Κωστής Παλαμάς
Ὁ Παπαδιαμάντης
Ἀπό τὸ περιοδικό «Ἐρουρέμ», περίοδος Β’ τεῦχος 3. Ἀθῆναι Δεκέμβριος 1995.
Πρώτη δημοσίευση («Ἀκρόπολις», 4 Ἰαν. 1911).
Μέρος Δεύτερο
Στὴν τύχη δανείζομαι ἀντιπροσωπευτικὰ στοιχεῖα καὶ λεπτομέρειες ἀπὸ τὴ ζωὴ τοῦ Παπαδιαμάντη, ἀπὸ τὴ σύντομη βιογραφία, βιογραφία κριτικὴ καὶ πολὺ πληροφορημένη ποὺ ἒγράψε ὁ Μ.Ζερβός ,(5) δίκην προλόγου, στὰ Ἅπαντα τοῦ συγγραφέα ποὺ τυπώθηκαν ἀπὸ τὸν ἐκδοτικὸ οἶκο Φέξη στὴν Ἀθήνα.
Ὁ Παπαδιαμάντης γεννήθηκε στὴν Σκιάθο τὸ 1851 ὅπου ἔμαθε τὰ πρῶτα του γράμματα. Ἡ Σκιάθος, μικρόνησος ἁπλωμένη εἰς τὴν ἀρχὴ τοῦ πορθμοῦ Τρίκερι, χωρίζει τὴν Εὔβοια ἀπὸ τὸ Πήλιο, καὶ εἶναι γόνιμος, πολύφυτος καὶ γραφική. Ὁ Παπαδιαμάντης ἔζησε ἐκεῖ τὰ δεκαέξη πρῶτα χρόνια τῆς ζωῆς του. Συχνὰ ξαναγύριζε καὶ συναντοῦσε τοὺς παλιούς του φίλους στὰ γνώριμα μονοπάτια, στοὺς ἀγροὺς καὶ τὰ ἀκρογιάλια. Ἡ οἰκογένειά του, πιθανότατα Βυζαντινὴ παλαιόθεν, ἀπὸ τὸν Μυστρᾶ τῆς Πελοποννήσου, ἐγκαταστάθηκε στὴν Σκιάθο κατὰ τὰ τέλη τοῦ 18ου αἰῶνος. Ὁ Παπαδιαμάντης ἔμαθε γαλλικὰ καὶ ἀγγλικὰ αὐτοδίδακτος. Διὰ τοὺς ἀρχαίους "Ἕλληνας συγγραφεῖς εἶχεν ἀνέκαθεν μέγα ἐνδιαφέρον καὶ πολὺν ἐνθουσιασμόν. Ἐγνώριζεν ἀπὸ στήθους ὁλόκληρους ραψῳδίας τοῦ Ὁμήρου.
Στὴν Ἀθήνα ἔφθασε στὰ εἴκοσί του χρόνια, ὅπου γράφτηκε στὴ Φιλοσοφικὴ σχολή, χωρὶς νὰ παρακολουθεῖ τακτὰ τὰ μαθήματα• ὡς ἐκ τούτου δὲν πῆρε τὸ δίπλωμά του. Γιὰ νὰ ζήση κατεγίνετο μὲ μεταφράσεις ἀπὸ τὰ ἀγγλικὰ καὶ τὰ γαλλικὰ γιὰ τὶς ἐφημερίδες. Διάβαζε πολύ, ἡ ἀνάγνωσίς του ἐγίνετο τυχαίως, χωρὶς σύστημα, ἦτο ὅμως συνεχὴς καὶ ἐπίμονος. Θαύμαζε τὸν Ὅμηρο καὶ τὸν Αἰσχύλο σὰν ἄφθαστα πρότυπα τέχνης. Ἐκ τῶν νεωτέρων τοῦ ἦσαν ἀγαπητοὶ ὁ Θερβάντες καὶ ὁ Δίκενς, μὰ τοποθετοῦσε τὸν Σαίξπηρ πάνω ἀπὸ ὅλους.
