Τῆς σαρκός κατά τήν σχέσιν λογικῶς τήν ψυχήν ἀποχωρήσας, καί τῆς αἰσθήσεως ὁλικῶς διά τοῦ πνεύματος ἐκσπάσας τόν νοῦν, ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ· τήν μέν, ἀρετῶν κατέστησας μητέρα πολύτιμον, τήν δέ, θείας πηγήν ἀένναον ἀνέδειξας γνώσεως, εἰς χρῆσιν μόνον τῆς τῶν κρειττόνων (248) οἰκονομίας, τήν πρός τήν σάρκα τῆς ψυχῆς συζυγίαν ποιούμενος, καί πρός κατανόησν τῆς τῶν ὁρωμένων μεγαλουργίας ὄργανον κεκτημένος τήν αἴσθησιν. Τήν μέν πρακτικῶς διά τοῦ ἤθους πρός εἶδος τυπούμενον τό κατ᾿ ἀρετήν τῆς ψυχῆς δεχομένην κλέος, καί τοῖς ἔξω προφαίνουσαν, ἵνα ἔχωμεν ἀρετῆς εἰκόνα, πρός μίμησιν προβεβλημένον τόν ὑμέτερον βίον· τήν δέ, τοῖς τῶν ὁρομένων σχήμασι τούς λόγους τῶν νοητῶν συμβολικῶς ἐγχαράττουσαν, καί δι αὐτῶν πρός τήν ἁπλότητα τῶν νοητῶν θεαμάτων τόν νοῦν ἀναβιβάζουσαν, πάσης καθαρῶς ἀπολυθέντα τῆς ἐν τοῖς ὁρωμένοις ποικιλίας τε καί συνθέσεως· ἵν᾿ ἔχωμεν ἀληθείας ὁδόν ἀπλανῆ τήν ὑμετέραν γνῶσιν τῆς πρός τά νοητά διαβάσεως. Ἐντεῦθεν μετά τήν τελείαν τῆς πρός αἴσθησίν τε καί σάρκα σχετικῆς προσπαθείας ἀπόθεσιν, τῷ ἀπείρῳ πελάγει τῶν λογίων τοῦ πνεύματος μετ᾿ ἐπιστήμης κατά νοῦν εὐτόνως διανηχόμενος, ἐρευνᾷς  μετά τοῦ πνεύματος τά τοῦ Πνεύματος· παρ᾿ οὗ δεξάμενος τήν τῶν κεκρυμμένων μυστηρίων φανέρωσιν, διά πολλήν, ὡς ἔοικεν, ταπεινοφροσύνην, πολλῶν τῆς ἁγίας Γραφῆς ἀπορουμένων κεφαλαίων χάρτην πληρώσας ἀπέστειλας, ζητῶν καί παρ᾿ ἐμοῦ τοῦ πάσης ἀρετῆς ἐρήμου καί γνώσεως, ἑκάστου κεφαλαίου κατά τήν ἀναγωγικήν θεωρίαν τήν ἀπόκρισιν ἔγγραφον.  

Ὅν δεξάμενος, καί ἀναγνούς, καταπλαγείς καί νοῦν καί ἀκοήν καί διάνοιαν, ᾔτουν ὑμᾶς ἐκλιπαρῶν περί τούτου συγνώμην τῆς παραιτήσεως· μόλις εἶναι λέγων προσιτά τά ζητούμενα, καί τοῖς ἄγαν ἐπί πλεῖστον ἐν θεωρίᾳ διαβεβηκόσι, καί περί τό τέλος που τῆς ὑψηλοτάτης καί ἀνεφίκτου τοῖς ἄλλοις ἐφθακόσι γνώσεως· μή ὅτι γε ἐμοί τῷ κατά γῆν ἐῤῥιμμένῳ· καί κατά τόν ὄφιν, ἄλλην, ὡς ἡ παλαιά κατάρα, μετά τήν γῆν τῶν παθῶν βρῶσιν οὐκ ἔχοντι, καί σκώληκος δίκην ἱλυσπωμένῳ τῇ σήψει τῶν ἡδονῶν. Καί τοῦτο πολλάκις καί ἐπί πολύ ποιήσας, ὡς εὗρον μή δεχομένους ὑμᾶς τήν ἐμήν περί τούτου παράκλησιν, δείσας μή τι πάθῃ το χρῆμα τῆς ἀγάπης, καθ᾿ ἥν ἀλλήλοις συγκραθέντες, μίαν ἔχομεν ψυχήν, κἄν δύο σώματα φέρωμεν, εἰς πρόφασιν ἀπειθείας ὡς εἰκός νομισθείσης ὑμῖν τῆς παραιτήσεως, κατετόλμησα καί μή θέλων τῶν ὑπέρ δύναμιν· κατηγορηθῆναι μᾶλλον προπέτειαν, καί γελᾶσθαι κρεῖττον ἡγούμενος παρά τῶν βουλομένων, ἤ τήν ἀγάπην κατά τι δέξασθαι σάλον καί μείωσιν· ἧς οὐδέν τῶν μετά Θεόν ἐστί τοῖς νοῦν ἔχουσι τιμιώτερον· μᾶλλον δέ, τῷ Θεῷ προσφιλέστερον· ὡς τούς διῃρημένους, εἰς ἕν συναγούσης, καί μίαν ἐν τοῖς πολλοῖς, ἤ τοῖς πᾶσιν ἀστασίαστον κατά τήν γνώμην δημιουργῆσαι δυναμένης ταυτότητα.  

Καί μοι σύγγνωθι πρῶτος αὐτός, τίμιε Πάτερ, τῆς ἐγχειρήσεως, καί τούς ἄλλους αἴτει προπετείας (248) ἀφίεσθαί με· καί ἵλεών μοι τόν Θεόν ταῖς εὐχαῖς κατάστησον, καί τῶν λεγομένων συλλήπτορα· μᾶλλον δέ τῆς ὅλης καί ὀρθῆς γενέσθαι περί ἑκάστου κεφαλαίου χορηγόν ἀποκρίσεως. Παρ᾿ αὐτοῦ γάρ ἐστιν πᾶσα δόσις ἀγαθή καί πᾶν δώρημα τέλειον, ὡς πηγῆς καί πατρός τῶν ἀναλόγως τοῖς ἀξίοις χορηγουμένων πασῶν φωτιστικῶν γνώσεών τε καί δυνάμεων. Ὑμῖν γάρ θαῤῥῶν, τό ὑμέτερον κατεδεξάμην ἐπίταγμα· τῆς εὐπειθείας μισθόν ἐκδεχόμενος, τήν δι᾿ ὑμῶν θείαν εὐμένειαν.  

