Γεώργιος Παπαδόπουλος
Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ΄ ημάς (1-1900 μ.Χ)
Εκδόσεις "Τέρτιος", Κατερίνη.
Ο συγγραφέας είναι Μεγάλος Πρωτέκδικος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας και Διευθυντής της Μουσικής Σχολής του εν Κων/πόλει Εκκλ. Μουσικού Συλλόγου.
Η ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ (700-1453)
ΠΕΡΙΟΔΟΣ Γ'
ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ: Ο ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΔΙΑΡΡΥΘΜΙΣΤΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΤΗΣ
Τα ποιητικά και ασματικά έργα του Δαμασκηνού.
Τα έργα του Δαμασκηνoύ εις πέντε ανάγονται τάξεις, εις καθαρώς φιλοσοφικά ή διαλεκτικά, εις θεολογικά, εις ερμηνευτικά ή κριτικά, εις ποιητικά, και εις άσματα ήτοι μουσικά. Ο θείος Δαμασκηνός, ως υμνογράφος και μουσικός εξεταζόμενος, παρατηρούμεν ότι μετήνεγκεν εις απλούστερον είδος την ψαλμωδίαν της προ αυτού εποχής, και επελάβετο του κανονισμού και της διαρρυθμίσεως της ψαλμωδίας, συντάξας επί τούτω την Οκτώηχον κατά τους οκτώ ήχους, τους παραγομένους κατά τινα τροποποίησιν και μεταβολήν εκ των πολυαρίθμων ειδών των μελών ήτοι ήχων της ελληνικής Μουσικής, ων ο χαρακτήρ συνεβιβάζετο προς τα σεμνά και ιερά της Εκκλησίας αισθήματα και συνήργει εις δοξολογίαν του Θεού και κατάνυξιν, παρακωλύσας δε πάντα τα μέλη ων τα αισθήματα ήσαν άσεμνα και απρεπή, ενθουσιαστικά, θούρια και πολεμιστήρια. Περιέλαβε δε ο Δαμασκηνός την απλότητα των μελών των οκτώ ήχων εν τη Οκτωήχω αυτού, ήτις απετελέσθη εξ ισαρίθμων διακεκριμένων μερών ων έκαστον επιγράφεται τω ονόματι ενός των οκτώ ήχων.
Επενόησε δε διά τους οκτώ ήχους και ιδίαν παρασημαντικήν αγκιστροειδή. Kαι αληθές μεν ότι τα αγκιστροειδή μουσικά σημεία, δι’ων έγραψε τας μελωδίας ας εποίησε και εμέλισε, την αρχήν αυτών ανάγουσιν εις τους προ αυτού τρεις αιώνας, αλλά και ο θείος μελωδός σημαντικώς ετροποποίησε και διεσκεύασε την γραφικήν ύλην της προ αυτού εποχής. Οι χαρακτήρες του Δαμασκηνού ήσαν γριφώδεις και συμβολικοί, όμοιοι τοις ιερογλυφικοίς εκείνοις των αρχαίων Αιγυπτίων γράμμασιν. Εις χαρακτήρ παρίστα πολλάκις ένα φθόγγον και πολλούς και μελωδίας ολοκλήρους· και εφ’ όσον μεν ήσαν ευάριθμα τα αδόμενα ποιήματα ευχερώς πως και ολιγοχρονίως εμάνθανον αυτά διά της έξεως· όταν όμως ταύτα του χρόνου προϊόντος επληθύνθησαν, η διδασκαλία κατέστη δυσχερεστάτη ως δυσνόητος· οι δε σπουδασταί της μουσικής, ει και επί δεκαπενταετίαν και εικοσαετίαν εγυμνάζοντο και εδιδάσκοντο, δεν ηδύναντο όμως να ψάλλωσιν ευχερώς άσμα, , μη προμελετηθέν, ώστε και ό,τι αν εμάνθανον μάλλον εξ έξεως και από μνήμης εγνώριζον.
Ο Δαμασκηνός ως εντριβής περί την θεωρίαν της Μουσικής παρατηρήσας ότι η γνώσις της μελωδίας των ήχων περιωρίζετο μόνον εν τη πράξει, η δε θεωρητική διάταξις της μελωδίας και η αμοιβαία σχέσις των ήχων διετέλουν παρημελημένα, άλλοις λόγοις, παρατηρήσας ότι η οκτωηχία ην παρεμφερής προς γλώσσαν λαλουμένην μεν υπό του λαού, μη έχουσαν όμως την γραμματικήν αυτής, πρώτος εσυστηματοποίησε την αρχαίαν οκτωηχίαν, συγγράψας θεωρίαν διά την πράξιν της ιεράς μουσικής επί τη βάσειι του ελληνικού Πενταχόρδου ή Τροχού. Της μουσικής θεωρίας των εκκλησιαστικών ήχων η πρακτική εφαρμογή είναι η Οκτώηχος.
