Γεώργιος Παπαδόπουλος
Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ΄ ημάς (1-1900 μ.Χ)
Εκδόσεις "Τέρτιος", Κατερίνη.
Ο συγγραφέας είναι Μεγάλος Πρωτέκδικος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας και Διευθυντής της Μουσικής Σχολής του εν Κων/πόλει Εκκλ. Μουσικού Συλλόγου.
ΠΕΡΙΟΔΟΣ Δ'
ΑΠΟ ΤΟΥ Η' ΑΙΩΝΟΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΜΑΪΣΤΟΡΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΚΟΥΚΟΥΖΕΛΗ (700-1100)
Oι κατά τον Θ' αιώνα υμνογράφοι και μελωδοί της Εκκλησίας.
Θεόδωρος και Θεοφάνης oι Γραπτοί ονομαζόμενοι, διότι ο τελευταίος των εικονομάχων αυτοκρατόρων Θεόφιλος ενέγραψεν επί του μετώπου των θεοφρόνων αυταδέλφων διά πεπυρακτωμένου σιδήρου 12 στίχους ιαμβικούς. Καλούνται και Ομολογηταί, διετέλεσαν δε μοναχοί της του αγίου Σάββα μονής.
Αμφότεροι εποίησαν πολλούς ασματικούς κανόνας, στιχηρά ιδιόμελα και άλλα διάφορα άσματα, προς δε και παρακλητικούς κανόνας εις την Θεοτόκον (εξ ου και Θεοτοκαριογράφοι). Εξορισθέντες υπό του αυτοκράτορος Θεοφίλου εις Θεσσαλονίκην oι δύο αδελφοί εμέλιζον άσματα, εκλέξαντες δια τα της εξορίας δεινοπαθήματα αυτών τον Πλ. Α΄ ήχον, ως συμπαθητικόν και φιλοικτίρμονα. Μετά τον θάνατον του Θεοδώρου, γενόμενον τω 838, ο Θεοφάνης εψηφίσθη υπό του ΙΙατριάρχου Κων/πόλεως Μεθοδίου επίσκοπος Νικαίας, ετελεύτησε δε τω 850. Ο Θεοφάνης κατέλιπε στιχηρά, προσέτι δε και κανόνας πολλούς εν τοις Mηναίοις, συμποσουμένους εις 150. -Ταράσιος Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης (784), ο του ιερωτάτου Φωτίου πατραδελφός, εποίησε κανόνα και αλλους ύμνους. -Θεόφιλος αυτοκράτωρ (830), εγίνωσκε την ρυθμικήν χειρονομίαν και την των χαρακτήρων χειρονομίαν της ποσότητος. Περί του εικονομάχου Θεοφίλου ο Κεδρηνός λέγει τάδε «Εφιλοτιμείτο δε και μελωδός είναι· διό και ύμνους ποιών τινας και στιχηρά μελίζων άδεσθαι, προετρέπετο ... . Φέρεται δε και τις λόγος ως έρωτι του μέλουs βαλλόμενος κατά την Μεγάλην Εκκλησίαν εν φαιδρά πανηγύρει ου παρητήσατο το χειρονομείν, δους τω κλήρω υπέρ τούτου χρυσίου λίτρας εκατόν», (Α' 918. έκδ. ΙΙαρισίων). -Μιχαήλ Ανανεωτής ο και Σύγκελλος του πατριάρχου Ιεροσολύμων (830), θεωρείται ο πρώτος άριστος μελουργός των Οίκων, ον εμιμήθησαν, κατά Μανουήλ τον νέον Χρυσάφην, και oι μεταγενέστεροι Ιωάννης ο Γλυκύς, Νικηφόρος ο Ηθικός, Ιωάννης ο Κουκουζέλης, και Ιωάννης ο Κλαδάς· εποίησεν ύμνους, εγκώμια και μουσουργήματα διάφορα κατά τα αρχαία μέλη. -Μεθόδιος Ομολογητής πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (842), εποίησε στιχηρά ιδιόμελα, και στιχηρά Θεοτοκία και Σταυροθεοτοκία. -Μητροφάνης Σμύρνης επίσκοπος, ήκμασε περί τα μέσα του Θ' αιώνος, εποίησε τους εν τη Δαμασκηναία, Οκτωήχω Τριαδικούς Κανόνας όλων των ήχων και άλλους ασματικούς κανόνας ευρισκομένους εις τα Μηναία, και παρακλητικούς κανόνας εις την Θεοτόκον (εξ ου και Θεοτοκαριογράφος). -Εφραίμ Καρίας, ανθήσας περί τα μέσα του Θ' αιώνος, εποίησε πολλά στιχηρά ιδιόμελα και δοξαστικά. -Βασίλειος ο Μακεδών, αυτοκράτωρ του Βυζαντίoυ (867) και άριστος μελωδός. -Γεώργιος Αμάστριδος επίσκοπος (870), ποιητής και μουσικός, ποιήσας στιχηρά ιδιόμελα και διαφόρους ασματικούς κανόνας. -Θεοστήρικτος μοναχός, υμνογράφος και μουσικός, ποιήσας τον λεγόμενον Μικρόν Παρακλητικόν Κανόνα προς την Θεοτόκον, όντα και αρχαιότερον του Μεγάλου. -Γεώργιος Νικομήδειας επίσκοπος, πρότερον δε Χαρτοφύλαξ και Ρήτωρ της Μεγάλης Εκκλησίας, εποίησε πολλά καλλιεπή ασματικά τροπάρια, διάφορα στιχηρά δοξαστικά, εν οις διακρίνεται το εις την μνήμην των επτά Οικουμενικών Συνόδων «Των αγίων Πατέρων ο χορός», πολλούς κανόνας, εν οις και εις την Θεοτόκον (εξ ου και Θεοτοκαριογράφος). -Σέργιος Αγιοπολίτης μοναχός, ακμάσας επί του αυτοκράτορος Θεοφίλου, εμελούργηαε πολλά στιχηρά ιδιόμελα, δοξαστικά και άλλα προσόμοια. -Θεοδόσιος Συρακουσών επίσκοπος, εποίησε Τροπάρια εις την Μεγάλην Τεσσαρακοστήν. -Θέκλα μοναχή αριθμείται εν τοις Θεοτοκαριογράφοις της Εκκλησίας, ποιήσασα προς την Θεοτόκον ικετηρίους κανόνας. -Ανατόλιος Θεσσαλονίκης επίσκοπος, εποίησε διάφορα στιχηρά εις διαφόρους αγίους.-Ιωσήφ ο Υμνογράφος κατ’εξοχήν καλούμενος, ως φιλοπονήσας υπέρ πάντας τους άλλους μελωδούς πλείονας ασματικούς κανόνας (840-883), ανερχομένους εις τριακοσίους, περιεχομένους δε εν τοις 12 του έτους Mηναίοις, εν τη Οκτωήχω Παρακλητική, Τριωδίω και τω χαρμοσύνω Πεντηκοσταρίω. Εποίησε και κανόνας εις την Θεοτόκον, εξ oυ και εν τοις Θεοτοκαριογράφοις αριθμούμενος. Ιγνάτιος Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης, ον διεδέξατο εις τον θρόνον ο πολύς Φώτιος. Εποίηαεν ως υμνογράφος και μουσικός πολλούς ασματικούς κανόνας εις διαφόρους αγίους και εις την Θεοτόκον. -Φώτιος Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης εψηφίσθη τη 25 δεκεμβρίου του 857 επί Βασιλείου του Μακεδόνος· ανήρ πολυμαθέστατος και ασματογράφος. Εποίησε διαφορους κανόνας, στιχηρά ιδιόμελα, εν οις και δοξαστικόν ψαλλόμενον τω μεγάλω Σαββάτω και κοινώς εις την Κασσιανήν αποδιδόμενον, και