Ἕκαστον δέ τῶν κεφαλαίων, εἱρμῷ τε καί τάξει καθώς παρ᾿ ὑμῶν ἐγράφη προθείς, πρός ἔπος ποιήσομαι τήν ἀπόκρισιν, ὡς οἷόν τε σύντομον, καί ὁριστικήν καθ᾿ ὅσον οἷός τε ὦ· καί τήν πρός το νοεῖν τε καί λέγειν εὐσεβῶς, θεόθεν χορηγοῦμαι χάριν καί δύναμιν· ἵνα μή πλήθει λόγων βαρήσωμεν τῶν ἐντευξομένων τήν ἀκοήν· καί μάλιστα πρός ὑμᾶς γε τῶν λόγων ποιούμενος τήν ἀκοήν, τούς γνωστικούς ὄντως καί ἀκριβεῖς τῶν θείων θεάμονας· καί τῶν παθῶν διαβάντας τήν ὄχλησιν, καί τήν ὅλην παρελθόντας σχέσιν τῆς φύσεως, καί τῶν καθηκόντων κεκτημένους τόν λόγον ἡγεμόνα καί δικαστήν δικαιότατον· καί τόν νοῦν διά τῆς κατά τό κρεῖττον ἀνοησίας, εἰς τό ἐνδότατον τῆς θείας ἀφθεγξίας καταστήσαντας τόπον· ἔνθα μόνης ἐστίν ἀγνώστως εὐφροσύνης θείας ἀντιλαμβάνεσθαι, τῆς τῶν ἀξιουμένων αὐτῆς πεῖραν μόνην ἐχούσης τοῦ οἰκείου μεγέθους διδάσκαλον· καί διά τοῦτο, μόνης χρήζοντας μικρᾶς περί τῶν ζητουμένων ἐμφάσεως, προδεικτικῆς τοῦ παμφαοῦς κάλλους, τῶν ἐμφερομένων τοῖς θείοις λογίοις μυστικῶν θεαμάτων, καί τῆς ἐπ᾿ αὐτοῖς πνευματικῆς μεγαλονοίας· εἴπερ καί τοῦτο θεμιτόν ἐμοί πρός ὑμᾶς εἰπεῖν, τούς ἅλας ἤδη τῆς γῆς, καί φῶς τοῦ κόσμου, κατά τόν Κυριακόν λόγον, διά τόν πλοῦτον τῆς ἀρετῆς, καί τήν πολλήν χύσιν τῆς γνώσεως γεγεννημένους καί τήν ἐν ἄλλοις σηπεδόνα τῶν παθῶν, τρόποις ἀρετῶν ἐκκαθαίροντας· καί τήν ἄγνοιαν, ψυχῆς ὑπάρχουσαν τύφλωσιν, τῷ τῆς γνώσεως φωτί καταυγάζοντας.  

Παρακαλῶ δέ τούς ἁγιωτάτους ὑμᾶς, καί πάντας τούς ὡς εἰκός ἐντευξομένους τῷδε γράμματι, μή τοῦτο ὅρον ποιεῖσθαι τῆς τῶν κεφαλαίων πνευματικῆς ἑρμηνείας τά λεγόμενα παρ᾿ ἐμοῦ· πολύ γάρ τῆς τῶν θείων λογίων ἀπολιμπάνομαι διανοίας, καί τῆς ἄλλων πρός τοῦτο χρήζω διδασκαλίας· ἀλλ᾿ εἴ τι καί παρ᾿ ἑαυτῶν, ἤ παρ᾿ ἄλλων ἐπιβάλλειν, ἤ μαθεῖν δυνηθῆτε, μᾶλλον ἐκεῖνο διδκαίως ἐκκρίνατε, καί τῆς ὑψηλοτέρας καί ἀληθοῦς γενέσθαι διανοίας· ἧς ἔργον ἐστίν, ἡ τῆς καρδίας πληροφορία, τῶν ἐφιεμένων τῆς ἀπορηθέντων πνευματικῆς διαγνώσεως.  

Ὕδατι γάρ ὁ θεῖος ἔοικεν λόγος, ὥσπερ φυτοῖς παντοδαποῖς καί βλαστήμασιν, καί διαφόροις ζώοις, τοῖς αὐτόν φημι τόν λόγον ποτιζομένοις, ἀναλόγως αὐτοῖς ἐκφαινόμενός τε γνωστικῶς καί πρακτικῶς διά τῶν ἀρετῶν ὡς καρπός προδεικνύμενος, κατά τήν (249) ἑκάστῳ ποιότητα τῆς ἀρετῆς καί τῆς γνώσεως, καί γινόμενος δι᾿ ἄλλων ἄλλοις ἐπίδημος· ἑνί γάρ οὐδέ ποτέ περιγράφεται· καί μιᾶς ἐντός οὐκ ἀνέχεται διανοίας γενέσθαι, διά τήν φυσικήν ἀπειρίαν κατάκλειστος.  

