Γεώργιος Παπαδόπουλος
Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ΄ ημάς (1-1900 μ.Χ)
Εκδόσεις "Τέρτιος", Κατερίνη.
Ο συγγραφέας είναι Μεγάλος Πρωτέκδικος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας και Διευθυντής της Μουσικής Σχολής του εν Κων/πόλει Εκκλ. Μουσικού Συλλόγου.
ΠΕΡΙΟΔΟΣ Α'
ΑΠO ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ (1-323)
Τα πρώτα χριστιανικά άσματα.
Κατά τους πρώτους του Χριστιανισμού αιώνας ως ύμνοι εν τη ψαλμωδία προς υμνολογίαν της αγίας Τριάδος, του Σωτήρος Χριστού, της Θεοτόκου και των εις δόξαν Χριστού μαρτυρησάντων αγίων ανδρών, εχρησίμευον oι ψαλμοί (ως υπό του Προφητάνακτος εμμελώς δια του ψαλτηρίου και της κιθάρας ψαλλόμενοι) της Π. Διαθήκης, oι αναγγέλλοντες την έλευσιν και τας χάριτας του Σωτήρος Χριστού, και ιδία ο ργ΄ ψαλμός ο και Προοιμιακός ως ων προοίμιον του εσπερινού, εν τοις Αποστολικοίς δε Κανόσι και Φωταγωγικόν Άσμα καλούμενος, ο ρλδ' και ρλε' Πολυέλεοι ή Πολυέλαιοι καλούμενοι διά το πολλάκις εν αυτοίς προσαδόμενον το Ακροοτελεύτιον «ότι εις τον αιώνα το έλεος αυτού», ή κατ’ άλλους, διά την γινομένην εν τω ψάλλεσθαι αυτούς φωταψίαν, αναπτομένου του πολυελαίου ήτοι του πολυκηρίου, ο ρμ' ψαλμός Κύριε εκέκραξα και ο ρμη'. Πλην των του Δαβίδ ψαλμών έψαλλεν η Εκκλησία και τας ενέα ωδάς της Γραφής, τας ευρισκομένας εις τα αρχαιότατα ψαλτήρια μετά τους ψαλμούς, άμα δε και ιδιαιτέρους ύμνους συντασσομένους παρά των πρώτων χριστιανών, μη σωζομένους δε ως αναμφιβόλως καταατραφέντας κατά τους χρόνονς των διωγμών, οίτινες εκαλούντο ωδαί πνευματικαι πρός διάκρισιν των εθνικών ελληνικών ωδών. Εκ των πρώτων χριστιανικών ύμνων είναι και οι εξής:
«ος εφανερώθη εν σαρκί, εδικαιώθη εν πνεύματι
ώφθη Αγγέλοις, εκηρύχθη εν έθνεσιν,
επιστεύθη εν κόσμω, ανελήφθη εν δόξη».
Kαι Πλίνιος ο Νεώτερος, όστις ήτο διοικητής της Βιθυνίας
εν έτει 103 μ.Χ. ιστορεί εν τη προς τον αυτοκράτορα Τραϊανόν 97 επιστολή αυτού ύμνον εις Χριστόν ως εις Θεόν ψαλλόμενον υπό των Χριστιανών εξ υπαμοιβής.