ικετηρίους κανόνας εις την Θεοτοκον· εισήγαγεν εις την εκκλησιαστικήν ιερουργίαν τον του υμνογράφου Ιωσήφ Ακάθιστον Ύμνον μετά των στιχηρών, καθιέρωσε τον την ημέραν των Θεοφανείων τελούμενον αγιασμόν των υδάτων, συνέταξε τον τύπον του Μικρού Αγιασμού, εθέσπισε διά Συνόδου ίνα την αρχήν εκάστου μηνός αγιάζηται το ύδωρ εναντίον του παρά τω λαώ τηρουμένων άχρι της εποχής εκείνης ειδωλολατρικού εθίμου του ανάπτειν πυρά κατά την νουμηνίαν ενώπιον των οικιών και πηδάν υπεράνω αυτών, διότι επίστευεν ότι διά του τρόπου τούτου εξαγνίζεται διά τον προσεχή μήνα. -Αρσένιος μοναχός ο βραδύτερον αρχιεπίσκοπος Κερκύρας, σύγχρονος του πατριάρχου Φωτίου, διακριθείς ως υμνογράφος, και ποιήσας κανόνας εις τήν Θεοτόκον και άλλους, και διάφορα στιχηρά κατά διαφόρους ήχους. -Λεων ο Σοφός (886-911), ούτω κληθείς ως γενόμενος μαθητής του σοφωτάτου Φωτίου και της σοφίας αναδειχθείς θερμός προστάτης, αυτοκράτωρ του Βυζαντίου, υιός και διάδοχος Βασιλείου του Μακεδόνος, διάσημος υμνογράφος και μουσικός. Εκ των ποιημάτων αυτού άλλα μεν, εν οις και τα ένδεκα Εωθινά φέρουσι την επιγραφην «Λέοντος του Σοφού», άλλα «Λέοντος του Δεσπότου» ως το εις ήχον Πλ. Δ' δοξαστικόν του εσπερινού της Πεντηκοστής «Δεύτε λαοί την τρισυπόστατον θεότητα προσκυνήσωμεν», και άλλα «Λέοντος του Βασιλέως». Ο ευσεβής αυτοκράτωρ Λέων ετέρπετο ψάλλων τα ποιήματα αυτoύ εν τη Εκκλησία, και συμψάλλων μετά των ψαλτών και χειρονομών εν τω ψάλλειν κατά τα σχήματα της ρυθμοποιΐας. -Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, αυτοκράτωρ του Βυζαντίου, υιός Λέοντος του Σοφού. Εποίησε τα ένδεκα αναστάσιμα Εξαποστειλάρια κατά την έννοιαν ενός εκάστου εωθινού Ευαγγελίου. Έγραψε περί μουσικής υπό τον τίτλον «Αρμονικά» εις τόμους τέσσαρας, ένθα πραγματεύεται περί των πολυσυλλάβων φθόγγων, απηχημάτων και της παραγωγής αυτών θεολογικώς. -Κτενάς Δομέστικος ακμάσας επί Λέοντος του Σοφού, ήτο Δομέστικος της νέας Εκκλησίας, ως αναφέρει, Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος, και έμπειρος περί την Μουσικήν. -Συμεών Μεταφραστής, Μέγας Λογοθέτης χρηματίσας επί Κωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου, υμνογράφος εκ των κρατίστων, ποιήσας στιχηρά και κανόνας. -Βασίλειος Πηγαριώτης, επίσκοπος Καισαρείας Καππαδοκίας, και σύγχρονος Κωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου, εποίησε κανόνας και στιχηρά. -Κασσιανή μοναχή η και Κασσία και Κασία και Ικασία καλουμένη, θεωρείται μία των εξόχων υμνογράφων και ασματογράφων