Ἐπειδή δέ περί τῶν διοχλούντων ἡμῖν παθῶν πρῶτον εἰπεῖν ἐκελεύσατε, πόσα τε καί ποῖα. Τυγχάνει, καί ἐκ ποίας ἀρχῆς, καί εἰς οἷον διά τῆς οἰκείας μεσότητος καταντᾷ πέρας· καί ποίας ἕκαστον δυνάμεως ψυχῆς, ἤ μέλους σώματος ἐκφυόμενον, πρός ἑαυτό ἀοράτως μορφοῖ τόν νοῦν, καί τό σῶμα ποιεῖ βαφῆς δίκην, ὅλην διά τῶν λογισμῶν πρός τήν ἁμαρτίαν χρῶσαν τήν ἀθλίαν ψυχήν· τῆς τε προσηγορίας ἑκάστου τήν δύναμιν καί τήν ἐνέργειαν· τούς τε καιρούς καί τά σχήματα, καί τούς δι᾿ αὐτῶν δόλους τῶν ἀκαθάρτων δαιμόνων· καί τάς ἀοράτους συμπλοκάς, καί τάς ὑποκρίσεις· καί πῶς δι᾿ ἄλλων ἄλλα λεληθότως προβάλλονται· καί ἐπ᾿ ἄλλα δι᾿ ἄλλων πιθανῶς ἐπισύρουσιν [Fr. ἐπισύρ.]· τάς τε λεπτότητας, καί τάς σμικρότητας, καί τά μεγέθη, καί τούς ὄγκους αὐτῶν· ὑφέσεις τε καί ὑποχωρήσεις καί συστολάς, ἐπιμονάς τε καί προσεδρείας ταχυτέρας ἤ βραδυτέρας· καί οἷον τάς ὡς ἐν δικαστηρίῳ πρός τήν ψυχήν δικαιολογίας καί τάς δῆθεν κατά διάνοιαν γινομένας ψήφους· τάς τε φαινομένας ἥττας ἤ νίκας· τίς τε ἡ ἐφ᾿ ἑκάστῳ διάθεσις· καί διά ποίαν αἰτίαν ἑνί πολλά πάθη τῇ ψυχῇ συγχωροῦνται προσβάλλειν, καί τοῦτο ἤ καθ᾿ ἑαυτούς ἤ σύν ἀλλήλοις καί ποίῳ λογισμῷ [Fr. λόγῳ] ἀναφέρουσιν ἑαυτοῖς ἀχρόνως τάς οἰκείας ὕλας, δι᾿ ὧν κεκρυμμένως πρός ἡμᾶς τόν πικρόν συμπλέκουσι πόλεμον· ὡς ἐπί παροῦσιν ἐργωδῶς τοῖς μηδαμῶς οὖσιν διαπονουμένους, καί οἷον ὁρμῶντας ταῖς ὕλαις, ἤ φεύγοντας. Τό μέν, δι᾿ ἡδονήν· τό δέ, δι᾿ ὀδύνην πάσχοντας. Τόν τε τρόπον τῆς ἐν ἡμῖν ὑπάρξεως αὐτῶν, καί τῆς πολυπλόκου καί διαφόρου κατά τόν ὕπνον αὐτῶν ἐν ὀνείροις φαντασίας· καί εἰ ἔν τινι μέρει καθείργνυνται τῆς ψυχῆς, ἤ τοῦ σώματος· ἤ ἐν ὅλῃ τῇ ψυχῇ, καί ἐν ὅλῳ τῷ σώματι· καί εἰ ἐντός ὄντες, διά τῶν ψυχικῶν παθῶν τά ἐκτός ἐπισπᾶσθαι πείθουσι τήν ψυχήν διά μέσου τοῦ σώματος, καί πλανῶσι, τῆς αἰσθήσεως μόνης ὅλην γενέσθαι, τῶν κατά φύσιν οἰκείων ἀφεμένην· ἤ ἐκτός ὄντες, διά τῆς ἔξωθεν ἐπαφῆς τοῦ σώματος, τήν ἀόρατον ψυχήν πρός τά ὑλικά σχηματίζουσιν, σύνθετον αὐτῇ μορφήν ἐπιτιθέντες, τῆς ἀναλειφθείσης (Fr. ἀναληφθείσης] κατά τήν φαντασίαν ὕλης τό εἶδος, προσπλάττοντες· καί εἰ τάξις ἐστίν ἐν αὐτοῖς, καί εἱρμός κακούργως ἐπινενοημένος, διά τῶνδε τῶν παθῶν πρότερον ἀπόπειραν λαβεῖν τῆς ψυχῆς, καί οὕτως διά τῶν ἄλλων ἀκολούθως αὐτῇ μάχεσθαι· καί τίνες τίνων προηγοῦνται, τίνες τε τίσιν συνέπονται πάλιν, ἤ παρέπονται, ἤ φύρδην ἀτάκτως, ὡς ἔτυχεν, δι᾿ οἵων δήποτε παθῶν τήν ψυχήν ἐκταράττουσιν· καί εἰ προνοίας δίχα τα τοιαῦτα πάσχειν ὑπ᾿ αὐτῶν ἡ ψυχή συγχωρεῖται, ἤ κατά πρόνοιαν· καί τίς ὁ τῆς προνοίας ἐφ᾿ ἑκάστῳ πάθει τῆς ἐγκαταλείψεως τῆς ψυχῆς λόγος· τίς τε τῆς ἑκάστου τῶν ἀπηριθμημένων παθῶν ἀναιρέσεως ὁ τρόπος· καί ποίοις ἔργοις, (252) ἤ λόγοις, ἤ λογισμοῖς ἡ ψυχή τούτων ἐλεθεροῦται, καί τῆς συνειδήσεως τόν μολυσμόν ἐκτινάσσεται· ποίῳ δέ πάθει ποίαν ἀρετήν ἀντιθεῖσα νικήσει, τόν πονηρόν φυγαδεύσασα δαίμονα, συναφανίσασα παντελῶς αὐτῷ καί τήν αὐτήν τοῦ πάθους κίνησιν· καί πῶς μετά τήν τῶν παθῶν ἀπαλλαγήν, τά οἰκεῖα καλῶς διασκοπῆσαι δυνήσεται· καί διά ποίων λόγων ἤ τρόπων τάς ἀπαθεῖς τῶν αἰσθητῶν πρός τάς αἰσθήσεις οἰκειωσαμένη διά τοῦ κατά φύσιν λόγου σχέσεις, μορφώσει πρός ἀρετάς, ὡς διά τῶν παθῶν αὐτή πρότερον ἐμορφοῦτο πρός ἁμαρτίαν· καί πῶς τήν καλλήν ποιήσεται δή δεόντως ἀντιστροφήν, τοῖς δι᾿ ὧν τό πρίν ἐπλημμέλει, χρωμένη πρός γένεσιν ἀρετῶν καί ὑπόστασιν· πῶς δέ τούτων πάλιν ἀπαλλαγεῖσα τῶν σχέσεων, τούς τῶν γεγονότων λόγους διά τῆς εν πνεύματι φυσικῆς θεωρίας, ἀφέτους τῶν ἐν αὐτοῖς αἰσθητῶν συμβόλων γενομένους, ἐπιστημονικῶς ἀναλέξεται· πῶς τε αὖ μετά τούτους πάλιν τοῖς νοητοῖς προσβαλοῦσα, καθαρῷ τῆς ἐπ᾿ αἰσθήσεσιν διανοίας γενομένῳ τῷ νῷ, τάς ἁπλᾶς δέξεται νοήσεις, καί τήν τά πάντα συνδέουσαν ἀλλήλοις κατά τόν ἀρχικόν τῆς σοφίας λόγον, ἁπλῆν ἀναλήψεται γνῶσιν· μεθ᾿ ἥν, ὡς πάντα τά ὄντα περάσασα, μετά τῶν αὐτοῖς προσφυῶν νοημάτων, πάσης ὑπολελυμένη καθαρῶς, καί αὐτῆς πρός τό νοεῖν οἰκείας δυνάμεως, πρός αὐτόν πάθῃ τόν Θεόν τήν ὑπέρ νόησιν ἕνωσιν· καθ᾿ ἥν ἀφράστως παρ᾿ αὐτοῦ δεχομένη τῆς ὄντως ἀληθείας, σπέρματος δίκην, τήν μάθησιν, πρός ἀμαρτίαν οὐκέτι τραπήσεται χώρας οὐκ οὔσης ἔτι τῷ διαβόλῳ πρός κακίαν αὐτήν πιθανῶς ὑποσύρεσθαι, διά τήν ἄγνοιαν τοῦ φύσει καλοῦ, καί πάντα τά μετέχειν αὐτοῦ δυνάμενα καλλωπίζοντος.  