Στὸν συνάδελφό του καὶ φίλο Μωραϊτίδη ἔλεγε: «Μόνον ὅταν βλέπης εἰς τὰ προγράμματα ἔργον τοῦ Σαίξπηρ, νὰ πηγαίνης εἰς τὸ θέατρον».
Εἰς τὸ πενιχρόν του δωμάτιο, ὅπου συχνὰ δὲν ὑπῆρχε οὔτε τραπέζι —καὶ στὴν περίπτωση αὐτὴ ἔγραφε στὸ πάτωμα— ὑπῆρχεν ἀπαραιτήτως ἕνα κιβώτιον μὲ βιβλία καὶ ἕνα κερί. Μεταξὺ τῶν μονίμων βιβλίων του εὑρίσκοντο τὰ ποιήματα τοῦ Ὁμήρου, ἡ Ἁγία Γραφή, ἕνας Μίλτων μὲ γαλλικὴ μετάφραση. Πλὴν τοῦ Παπαδιαμαντόπουλου, κατόπιν Ζὰν Μωρεάς, οἱ συναναστροφές του μὲ τοὺς συγχρόνους λογοτέχνες ἦσαν ἐλάχιστες. Ὁ πιὸ ἀγαπητός του φίλος ἦταν ἕνας καλόγερος, ὁ Νήφων, ποὺ ἔγινε ἀργότερα νεωκόρος σὲ μία ἐκκλησία καὶ συγκάτοικός του στὴν Ἀθήνα. Ὁ καλόγερος αὐτὸς ἔπινε πολὺ καὶ σιγὰ - σιγὰ παρέσυρε τὸν φίλο του στὴν συνήθεια αὐτή.
Ὁ Παπαδιαμάντης ἔψελνε συχνὰ γιὰ τὸ κέφι του, ἰδίως στὰ κρυμμένα ἐξωκκλήσια, ἄγνωστα στὸ μεγάλο κοινό, προσκεκλημένος τὶς ἡμέρες τῶν μεγάλων ἑορτῶν. Γνώριζε ἀπὸ μνήμης ὅλα τὰ ἐκκλησιαστικὰ τροπάρια καὶ τὰ ἔψελνε μὲ κατάνυξη καὶ ἔκφραση, διατελῶν γνώστης τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς. Τὰ τελευταῖα χρόνια τῆς ζωῆς τοῦ ἒζησε σὲ μεγάλη ἔνδεια (6).Δὲν ἄντεχε πλέον εἰς τὴν βαρεῖαν δημόσιογραφικὴν ἐργασίαν. Ἕνας ἀδελφὸς του ἀπέθανε φρενοπαθής.