Υπό το όνομα του Δαμασκηνού σώζεται επί περγαμηνής κατ’ερωταπόκρισιν και εν τοις παλαιοίς Στιχηραρίοις τοις επί μεμβράνης γεγραμμένοις Γραμματική Μουσικής ή Κανόνιον κατά τους ορισμούς και κανόνας των αρχαίων Ελλήνων, ένθα πραγματεύεται περί διαιρέσεως των οκτώ ήχων, περί παραγωγής των πλαγίων ήχων εκ των κυρίων, και περί των ονομασιών των οκτώ ήχων και των αντιστοίχων αυτών εν τη αρχαία ελληνική μουσική· επιγράφεται δε «Αρχή των σημείων της ψαλτικής τέχνης των ανιόντων και κατιόντων σωμάτων τε και πνευμάτων και πάσης χειρονομίας». Εις τον Δαμασκηνόν αποδίδοται υπό τινων και θεωρητικόν τεμάχιον υπλό την επιγραφήν Αγιοπολίτης. Πραγματείας περί θεωρίας της Μουσικής μετά τον φωστήρα Δαμασκηνόν έγραψαν Μανουήλ ο Βρυέννιος, Ιωάννης ιερεύς Πλουσιαδηνός ο και Κουκουμάς, Ιωάννης Μαΐστωρ ο Κουκκουζέλης, Ιωάννης ο Κλαδάς, Μανουήλ ο Χρυσάφης, Δημήτριος ο Καντεμίρης, Κύριλλος ο αρχιεπίσκοπος Τήνου, Βασίλειος Στεφανίδης ο Βυζάντιος, Χρύσανθος ο μητοοπολίτης Δυρραχίου, Χουρμούζιος ο Χαρτοφύλαξ, oι τον Χρύσανθον εν πολλοίς μεταγράψαντες Θεόδωρος Φωκαεύς, Μαργαρίτης ο Δοβριανίτης, Γεώργιος ο Λέσβιος, Παναγιώτης Αγαθοκλέους, Κυριακός Φιλοξένης ο Εφεσιομάγνης και άλλοι σύγχρονοι ημών. Θεωρητικόν συγγράψασα εξέδωκε και η τώ 1881 συστάσα εν τοις πατριαρχείοις Μουσική, Επιτροπή.
Το πρώτον ποιητικόν και ασματικόν προϊόν του Δαμασκηνού τυγχάνει η Οκτώηχος, ην εμέλισεν επί τη βάσει της οκτωήχου αυτού υμνωδίας. Εκ των απαρτιζόντων την Οκτώηχον διαφόρων Τροπαρίων εις τον Δαμασκηνόν αποδίδονται μόνον αι ακολουθίαι του Εσπερινού των Σαββάτων και τoυ Όρθρου των Κυριακών, καθότι τα Ανατολικά λεγόμενα στιχηρά ανήκουσι εις τον κατόπιν του Δαμασκηνού ακμάσαντα Ανατόλιον μοναχόν τον Στουδίτην, τα Απόστιχα εις Παύλον τον Αμμορίου η της Ευεργέτιδος, oι Τριαδικοί Κανόνες εις Μητροφάνην τον Σμύρνης, τα ένδεκα Εωθινά εις Λέοντα· τον Σοφόν, τα ένδεκα Εξαποστειλάρια εις Κωνσταντίνον τον Πορφυρογέννητον και oι Αναβαθμοί εις Θεόδωρον τον Στουδίτην. Την Οκτώηχον, εν η εύρηται άπασα η χριστιανική δογματική διδασκαλία, παρεδέξαντο εν τη εκκλησιαστικη χρήσει πάσαι οι Εκκλησίαι της Ανατολής και της Δύσεως, κελεύσει Καρόλου του Μεγάλου, ζώντος έτι τoυ Δαμασκηνού.