Ἐπειδή τούτων, καί τῶν τοιούτων ἐζητήσατε τούς λόγους καί τούς τρόπους, καί τάς αἰτίας ἐγγράφως ὑμῖν καταθέσθαι, κελευόντων ὑμῶν, ἀναμεινάτω μικρόν τέως ὁ περί τούτων λόγος· ἄν διδῷ Θεός, ἐν ἄλλοις εὐκαιρότερον ἐξετασθησόμενος καί φιλοπονώτερον βασανισθησόμενος, εἴπερ ὅλως αἴσθωμαι δυνάμεως κατά νοῦν νυκτικῆς, καί τούτου τοῦ μεγάλου καί βαθέως κατατολμῆσαι πελάγους ἀνεχομένης· οὐ γάρ  αἰσχύνομαι λέγειν, ὡς οὐδέπω τάς δυσεκλύτους ἔγνων τῶν ἀκαθάρτων δαιμόνων μεθοδείας τε καί τέχνας, ἅτε δή τόν τῆς ὕλης κονιορτόν ἔχων ἐπισκοτοῦντα τοῖς ὄμμασι τῆς ψυχῆς, καί οὐκ ἐῶντα καθαρῶς θεωρῆσαι τήν τῶν γεγονότων φύσιν· καί διακρῖναι τῶν ὄντων συλλόγου τά εἶναι δοκοῦντα, καί μόνην φενακίζοντα τήν ἄλογον αἴσθησιν· ὅτι μόνων ὡς ἀληθῶς ἐστιν τά τοιαῦτα διερευνᾶσθαι καί εἰπεῖν, τῶν ἄγαν θεωρητικῶν καί ὑψηλῶν τήν διάνοιαν· καί διά πείρας πολλῆς εἰληφότων, τήν τε τῶν καλῶν καί μή τοιούτων διάγνωσιν· καί τό δή τῶν ἄλλων ἁπάντων κρεῖττον καί τιμιώτερον, τήν πρός τό νοεῖν τε καλῶς, καί λέγειν σαφῶς τά νοηθέντα (253) παρά τοῦ Θεοῦ δεξαμένων χάριν καί δύναμιν· πλήν ὡς ἄν μή παντελῶς ἀπαραμύθητος κατά τήν παροῦσαν ὑπόθεσιν ὁ περί τούτων λόγος καταλειφθῇ, μικρά περί τῆς γενέσεως τῶν παθῶν εἰπών, καί ὅσον παραδεῖξαι τοῖς καθ᾿ ὑμᾶς γνωστικοῖς τό τέλος ἐκ τῆς ἀρχῆς, τῶν ἐφ᾿ ἑξῆς ἀκολούθως ποιοῦμαι κεφαλαίων τήν ἐξήγησιν.    

Ὅρος κακοῦ.  

Τό κακόν οὔτε ἦν, οὔτε ἔσται κατ᾿ οἰκείαν φύσιν ὑφεστώς· οὔτε γάρ ἔχει καθ᾿ ὁτιοῦν οὐσίαν, ἤ φύσιν, ἤ ὑπόστασιν, ἤ δύναμιν, ἤ ἐνέργειαν ἐν τοῖς οὖσιν· οὔτε, ποιότης ἐστίν, οὔτε ποσότης, οὔτε σχέσις, οὔτε τόπος, οὔτε χρόνος, οὔτε θέσις, οὔτε ποίησις, οὔτε κίνησις, οὔτε ἕξις, οὔτε πάθος, φυσικῶς τινι τῶν ὄντων ἐνθεωρούμενον, οὔτε μήν ἐν τούτοις πᾶσιν τό παράπαν κατ᾿ οἰκείωσιν φυσικήν ὑφέστηκεν· οὔτε ἀρχή, οὔτε μεσότης, οὔτε τέλος ἐστίν· ἀλλ᾿ ἵνα ὡς ἐν ὅρῳ περιλαβών εἴπω, τό κακόν τῆς πρός τό τέλος τῶν ἐγκειμένων τῇ φύσει δυνάμεων ἐνεργείας ἐστίν ἔλλειψις, καί ἄλλο καθάπαξ οὐδέν· ἤ πάλιν, τό κακόν, τῶν φυσικῶν δυνάμεων κατ᾿ ἐσφαλμένην κρίσιν ἐστίν, ἐπ᾿ ἄλλο παρά τό τέλος ἀλόγιστος κίνησις· τέλος δέ φημι, τήν τῶν ὄντων αἰτίαν, ἧς φυσικῶς ἐφίεται πάντα, κἄν εἰ τά μάλιστα τόν φθόνον εὐνοίας πλάσματι καλύψας ὁ πονηρός, πρός ἄλλο τι τῶν ὄντων παρά τήν αἰτίαν κινῆσαι τήν ἔφεσιν παραπείσας δόλῳ τόν ἄνθρωπον, τήν τῆς αἰτίας ἐδημιούργησεν ἄγνοιαν.  