Ὁ φίλος του ὁ Νήφων μετέστη εἰς Κύριον παθὼν ἐξ ἀλκοολισμοῦ. Πολλὰ οἰκογενειακὰ τοῦ εἶχαν ἐπισυμβῆ. Ἡ ὑγεία του κλονίστηκε. Ἕν δίπλωμα καθηγητοῦ τῆς γαλλικῆς τὸ ὁποῖον πεντηκονταετὴς ἒλαβεν γιὰ νὰ ἱκανοποιήση τοὺς ἐναπομείναντας συγγενεῖς του δὲν τὸν ὠφέλησεν σὲ τίποτα. Κανεὶς δὲν ἐφρόντισε νὰ τοῦ προσφέρη μία ἕδρα καθηγητοῦ καὶ ἦταν πολὺ ὑπερήφανος γιὰ νὰ καταδεχθῆ νὰ τὴν ζήτηση. Ἔζη λοιπὸν ἀσθενὴς καὶ πενόμενος χωρὶς ὅμως ποτὲ νὰ ζητῆ οὐδὲ νὰ δέχεται συνδρομήν. Ὁ μόνος ἀρωγὸς στὶς στιγμὲς τοῦ πόνου καὶ τοῦ πένθους του ἦταν ὁ ἐξαίρετος διηγηματογράφος Βλαχογιάννης πρὸς τὸν ὁποῖο ἔτρεφε μεγάλη φιλία καὶ ἐμπιστοσύνη. Μοίραζε τὴν ἐμπιστοσύνη καὶ τὴν φιλία του ἀνάμεσα σὲ ἕναν συγγραφέα τῆς ὁλκῆς τοῦ Βλαχογιάννη καὶ ἕναν ἁπλὸ ὀπωροπώλη ὀνόματι Μπούκη. Ὁ Μπούκης ἀγαποῦσε καὶ σεβόταν πολὺ τὸν Παπαδιαμάντη. Ἔστελλε συχνὰ τὴ σύζυγό του εἰς τὴν κατοικίαν τοῦ Παπαδιαμάντη, μίαν ὥρα δρόμον ἀπὸ τὸ κατάστημά του, διὰ νὰ τὸν φροντίζη. Ἀπ' ὅλους τους Ἕλληνες συγγραφεῖς εἶναι ὁ μόνος ποὺ θυμίζει «τοὺς μεγάλους δημοκρατικοὺς ἐνθουσιασμούς» τοῦ διάσημου ἀμερικανοῦ ποιητὴ Γουὰλτ Γουΐτμαν, ὅταν συναναστρεφόταν τὶς λαϊκὲς τάξεις.
Ὁ Παπαδιαμάντης ἀγαποῦσε τὴν ζωγραφικὴν, ὅταν δὲ ἦτο νέος ἠσχολήθη εἰς αὐτήν. «Καὶ εἶναι ἀξιωσημείωτον», μᾶς λέει ὀ Ζερβὸς ὁ βιογράφος του, «ὅτι αἱ πλεΐσται περιγραφαὶ τῶν τόπων καὶ φυσιογνωμιῶν ἒχουν τὴν ἀντίληψιν καὶ ἒξαρσιν τῶν κυρίων χαρακτηριστικῶν σημείων, ὅσα βλέμμα ζωγράφου δύναται ἰδίως νὰ διακρίνη».
Σὲ ἕνα του διήγημα ὁ Παπαδιαμάντης αὐτοπροσωπογραφεῖται κάτω ἀπὸ ἕνα ψευδώνυμο. «Ἦτο», μᾶς λέει, «ξένος παρεπιδημῶν πρὸς καιρὸν ἐν τῇ νήσῳ. Ἐκαλεῖτο Λέανδρος Παπαδημούλης, καὶ κατήγετο ἐκ τοῦ τόπου. Εἶχε κατέλθη μετὰ πολλὰ ἔτη, νοσταλγὸς ἐξ Ἀθηνῶν, ὅπου συνήθως διέτριβεν ἀσχολούμενος εἰς ἔργα οὐχὶ παραδεδεγμένης χρησιμότητας. Ἦτο ὑψηλός, ὑπερτριακοντούτης, μὲ μαύρην κόμην καὶ γένειον, μελαψός, μὲ ἁδροὺς χαρακτῆρας, πενιχρὸς τὴν ἀναβολήν, πτωχαλαζών, τρέφων ἀλλόκοτους ἰδέας».
Τὶς τελευταῖες ἡμέρες τῆς ζωῆς του τὶς πέρασε ἀπομονωμένος στὴν γενέτειρά του, τὴν Σκιάθο. Τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1910 προσεβλήθη ἀπὸ ἰνφλουέντσαν. Τὴν ὕστατην τῆς ζωῆς του ὥραν παρεκάλεσε τὶς ἀδελφές του καὶ ὅσους τοῦ συμπαρίσταντο νὰ ἀπομακρυνθοῦν ἀπὸ τὴν κλίνην του. Στραφεῖς ἀπὸ τὸ ἄλλο μέρος, πρὸς τὸν τοῖχο, ἐξέπνευσε τὴν 3ην Ἰανουαρίου 1911, ὑποψάλλων τὸ τροπάριον τῶν Θεοφανείων.