Ο θείος μουσουργός, πλην των Κανόνων της Οκτώηχου εποίησε και τον ευρύθμως συνυφαθέντα εκ του εις το Πάσχα Πανηγυρικού Λόγου του Θεολόγου Γρηγορίου ποιητικώτατον και λαμπρότατον Κανόνα της εορτής της λαμπροφόρου Αναστάσεως «Αναστάσεως ημέρα, λαμπρυνθώμεν λαοί», ον ακούσας Κοσμάς ο Μελωδός, ο εις την αυτήν εορτήν ποιήσας Κανόνα προς ήχον Β', και ιδία το υπερθαύμαστον Τροπάριον «Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός ουρανός τε και γη και τα καταχθόνια», εν δικαίω θαυμασμώ τότε ανεφώνησε «Kαι σύ αδελφέ Ιωάννη, το παν όλον εν τοις τρισί τούτοις συμπεριέλαβες, και oυδέν αφήκας έξωθεν· ήττημαι γουν εγώ και την ήτταν ομολογώ· όθεν ο μεν σός κανών εχέτω τα πρωτεία και αριστεία, και ψαλλέσθω δημοσίως εν ταις του Χριστού Εκκλησίαις, ο δε εμός εν σκότει και γωνία γενέσθω ως μη εν φωτί άξιος διά τε τα νοήματα και διά τε τον πενθικόν και κλαυθμηρόν ήχον, καθ’ον εμελοποίηθη, ανάρμοστον πάντη όντα εν τη λαμπροτάτη και κοσμοχαρμοσύνω ημέρα της του Κυρίου Αναστάσεως». Ο Δαμασκηνός συνέταξεν υπέρ τους εξήκοντα Κανόνας εις τας κυριωτέρας εορτάς της Εκκλησίας, οίτινες ειναι ανθολογία εύρυθμος εκ των Πανηγυρικών Λόγων του Θεολόγου Γρηγορίου και άλλων. Ο Σουΐδας υπερεξαίρων την σπουδαιότητα των Κανόνων τoυ τε Δαμασκηνού και Κοσμά του Μελωδού προστίθησι ταύτα «Οι γούν ασματικοί Κανόνες Ιωάνννου τε και Κοσμά σύγκρισιν ουκ εδέξαντο, ουδέ δέξαιντο μέχρις αν ο καθ’ημάς βίος περαιωθήσεται». Εν δε τω Ιεροσολυμιτικώ Τυπικώ του αγίoυ Σάββα αναγινώσκομεν «Ιστέον δε και τούτο, ως είπερ έχει το Μηναίον εν μνήμη αγίoυ τινός Κανόνας διαφόρων ποιητών, ει εστί Κανών του κυρ Ιωάννου και ετέρων, του Ιωάννου προκρίνεται». Εκ των Κανόνων τoυ θείου Ιωάννoυ αναφέρομεν τους εις τους εις την Χριστού Γέννησιν «Έσωσε λαόν θαυματουργών Δεσπότης», εις τα Θεοφάνεια «Στείβει θαλάσσης κυματούμενον σάλω» και εις την Πεντηκοστήν «Θείω καλυφθείς ο βραδύγλωσσος γνόφω», ποιηθέντας εις ιαμβικούς τριμέτρους, κατ’ απομίμησιν Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, ον είχε και αυτός προτυπον, ως και ο Κοσμάς ο Μελωδός. Ο Δαμασκηνός εμουσούργησε και τον κατ’ Αλφάβητον Κανόνα της εορτής του Ευαγγελισμού «Ανοίξω το στόμα μου», ποιήσας διά την Δ' ωδήν δύο Ειρμούς «Την ανεξιχνίαστον θείαν βουλήν και «Ο καθήμενος εν δόξη»· προσέτι τους Κανόνας εις την Koίμησην της Θεοτόκου «Παρθένοι νεάνιδες συν Μαριάμ τη Προφήτιδι», εις την Ανάληψιν «Τώ Σωτήρι Θεώ τω εν θαλάσση λαόν», εις την Υπαπαντην, εις την Ύψωσιν του Σταυρού, εις το Γενέσιον της Θεοτόκου, εις τους Προφήτας, εις τους Αποστόλους, εις τους ιεράρχας, εις τους μάρτυρας, εις τους οσίους, εις τα εγκαίνια του ναού της Αναστάσεως, εις την ανάμνησιν του επιφανέντος εις τον Αυτοκράτορα Κωνσταντινον σημείου του Σταυρού, κλπ. Υπομνήματα δε και ερμηνείας εις τους ασματικούς Κανόνας τoυ θείου μελωδού έγραψαν ο Ζωναράς, Θεόδωρος ο Πτωχοπρόδρομος, Γρηγόριος ο Πάρδος επίσκοπος Κορίνθου, Ευστάθιος ο Θεσσαλονίκης, Μάρκος ο Εφέσου και Νικόδημος ο Αγιορείτης.