Τῆς οὖν πρός τό τέλος ἐνεργείας τῶν κατά φύσιν δυνάμεων ὁ πρῶτος ἄνθρωπος ἐλλείψας τήν κίνησιν, τήν τῆς οἰκείας αἰτίας ἐνόσησεν ἄγνοιαν· ἐκεῖνον νομίσας εἶναι Θεόν, διά τῆς συμβουλῆς τοῦ ὄφεως, ὅνπερ ἔχειν ἀπόμοτον ὁ τῆς θείας ἐντολῆς διετάξατο λόγος. Οὕτω δέ παραβάτης γενόμενος, καί τόν Θεόν ἀγνοήσας, πρός ὅλην τήν αἴσθησιν, ὅλην ἀπρίξ ἀναμίξας τήν νοεράν δύναμιν, τήν σύνθετον καί ὀλέθριον πρός πάθος ἐνεργουμένην τῶν αἰσθητῶν ἐπεσπάσατο γνῶσιν, καί παρεσυνεβλήθη τοῖς κτήνεσιν τοῖς ἀνοήτοις, καί ὡμοιώθη αὐτοῖς, τά αὐτά αὐτοῖς κατά πάντα τρόπον καί ἐνεργῶν καί ζητῶν καί βουλόμενος· καί πλέον εἰς ἀλογίαν ἔχων, τοῦ κατά φύσιν λόγου πρός τό παρά φύσιν τήν ἄμειψιν. Ὅσον οὖν κατά μόνην τήν αἴσθησιν, τῆς τῶν ὁρωμένων ἐπεμελεῖτο γνώσεως ὁ ἄνθρωπος, τοσοῦτον ἐπέσφιγγεν ἑαυτῷ τοῦ Θεοῦ τήν ἄγνοιαν· ὅσον δέ ταύτης τῆς ἀγνοίας συνέσφιγγε τόν δεσμόν, τοσοῦτο τῆς πείρας ἀντείχετο τῆς τῶν γνωσθέντων ὑλικῶν αἰσθητικῆς ἀπολαύσεως· ὅσον δέ ταύτης ἐνεφορεῖτο, τοσοῦτον τῆς ἐκ ταύτης γεννώμενης φιλαυτίας ἐξῆπτε τόν ἔρωτα· ὅσον δέ  πεφροντισμένως περιεποιεῖτο τῆς φιλαυτίας τόν ἔρωτα, τοσοῦτον τῆς ἡδονῆς, ὡς τῆς φιλαυτίας οὔσης καί γεννήματος καί τέλους, πολλούς ἐπενόει τρόπους συστάσεως. Καί ἐπειδή πᾶσα κακία πέφυκε τοῖς συνιστῶσιν αὐτήν συμφθείρεσθαι τρόποις· (255) εὑρίσκων δι᾿ αὐτῆς τῆς πείρας, πάσης ἡδονῆς εἶναι πάντως τήν ὀδύνην διάδοχον, πρός μέν τήν ἡδονήν, τήν ὅλην ἔσχεν ὁρμήν· πρός δέ τήν ὀδύνην, τήν ὅλην ἀποφυγήν· τῆς μέν, κατά πᾶσαν ὑπεραγωνιζόμενος δύναμιν, τήν δέ, κατά πᾶσαν σπουδήν καταγωνιζόμενος· οἰόμενος, ὅπερ ἀμήχανον ἦν, διά τῆς τοιαύτης μεθοδείας, ἀλλήλων ταύτας διαστῆσαι, καί μόνην τήν ἡδονήν συνημμένην τήν φυλαυτίαν ἔχειν, παντελῶς ὀδύνης ἀπείραστον· ἀγνοήσας ὑπό τοῦ πάθους, ὡς ἔοικεν, ὡς οὐκ ἐνδέχεταί ποτε χωρίς ὀδύνης εἶναι τήν ἡδονήν. Ἐγκέκραται γάρ τῇ ἡδονῇ τῆς ὀδύνης ὁ πόνος, κἄν λανθάνειν δοκεῖ τούς ἔχοντας διά τήν κατά τό πάθος τῆς ἡδονῆς ἐπικράτειαν· ἐπειδή τό ἐπικρατοῦν ἀεί διαφαίνεσθαι πέφυκεν, καλύπτον τοῦ παρακειμένου τήν αἴσθησιν.  

