχηράς, πατριάρχης Κων/πόλεως, ετελεύτησε τω 1349. Εις αυτόν αποδίδονται κανόνες και ύμνοι Ακάθιστοι εις αγίους κτλ. -Νικηφόρος Καβάσιλας (1350), αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, συνέγραψε προς τοις άλλοις και «Ερμηνείαν της θείας λειτουργίας», εν η και περί των ιερών ψαλμωδιών. -Νικηφόρος Κάλλιστος, ιερεύς του ναού της αγίας Σοφίας, ανήρ πολυμαθής, γόνιμος υμνογράφος και ασματογράφος, γεννηθείς περί τα μέσα του ΙΔ' αιώνος, εποίησεν ακολουθίαν εις την Υπεραγίαν Θεοτόκον της Ζωοδόχου Πηγής και συναξάριον περί της εορτής, ακολουθίαν των εγκαινίων του νoυ της Ζωοδόχου Πηγής, κανόνα εις την Θεοτόκον, διάφορα ασματικά προϊόντα, τροπάρια, συναξάρια εις τας επισήμους εορτάς του Τριωδίου, σύνoψιν Τριωδίου και Πεντηκοσταρίου, σύνοψιν Τριωδίου ακριβεστάτην, ερμηνείαν των Αναβαθμών των οκτώ ήχων και πολλά άλλα έργα. -Μανουήλ Βρυέννιος (1320), ο εξοχώτερος των μουσικών θεωρητικών διδασκάλων της βυζαντινής εποχής, συγγράψας αξιόλογον περί Μουσικής σύγγραμμα, εν ω πραγματεύεται περί, της ποιότητος, περί των οκτώ ήχων, περί φθόγγων, περί των των κοινών τετραχόρδων των αρχαίων μεθ' ενός σφαιρικού σχεδίου κατά το σχήμα της διαπασών και της δις διαπασών, και συνεχομένου μεθ' ενός πυθαγορικού πίνακος, εφ’ου δεικνύονται τα ονόματα των χορδών και αι κατά κλάδον αφαιρέσεις των ήχων. Εκ του συγγράμματος τούτου καρπούμεθα ωφέλειάν τινα περό της μουσικής των αρχαίων Ελλήνων, διότι πολλά ηρανίσατο ο Βρυέννιος εκ των Αλεξανδρινών μουσικών, ιδίως εκ του Ευκλείδου και Αριστείδου, ΙΙτολεμαίου και άλλων, παρενείρει δε και ουκ ολίγα ίδια περί των συγχρόνων αυτού μελοποιών, τα πλείστα όμως σκοτεινά και ασαφή, συμπεπιλημένα μάλιστα μετά δυσκαταλήπτων μαθηματικών ακριβολογιών. Εν γένει ο Βρυέννιος εγένετο η κυρία αφορμή των περί της βυζαντινής μουσικής γενομένων ειρευνών, αίτινες πρώτιστα και μάλιστα αποβλέπουσι προς την διευκρίνησιν των διαφόρων ιστορικών αλλοιώσεων της αρχαίας, της μεσαιωνικής και της καθ’ημάς εκκλησιαστικής μουσικής. -Θεόληπτος Φιλαδελφείας μητροπολίτης γενόμενος τω 1310, εποίησε κατανυκτικούς ύμνους, εν οις και κανόνας. -Γρηγόριος Παλαμάς μητροπολίτης Θεσσαλονίκης αναδειχθείς τώ 1347, συναριθμείται εν τοις ασματογράφοις της Εκκλησίας. Φιλόθεος Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης (1354), ανήρ διάσημος επί παιδεία και υμνογραφική δεξιότητα, ποιήσας ασματικάς ακολουθίας εις διαφόρους