Εις τον ιερόν Δαμασκηνόν αποδίδονται και οι εξης εκκλησιαστικοί ύμνοι «Υπερένδοξε αειπάρθενε ευλογημένη Θεοτόκε προσάγαγε», «Επί σοι χαίρει κεχαριτωμένη πάσα η κτίσις», «Την άχραντον εικόνα σου προσκυνούμεν αγαθέ», «Ελέησον ημάς Κύριε ελέησον ημάς», «Κύριε ελέησον ημας επί σoι γαρ πεποίθαμεν», «Της ευσπλαγχνίας την πύλην άνοιξον ημίν ευλογημένη Θεοτόκε», «Πολλά τα πλήθη των εμών Θεοτόκε πταισμάτων», «Την πάσαν ελπίδα μου εις σε ανατίθημι», «Των ουρανίων στρατιών Αρχιστράτηγε», τα Τροπάρια εις τας Ώρας και τα Στιχηρά του Πάσχα, τα 26 νεκρώσιμα ιδιόμελα και στιχηρά τα ποιηθέντα εν τη μονή του αγίoυ Σάββα προς παραμυθίαν συμμοναστού, στερηθέντος πεφιλημένου αδελφού και μεγάλως θλιβομένου επί τούτω, στιχηρά αναγινωσκόμενα εν τοις Μηναίοις επ’ ονόματι «Ιωάννου μοναχού» εις την Υπαπαντήν του Κυρίου, εις την Ύψωσιν του Σταυρού και εις άλλους αποστόλους και μάρτυρας, προς δε και ευχάς εις την μετάληψιν των αχράντων μυστηρίων. Τοιαύτα τασ έξοχα και λαμπρά έργα του θείου Δαμασκηνού, τα χρησιμεύσαντα ως υπόδειγμα τοις μεταγενεστέροις μελωδοίς της Εκκλησίας, και τα οποία πανταχού διαδοθέντα συνετέλεσαν όπως περιπέσωσιν εις αχρηστίαν τα πολλά του Ρωμανού Κοντάκια, εξαιρέσει ολίγων.
Εις τον θείον μουσουργόν αποδίδονται και τα εξής μουσουγήματα, τα οκτώ μέγιστα Κεκραγάρια, τα προωδικά του Ακαθίστου ύμνου ή τα προοίμια του Οικηματαρίου, oίoν, το Αργόν «Θεός Κύριος» του Ακαθίστου, «Το προσταχθέν μυστικώς», το δίχορον αργόν «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια», το «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται», το «Ότε oι ένδοξοι μαθηταί», το εις ήχον Α΄ Κοινωνικόν «Γεύσασθε και ίδετε», το εις ήχον Πλ. Β΄ Χερουβικόν των ΙΙροηγιασμένων «Νυν αι δυνάμεις» και άλλα πολλά μαθήματα, ως Χερουβικά και Κοινωνικά. Τα μεγάλα μαθήματα του Δαμασκηνού μετήνεγκεν εις την εαυτού αναλυτικήν μoυσικήν γραφήν ΙΙέτρος ο Πελοποννήσιος, εις δε την νυν εν χρήσει oι διδάσκαλοι Γρηγόριος ΙΙρωτοψάλτης και Χουρμούζιος ο Χαρτοφύλαξ.
Προσθετέον δ’ ενταύθα ότι το πλήθος των νέων ασμάτων, άτινα τη Εκκλησία παρέδωκαν ο τε Δαμασκηνός και Κοσμάς ο Μελωδός, ουσιωδώς ηύρυναν τον κύκλον της εκκλησιαστικής λατρείας, διό και εδέησε να αναθεωρηθή παρά του θείου φωστήρος της Δαμασκού το τέως στοιχειώδες Ιεροσολυμιτικόν Τυπικόν Σάββα του ηγιασμένου, εις ο περιελήφθησαν και τα υπό της αρχαιότητος καθιερωμένα άσματα, εξέθηκε δε και πάσαν την τάξιν της εκκλησιαστικής ακολουθίας συνωδά προς τας της εποχής αυτού περιστάσεις μετά πολλής της λεπτομερείας και ακριβείας. Επειδή δε προ του Δαμασκηνού εκάστη τοπική Εκκλησία και εκάστη μονή είχεν ίδιον Τυπικόν, το υπό του Δαμασκηνού συντεθέν συνετέλεσεν εις την εκκλησιαστικήν ενότητα.
|