Ἐντεῦθεν ὁ πολύς ὄχλος, τῶν παθῶν καί ἀναρίθμητος εἰσεφθάρη τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων. Ἐντεῦθεν πολυστένακτος γέγονεν ἡμῖν ἡ ζωή, τῆς οἰκείας ἀναιρέσεως τιμῶσα τάς ἀφορμάς, καί τῆς φθορᾶς τάς προφάσεις ἑαυτῇ διά τήν ἄγνοιαν ἐξευρίσκουσά τε καί περιέπουσα. Ἐντεῦθεν ἡ μία φύσις, εἰς μυρία κατεμερίσθη τιμήματα· καί οἱ τῆς αὐτῆς φύσεως, ἀλλήλων ἐσμέν δίκην ἑρπετῶν θηρίων παραναλώματα. Ἡδονῆς γάρ διά τήν φιλαυτίαν ἀντιποιούμενοι, καί ὀδύνην διά τήν αὐτήν αἰτίαν πάλιν φεύγειν σπουδάζοντες, τάς ἀμυθήτους τῶν φθοροποιῶν παθῶν ἐπινοοῦμεν γενέσεις· οἷον, εἰ μέν δι᾿ ἡδονῆς τῆς φιλαυτίας φροντίζομεν, γεννῶμεν τήν γαστριμαργίαν, τήν ὑπερηφανίαν, τήν κενοδοξίαν, τήν φυσίωσιν, τήν φιλαργυρίαν, τήν πλεονεξίαν, τήν τυραννίδα, τόν γαῦρον, τήν ἀλαζονείαν, τήν ἀπόνοιαν, τήν μανίαν, τήν οἴησιν, τόν τῦφον, τήν καταφρόνησιν, τήν ὕβριν, τό βέβηλον, τό εὐτράπελον, τήν ἀσωτείαν, τήν ἀκολασίαν, τήν περπερείαν, τόν μετεωρισμόν, τήν βλακείαν, τόν αἰκισμόν, τόν ἐκμυκτηρισμόν, τήν πολυλογίαν, τήν ἀκαιρολογίαν, τήν αἰσχρολογίαν, καί ὅσα ἄλλα τοιούτου γένους ἐστίν· εἰ δέ μᾶλλον δι᾿ ὀδύνης ὁ τῆς φιλαυτίας αἰκίζεται τρόπος, γεννῶμεν τόν θυμόν, τόν φθόνον, τό μῖσος, τήν ἔχθραν, τήν μνησικακίαν, τήν λοιδορίαν, τήν καταλαλιάν, τήν συκοφαντίαν, τήν λύπην, τήν ἀνελπιστίαν, τήν ἀπόγνωσιν, τήν τῆς προνοίας διαβολήν, τήν ἀκηδίαν, τήν ὀλιγωρίαν, τήν ἀθυμίαν, τήν δυσθυμίαν, τήν ὀλιγοψυχίαν, τό ἄκαιρον πένθος, τόν κλαυθμόν, τήν κατήφειαν, τόν ὀλοφυρμόν, τόν ζῆλον, τήν ζηλοτυπίαν, τήν παραζήλωσιν, καί ὅσα ἄλλα τῆς τῶν καθ᾿ ἡδονήν ἀφορμῶν ἐστερημένης ἐστίν διαθέσεως. Ἐκ δέ τῆς γινομένης δι᾿ ἄλλας τινάς αἰτίας καθ᾿ ἡδονήν [Fr.καί ὀδύνην] ὀδύνης μίξεως ἤγουν μοχθηρίας· οὕτω γάρ καλοῦσι τινές τήν ἐκ τῶν ἐναντίων μερῶν τῆς κακίας σύνθεσιν, γεννῶμεν τήν ὑπόκρισιν, τήν εἰρωνείαν, τόν δόλον, τήν προσποίησιν, τήν κολακείαν, τήν ἀνθρωπαρέσκειαν, καί ὅσα ἄλλα τῆς μικτῆς εἰσι πανουργίας ἐπινοήματα [Phot. al. ἐπινοσήματα]. Πάντα γάρ ἀπαριθμεῖσθαι τανῦν, καί λέγειν μετά τῶν οἰκείων σχημάτων τε, καί τρόπων, καί αἰτιῶν, καί καιρῶν, (257) οὐκ ἀνεκτόν· τῆς ἐπ᾿ αὐτοῖς ἐξετάσεως Θεοῦ χαριζομένου δύναμιν, κατ᾿ ἰδίαν ὑπόθεσιν ἐρευνηθησομένης.    

Ὅρος ἄλλος κακίας.      

Τό τοίνυν κακόν ἐστιν, ὡς προέφην, ἡ ἄγνοια τῆς ἀγαθῆς τῶν ὄντων αἰτίας· ἥτις τόν μέν νοῦν πηρώσασα τόν ἀνθρώπινον, τήν αἴσθησιν δέ τρανῶς διανοίξασα, τῆς μέν θείας γνώσεως παντελῶς αὐτόν ἀπεξένωσεν· τῆς δέ τῶν αἰσθητῶν ἐμπαθοῦς ἐπλήρωσε γνώσεως· ἧς πρός μόνην τήν αἴσθησιν ἀνέδην μεταλαμβάνων κτηνῶν ἀλόγων δίκην ὁ ἄνθρωπος, καί εὑρών διά τῆς πείρας τῆς φαινομένης αὐτοῦ σωματικῆς φύσεως συστατικήν τῶν αἰσθητῶν τήν μετάληψιν, εἰκότως οἷα τοῦ νοητοῦ κάλλους ἤδη τῆς θείας ὡραιότατος διαμαρτήσας, τήν φαινομένην κτίσιν εἰς Θεόν παρεγνώρισεν, διά τήν αὐτῆς πρός σύστασιν σώματος χρείαν, θεοποιήσας· καί τό σῶμα τό ἴδιον οἰκείως ἔχον κατά φύσιν πρός τήν νομισθεῖσαν εἶναι Θεόν κτίσιν, κατά τό εἰκός ἠγάπησε, κατά πᾶσαν σπουδήν, διά τῆς περί μόνον τό σῶμα φροντίδος τε καί ἐπιμελείας, λατρεύων τῇ κτίσει παρά τόν κτίσαντα. Οὐ γάρ ἄλλως δύναταί τις λατρεύειν τῇ κτίσει, μή τό σῶμα περιποιούμενος· ὥσπερ οὐδέ τῷ Θεῷ τις λατρεύειν, μή τήν ψυχήν ταῖς ἀρεταῖς ἐκκαθαίρων. Καθ᾿ ὅ σῶμα τήν φθοροποιόν ἐπιτελῶν λατρείαν ὁ ἄνθρωπος, καί καθ᾿ ἑαυτοῦ γενόμενος φίλαυτος, ἡδονήν εἶχεν ἀπαύστως, καί ὀδύνην ἐνεργουμένην· ἐσθίων ἀεί τοῦ ξύλου [Αl. τό ξύλον] τῆς παρακοῆς, τοῦ καλοῦ τε καί κακοῦ κατ᾿ αὐτόν μεμιγμένην κατά τήν αἴσθησιν διά τῆς πείρας ἔχων τήν οἴησιν [Fr. γνῶσιν] .  

Καί τάχα ξύλον εἶναι γνωστόν καλοῦ καί πονηροῦ τήν φαινομένην κτίσιν εἰπών τις, οὐχ ἁμαρτήσει τῆς ἀληθείας· ἡδονῆς γάρ καί ὀδύνης ποιητικήν ἔχει φυσικῶς τήν μετάληψιν.  