αγίους, κανόνας, τροπάρια, στιχηρά και ακαθίστους ύμνους, και άλλα. -Λέων Βάρταλης ο και Μαγίστωρ επωνυμούμενος, ανθύπατος, πατρίκιος επί Ανδρονίκου του πρεσβυτέρου. Συνέγραψε πόνημα περί Τροπαρίων, εποίησε δε και διάφορα δοξαστικά. -Θεόδουλος Θηκαράς, επί Ανδρονίκου του πρεσβυτέρου υπήρξε μάγιστρος και ρήτωρ της αυλής, φημιζόμενος ως μουσικός και υμνογράφος. Εποίησε διαφόρους ύμνους και στιχηρά, μαθήματα της Παπαδικής και του Στιχηραρίου, έγραψεν Ωρολόγιον περιέχον ύμνους και ευχάς διαφόρων Πατέρων και Θεοτοκάριον περιλαμβάνον παρακλητικούς κανόνας διαφόρων υμνωδών. -Μανουήλ Παλαιολόγος ο αυτοκράτωρ (1391-1425), εποίησεν άσματα εκκλησιαστικά, -Συμεών Θεσσαλονίκης αρχιεπίσκοπος αναδειχθείς τω 1410, τιμήσας την μνήμην αγίων δι’ιερών ύμνων. -Ιωάννης Κλαδάς, λαμπαδάριος της Αγίας Σοφίας, θεωρούμενος μετά τον Δαμασκηνόν και Κουκουζέλην «η τρίτη πηγή της Μουσικής», ανήρ λογιώτατος και μουσικώτατος. Έγραψε περί Μουσικης, πραγματευσάμενος περί μετροφωνίας, μουσικών σημείων κτλ., εμελοποίησε τον Ακάθιστον ύμνον κατά μίμησιν των προ αυτού ακμασάντων εξόχων μελωδών, εποίησε διάφορα άσματα, Ανοιξαντάρια μεγάλα, μαθήματα του Μαθηματαρίου είδους των αναγραμματισμών, Χερουβικά εκτεταμένα οκτώ, ισάριθμα Κοινωνικά των Κυριακών «Αινείτε», το μέγα και το μικρόν «Γεύσασθε» της λειτουργίας των Προηγιασμένων, το νεκρώσιμον μέγα άσμα «Άγιος ο Θεός» και το «Την γαρ σην μήτραν», άτινα μετηνέχθησαν εις την νυν εν χρησει παρασημαντικήν, και τινα εξ αυτών τύποις εξεδόθησαν. Συνέσιος αγιορείτης μοναχός, ζήσας προ της αλώσεως, εποίησε μαθήματα ανήκοντα εις το Παπαδικόν μέλος. -Μάρκος Ευγενικός, ο Εφέσου μητροπολιτής, ήκμασε κατά το πρώτον ημισυ του ΙΕ' αιώνος, τελευτήσας τω 1451, εκ των διασ΄μων ασματογράφων της Εκκλησίας, ποιήσας μαθήματα εις τε την Ιιαπαδικήν και το Κρατηματάριον, ασματικούς κανόνας και στιχηρά, ερμηνεύσας δε και τους ύμνους του ιερού Δαμασκηνoύ. -Θεόδωρος, Βυζάντιος την πατρίδα, ήκμασεν επί της βασιλείας Ιωάννου και Κωνσταντίνου των Παλαιολόγων, έζη δε τω 1453. Υπήρξε δόκιμος υμνογράφος και περί την μουσικήν εμπειρότατος, γράψας μάλιστα και περί Εκκλησιαστικής Μουσικής. Ουκ ολίγα μουσουργήματα εμέλισε, μετενεχθέντα εκ της αρχαίας παρασημαντικής εις την νυν εν χρήσει. -Γεράσιμος Χαλκόπουλος, μοναχός και Δομέστικος εν Άθω, σύγχρονος δε Θεοδώρου του Αγαλλιανού. Υπήρξε μαθητής Μανουήλ του Χρυσάφου, μελίσας άσματα εις το Παπαδικόν μέλος.
|