του Θ΄αιώνος, διακρινομένη άμα διά την ευσέβειαν, το κάλλος, την πολυμάθειαν και το ευγενές της καταγωγής αυτής. Τοσoύτoν δε ηγαπατο υπό των επσ΄μων οικογενειών της εποχής αυτής, ώστε διακαώς επόθουν αύται όπως, εκ του προσκληθέντος εις τα ανάκτορα συλλόγου, των ωραίων παρθένων παρά του αυτοκράτορος Θεοφίλου προς εκλογήν συζύγου, προτιμηθή η ορφανή μεν πλην χαριτόβρυτος παρθένος Κασσιανή. Επειδή όμως αύτη σοβαρώς και σωφρόνως απήντησεν εις την βασιλικήν προσβολήν «Εκ γυναικός τα φαύλα» (εκ της Εύας) αντιτάξασα το «Kαι εκ γυναικός τα κρείττω» (εκ της Θεοτόκου), υπό του Θεοφίλου το σύμβολον της μνηστείας δέδοται τη εκ Παφλαγονίας Θεοδώρα. Έκτοτε η Κασσιανή εκλείσθη εις μοναστήριον Ικάσιoν καλούμενον, ένθα προς τοις αλλοις εμουσούργησε και το αξιοπερίεργον ανεξαρτησίαν πνεύματος και βάθος συναισθήματος μαρτυρούν γνωστόν στιχηρόν Δοξαστικόν «Κύριε η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή, εις ο και Θεόφιλος ο αυτοκράτωρ προσέθηκεν ιδιοχείρως δύο λέξεις «Τω φόβω εκρύβη» καθ’ην ώραν εμουσουργείτο υπό της οσίας υμνογράφου. Ιστορούσι δηλονούν ότι ο Θεόφιλος εξελθών εις περιοδείαν προς επίσκεψιν των διαφόρων μονών της βασιλευούσης έφθασε και εις το Ικάσιον μοναστήριον και εις αυτό έτι το κελλίον της Κασσιανής. Αύτη δε ηχηθείσα τον κρότον των βασιλικών βημάτων, κατέλιπε το γραφείον αυτής και επ’αυτού το ποίημα αυτής κρυβείσα εις το ενδότερον του κελλίου προσευχητάριον. Τότε ο αυτοκράτωρ ευρών το επί του γραφείου στιχηρόν συντεθειμένον άχρι της περιόδου «κρότον τοις ωσίν ηχηθείσα» και γνους την έννοιαν του ποιήματος, έλαβε τον κάλαμον αυτής και συνεχίζων το άσμα έγραψε τας δύο λέξεις «τω φόβω εκρύβη» (η Κασσιανή), η δε μελωδός επέρανε το ποίημα μετά την αναχώρησιν του Θεοφίλου. Η Kασσιανή εποίησε πολλούς κανόνας, εξ ων εις φέρει το όνομα αυτής, ο του Μεγάλου Σαββάτου «Κύματι θαλάσσης» ποιήσασα τούτου μόνον τους Ειρμούς τους από της πρώτης (Α) μέχρι της πέμπτης (Ε) ωδής, των Τροπαρίων των Ειρμών μελουργηθέντων υπό Μάρκου μοναχού του βραδύτερον Ιδρούντος της Ιταλίας επισκόπου, συγχρόνου Λέοντος του Σοφού, ολοκλήρων δε των ωδών ΣΤ', Ζ', Η' και Θ' αποδιδομένων εις Κοσμάν τον Μελωδόν. Ιιροσέτι εμουσούργησεν η Kασσιανή και λαμπρά στιχηρά, εν οις αριθμείται το εις ήχoν Β' Δοξαστικόν των εσπερίων της Χριστού Γεννήσεως «Αυγούστου μοναρχησαντος». -Γαβριήλ ιερομόναχος (880), εποίησεν ύμνους και συνέγραψεν εγχειρίδιον περί του «Τι έστι ψαλτική και περί της ετυμολογίας των σημαδίων ταύτης».
|