Ἤ πάλιν ἐπειδή καί λόγους ἔχει πνευματικούς τῶν ὁρωμένων ἡ κτίσις, καί νοῦν διατρέφοντας· καί δύναμιν πάλιν φυσικήν, τήν μέν αἴσθησιν τέρπουσαν· τόν δέ νοῦν διαστρέφουσαν, ξύλον γνωστόν καλοῦ τε καί κακοῦ προσηγορεύθη· τοῦ καλοῦ μέν ἔχουσα γνῶσιν θεωρουμένη πνευματικῶς· τοῦ κακοῦ δέ, λαμβανομένη σωματικῶς. Παθῶν γάρ γίνεται διδάσκαλος τοῖς σωματικῶς αὐτῆς μεταλαμβάνουσιν, τῶν θείων αὐτοῖς λήθην ἐπάγουσα· διό τῷ ἀνθρώπῳ τυχόν ἀπηγόρευσεν, ἀναβαλλόμενος αὐτῆς τέως τήν μετάληψιν ὁ Θεός, ἵνα πρότερον, ὡς ἦν μάλιστα δίκαιον, διά τῆς ἐν χάριτι μετοχῆς τήν οἰκείαν ἐπιγνοῦς αἰτίαν, καί τήν δοθεῖσαν κατά χάριν ἀθανασίαν διά τῆς τοιαύτης μεταλήψεως πρός ἀπάθειαν στομώσας καί ἀτρεψίαν, ὡς θεός ἤδη τῇ θεώσει γενόμενος, ἀβλαβῶς ἐπ᾿ ἀδείας μετά Θεοῦ τά τοῦ Θεοῦ διασκέψηται κτίσματα, καί τήν αὐτῶν ἀναλήψηται (260) γνῶσιν ὡς Θεός, ἀλλ᾿ οὐκ ἄνθρωπος, τήν αὐτήν ἔχων τῷ Θεῷ κατά χάριν τῶν ὄντων μετά σοφίας εἴδησιν, διά τήν πρός θέωσιν τοῦ νοῦ καί τῆς αἰσθήσεως μεταποίησιν.  

Οὕτω μέν οὖν ἐνταῦθα ληπτέον περί τοῦ ξύλου, κατά τήν πᾶσιν ἁρμόσαι δυναμένην ἀναγωγήν, τοῦ μυστικωτέρου λόγου καί κρείττονος φυλαττομένου τοῖς μυστικοῖς τήν διάνοιαν, καί παρ᾿ ἡμῶν διά τῆς σιωπῆς τιμωμένου. Τοῦ ξύλου δέ νῦν τῆς παρακοῆς ἐμνήσθην παροδικῶς, δεῖξαι θέλων ὡς ἡ περί Θεόν ἄγνοια, τήν κτίσιν ἐθεοποίησεν· ἧς ὑπάρχει λατρεία σαφής, ἡ κατά τό σῶμα τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων φυλαυτία· περί ἥν ἐστιν ὥσπερ τις μικτή γνῶσις, ἡ τῆς ἡδονῆς πεῖρα καί τῆς ὀδύνης· δι᾿ ἅς ἡ πᾶσα τῶν κακῶν ἐπεισήχθη τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων ἰλύς, διαφόρως τε καί ποικίλως, καί ὡς οὐκ ἄν τις ἐφίκοιτο λόγος, πολυμόρφως συνισταμένη, καθόσον ἕκαστος τῶν τῆς ἀνθρωπίνης μετειληφότων φύσεως, κατά τό ποσόν τε καί ποιόν ἐν ἑαυτῷ ζῶσαν ἔχει καί πράττουσαν τήν περί τό φαινόμενον αὐτοῦ μέρος· λέγω δέ τό σῶμα, φιλίαν, ἀναγκάζουσαν αὐτόν δουλοπρεπῶς, διά τε τήν ἐπιθυμίαν τῆς ἡδονῆς, καί τόν φόβον τῆς ὀδύνης, πολλάς ἰδέας ἐπινοῆσαι παθῶν, καθώς οἵ τε καιροί συμπίπτουσι καί τά πράγματα, καί ὁ τῶν τοιούτων ἐπιδέχεται τρόπος· ἐφ᾿ ᾧ τήν μέν ἡδονήν ἑλεῖν δυνηθῆναι διαπαντός πρός συμβίωσιν· τῆς ὀδύνης δέ παντελῶς ἀνέπαφον διαμεῖναι, τό ἀμήχανον ἐπιτηδεύειν διδάσκουσαν, καί εἰς πέρας κατά σκοπόν ἐλθεῖν μή δυνάμενον. Φθαρτῆς γάρ οὔσης τῆς ὅλης φύσεως τῶν σωμάτων καί σκεδαστῆς, δι᾿ ὅσων τις ἐπιτηδεύει τρόπων ταύτην συστήσασθαι, τήν αὐτῆς  φθοράν ἰσχυροτέραν μᾶλλον καθίστησιν· δεδοικώς καί μή θέλων ἀεί τό στεργόμενον, καί παρά γνώμην περιέπων ἀνεπαισθήτως διά τοῦ στεργομένου τό μή στεργόμενον, ἐξηρτημένον τῶν φύσει στῆναι μή δυναμένων· καί διά τοῦτο συνεξαλλοιῶν τοῖς σκεδαστοῖς τῆς ψυχῆς τήν διάθεσιν, συνδιανηχομένην ἀστάτως τοῖς ῥέουσιν, καί τήν οἰκείαν ἀπώλειαν οὐ κατανοῶν, διά τήν παντελῆ τῆς ψυχῆς πρός ἀλήθειαν τύφλωσιν.  

Πάντων δέ τούτων τῶν κακῶν ἐστιν ἀπαλλαγή, καί σύντομος πρός σωτηρίαν ὁδός, ἡ ἀληθής τοῦ Θεοῦ κατ᾿ ἐπίγνωσιν ἀγάπη, καί ἡ καθ᾿ ὅλου τῆς κατά ψυχήν πρός τε τό σῶμα καί τόν κόσμον τοῦτον ἐξάρνησις· καθ᾿ ἥν, τῆς μέν ἡδονῆς τήν ἐπιθυμίαν, καί τῆς ὀδύνης δέ τόν φόβον ἀποβαλλόμενοι, τῆς κακῆς ἐλευθερούμεθα φιλαυτίας, πρός τήν γνῶσιν ἀναβιβασθέντες τοῦ Κτίσαντος, καί πονηρᾶς ἀγαθήν ἀντιλαμβάνοντες νοεράν φιλαυτίαν σωματικῆς κεχωρισμένην στοργῆς, οὐ παυόμεθα λατρεύοντες τῷ Θεῷ διά ταύτης τῆς καλῆς φιλαυτίας, ἐκ Θεοῦ τῆς ψυχῆς ἀεί ζητοῦντες σύστασιν. Αὕτη γάρ ἐστιν ἡ ἀληθής λατρεία, καί ὄντως θεάρεστος ἡ τῆς ψυχῆς διά τῶν ἀρετῶν ἀκριβής ἐπιμέλεια.  