Δύο χρόνια ἀργότερα μέσα στὴ θύελλα ποὺ ξεσήκωσε ὁ Βαλκανικὸς ἀγώνας, ὅταν ἡ ἐθνική μας ψυχὴ ἐξύπνησε βροντώντας, ὅλο ἀγωνία καὶ ἐλπίδα στὶς ἀπροσδόκητες γιὰ τὶς καρδιές μας στιγμές, μία ξένη καὶ εὐγενὴς νεράιδα, ποὺ παρ' ὅλον ὅτι τὸ αἷμα τῶν Βοναπαρτῶν κυλᾶ στὶς φλέβες της, φέρει σφραγῖδα Ἑλληνική, ἡ Πριγκίπισσα Μαρία, ἐπιστρέφοντας ἀπὸ τὰ πεδία μάχης ὅπου εἶχε πάει νὰ παρηγορήση καὶ νὰ περιθάλψη τοὺς τραυματίες καὶ τοὺς μαχητές, σταμάτησε μὲ τὸ πλοῖο-νοσοκομεῖο της στὴν Σκιάθο. Ἀνοίγοντας μία παρένθεση εὐσεβείας στὸ φιλάνθρωπο ἒργο της, προσκύνησε τὴν κατοικία τοῦ Παπαδιαμάντη καὶ τίμησε, ἐκείνη πρώτη, βασιλικά, τὴν μνήμη καὶ τὸ τάλαντο τοῦ συγγραφέα.
Σημειώσεις
5. Τὸ ὀρθὸν εἶναι Ί. Ζερβὸς ὅπως ἀναφέρεται στὴν εἰσαγωγὴ τῶν Πασχαλινῶν Διηγημάτων τῶν ἐκδόσεων Φέξη.
6. Ὅταν τὸ 1908, μαθεύτηκε στὴν Ἀθήνα ὅτι ὁ Παπαδιαμάντης ἄρρωστος, γέρος καὶ κουρασμένος ζητοῦσε νὰ ἀποσυρθῆ καὶ νὰ πάη νὰ ζήση στὴν Σκιάθο, ἀλλὰ δὲν εἶχε κανέναν πόρο, ὀργανώθηκε πρὸς τιμήν του ἀπὸ τὸν Σύλλογο τοῦ Παρνασσοΰ ἕνα μεγάλο φιλολογικὸ πρωινὸ τὸ ὁποῖο παρακολούθησε ἡ Πριγκίπισσα Μαρία, σύζυγος τοῦ Πρίγκιπος Γεωργίου τῆς Ἑλλάδος, καὶ ἡ ἐπίλεκτος Ἀθηναϊκὴ κοινωνία. Διάφοροι ὁμιλητὲς ἀνέλυσαν τὸ ἔργο του, διάβασαν τοὺς στίχους του καὶ ἀποσπάσματα ἀπὸ τὰ διηγήματά του. Ἕνα ἐνθουσιῶδες κοινὸ ἐπιθυμοῦσε νὰ τὸν ὑποδεχθῆ πανηγυρικά. Εἰς μάτην. Ταραγμένος ἀπὸ τὴν μετριοφροσύνη του καὶ τὴν ἀγοραφοβία του, ὁ Παπαδιαμάντης ἀρνήθηκε τὴν δόξα αὐτῆς τῆς συναθροίσεως τῆς ὁποίας τὰ ἔσοδα τοῦ ἐξασφάλισαν τὰ πρὸς τὸ ζῆν τῶν τελευταίων ἡμερῶν του. (Σημείωση τοῦ μεταφραστῆ).
|