Εις τα ψαλλόμενα κατά τους αποστολικούς χρόνους δέον να κατατάξωμεν το εν ταις Αποστολικαίς Διατάξεσιν αναγινωσκόμενον ευκτήριον άσμα «Κύριε ελέησον», όπερ κατ’αρχάς εξεφώνει ο λαός, βραδύτερον δε ατικατέστησεν ο χορός· τον αγγελικόν επινίκιον ύμνον «άγιος, άγιος, άγιος Κύριος Σαβαώθ», όστις εν ταις Αποστολικαίς Διατάξεσι περιέχεται μεταξύ των ασμάτων της Εκκλησίας, εις πάσας δε τας αρχαίας Λειτουργίας, του Κλήμεντος, του Ιακώβου, Βασιλείου του Μεγάλου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου αναφέρεται ως ψαλλόμενος μετά μέλους σοβαρού υπό των πιστών· τον αινετικόν ύμνον «Αλληλoύϊα», όστις ελήφθη εκ της Ιουδαϊκής υμνολογίας και εκφράζει λύπην και μετάνοιαν· την Κυριακήν Προσευχήν «Πάτερ ημών», ήτις ορίζεται εν τοις Αποστολικοίς Κανόσιν ίνα ψάλλεται τρίς καθ’εκάστην την υπό των Αποστόλων παραδοθείσαν τη Εκκλησία μικράν Δοξολογίαν «Δοξα Πάτρι καιΥιώ και Αγίω ΙΙνεύματι»· την εωθινήν Δοξολογίαν «Δόξα εν Υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη εν ανθρώποις ευδοκία», ην έψαλλον αι άνω δυνάμεις κατά την γέννησιν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού εις επήκοον των ποιμένων της Βηθλεέμ, και ης μεγάλη χρήσις εγίνετο εν τη αρχαιοτάτη Εκκλησία· τον εκ του 94 ψαλμού του Δαβίδ ειλημμένον Εισοδικόν ύμνον «Δεύτε προσκυνήσωμεν και προσπέσωμεν Χριστώ»· τον εν ταις Αποστολικαίς Διαταγαίς αναφερόμενον εσπερινόν ύμνον του πρεσβύτου Συμεών «Νυν απολύεις τον δούλον Σου Δέσποτα», ψαλλόμενον από των αποστολικών χρόνων μέχρι του Ε' αιώνος, αντικατασταθέντα δε τότε διά των Απολυτικίων Τροπαρίων, ούτως ονομασθέντων ως ψαλλομένων μετά το ρητόν του Θεοδόχου Συμεών εν τη Απολύσει του Εσπερινού, ότε και ο λαός του ναού απολύεται· την ευχαριστήριον ωδήν «Δόξα σοι, Κύριε, δόξα σοι», ψαλλομένην εν τη αρχαία Εκκλησία προ της αναγνώσεως του ιερού Ευαγγελίου και μετά το τέλος της ευαγγελικής περικοπής. Αρχαίος ύμνος είναι και ο σωζόμενος πινδαρικός Κλήμεντος του Αλεξανδρέως, αναγόμενος εις τους κοινούς ύμνους, ους συνήθως από στήθους εγνώριζεν ο λαός και έψαλλεν από κοινού εν ταις ιεραίς συνάξεσιν. Εν τοις αρχαίοις άσμασι καταλέγεται, το αινετικόν «Σε υμνούμεν, σε ευλογούμεν, σοι ευχαριστούμεν Κύριε, και δεόμεθά σου ο Θεός ημών», όπερ ποιηθέν υπό Αμβοσίου του Μεδιολάνων μετά τον εντελή αυτού θρίαμβον κατά των Αρειανών εψάλη το πρώτον εν πλήρει συναθροίσει των πιστών κατά την βάπτισιν του ιερού Αυγουστίνου παρά του θείου των Μεδιολάνων ιεράρχου· τον στ' αιώνα εψάλλετο εις την λειτουργίαν της Ρωμαϊκης Εκκλησίας ως γίνεται δήλον εκ των Αντιφωναρίων Γρηγορίου τoυ Διαλόγου, τον δε Η΄ αιώνα εψάλη εν Γερμανία κατα την στέψιν των βασιλέων. Ωσαύτως αρχαιότατος είναι και ο Τριαδικός ή Επιλύχνιος ύμνος (ως ψαλλόμενος μετά τας λυχνικάς ευχάς του Εσπερινού) «Φως ιλαρόν», αποδιδόμενος εις τους αποστολικούς άνδρας· εκ της ρήσεως δε του ουρανοφάντορος Βασιλείου «Αλλ’όστις μεν ο πατήρ των ρημάτων εκείνων της επιλυχνίου ευχαριστίας ειπείν ουκ έχομεν», εξάγεται ότι άγνωστος είναι ο ποιητής τoυ ύμνου. Εις τα αρχαία άσματα αριθμείται και το νυν άπαξ του ενιαυτού τω Μεγάλω Σαββάτω ψαλλόμενον «Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία», όπερ εψάλλετο εν τη θεία λειτουργία του Αδελφοθέου Ιακώβου μέχρι του Ιούστινιανού· έκτοτε δε καθιερώθη να ψάλληται αντ' αυτού ο χερουβικός ύμνος «Oι τα Χερουβείμ μυστικώς εικονίζοντες».
|