Ὁ τοίνυν σωματικῆς ἡδονῆς μή ἐφιέμενος, καί ὀδύνην παντελῶς μή φοβούμενος, γέγονεν ἀπαθής, καί ταύταις μετά τῆς τεκούσης αὐτάς φιλαυτίας, πάντα τά (261) δι᾿ αὐτῆς τε καί ἐξ αὐτῶν, μετά τῆς ἀρχικωτάτης τῶν κακῶν ἀγνοίας ὁμοθυμαδόν συναπέκτεινε πάθη, καί ὅλος γέγονεν τοῦ ἑστῶτός τε καί μένοντος, καί ἀεί ὡσαύτως ἔχοντος φύσει καλοῦ· παντάπασιν αὐτῷ συνδιαμένων ἀκίνητος, καί ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ τήν δόξαν τοῦ Θεοῦ κατοπτριζόμενος, ἐκ τῆς ἐν αὐτῷ φωτοειδοῦς λαμπρότητος, τήν θείαν καί ἀπρόσιτον δόξαν θεώμενος.  

Δειχθείσης τοιγαροῦν ἡμῖν ὑπό τοῦ λόγου τῆς ὀρθῆς καί ῥᾳδίας ὁδοῦ τῶν σωζομένων, τήν ἡδονήν τῆς παρούσης ζωῆς, καί τήν ὀδύνην ὅση δύναμις ἀρνησώμεθα· καί τούς ὑφ᾿ ἡμᾶς τοῦτο ποιεῖν διδάξωμεν παρακλήσει πολλῇ, καί πάσης παθῶν ἐπινοίας καί δαιμονιώδους κακουργίας παντελῶς ἀπηλλάγημέν τε καί ἀπηλλάξαμεν· καί μόνης ἀντιποιηθῶμεν τῆς ἀγάπης, καί οὐδείς ἡμᾶς τοῦ Θεοῦ χωρίσαι δυνήσεται, οὐ θλίψις, οὐ στενοχωρία, οὐ λιμός, οὐ κίνδυνος, οὐ μάχαιρα, οὐχ ὅσα τῷ ἁγίῳ ἀπηρίθμηται Ἀποστόλῳ κατά τόν τόπον· διά τῆς κατ᾿ ἐνέργειαν γνώσεως, τῆς ἀγάπης ἐν ἡμῖν ἀκινήτου μενούσης, τήν ψυχῆς ἀΐδιόν τε καί ἄῤῥητον ἐξ αὐτοῦ χορηγούμενοι εὐφροσύνην καί σύστασιν· ἧς ἀξιωθέντες, πρός μέν τόν κόσμον, τήν σώζουσαν ἕξομεν ἄγνοιαν, μηκέτι δίχα λογισμοῦ σώφρονος, ὡς τό πρότερον ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ τῆς αἰσθήσεως, ὡς δόξαν τήν τῶν αἰσθητῶν ἐπιφάνειαν βλέποντες, περί ἥν τά πάθη προδήλως ἔχει τήν γένεσιν· ἀλλά μᾶλλον ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ τῆς διανοίας, παντός αἰσθητοῦ καλύμματος ἀπηλλαγμένῳ, τήν ἐν ἀρεταῖς καί γνώσει πνευματικῇ δόξαν τοῦ Θεοῦ κατοπτριζόμενοι· καθ᾿ ἥν ἡ κατά χάριν προσγίνεσθαι πέφυκεν ἕνωσις. Ὡς γάρ ἀγνοήσαντες τόν Θεόν τήν ἀπολαυστικῶς τῇ αἰσθήσει γνωσθεῖσαν κτίσιν διά τήν ἐξ αὐτῆς τοῦ σώματος σύστασιν Θεόν  ἐποιήσαμεν· οὕτω τήν ἐφικτήν τῇ νοήσει κατ᾿ ἐνέργειαν γνῶσιν τοῦ Θεοῦ λαμβάνοντες, διά τήν ἐξ αὐτοῦ τήν ψυχῆς πρός τε τό εἶναι, καί εὖ εἶναι σύστασιν, πᾶσαν πάσης αἰσθήσεως ἀγνοήσομεν πεῖραν.     

Τῶν παρακειμένων τοῖς μετωπίοις σχολίων.  

Φυσικόν μέν τοῖς λογικοῖς πέφυκεν κάλλος, ὁ λόγος· λόγου δέ κάλλος, ἡ κατά τόν λόγον ἀκριβής τῶν λογικῶν ἐστι σύνεσις· συνέσεως δέ κάλλος ἐστίν ἡ κατά τήν ἀρετήν σύν λόγῳ τῶν λογικῶν γνώριμος ἕξις. Ταύτης δέ κάλλος τῆς ἕξεως, ἡ περί τήν ἀληθῆ γνῶσιν ἀπλανής θεωρία καθέστηκεν, ἧς τέλος ἐστίν ἡ σοφία, συνέσεως ὑπάρχουσα σαφεστάτη συμπλήρωσις, οἷα δή λόγος τυγχάνουσα κατά φύσιν τετελεσμένος, ὅστις ἐστίν νοῦς καθαρός, τῇ περί τήν αἰτίαν ἑνώσει, σχέσιν λαβών ὑπέρ νόησιν· καθ᾿ ἥν ἀποπαύσας τήν πολυποίκιλον πρός τά μετά τήν αἰτίαν φυσικήν αὐτοῦ κίνησίν τε καί σχέσιν, μόνης (264) ἀγνώστως ἀντέχεται, κατά τήν ἄφθεγκτον λῆξιν γεγενημένος τῆς ὑπέρ νόησιν παμμακαρίστου σιγῆς ἥν δηλῶσαι παντελῶς οὐ δύναται λόγος ἤ νόησις· ἀλλά μόνη κατά μέθεξιν ἡ πεῖρα τῶν ἀξιωθέντων τῆς ὑπέρ νόησιν ἀπολαύσεως· ἧς σημεῖόν ἐστιν εὔγνωστόν τε καί πᾶσι κατάδηλον, ἡ κατά διάθεσιν πρός τόν αἰῶνα τοῦτον παντελής ἀναισθησία τῆς ψυχῆς διάστασις.  

Ἐντεῦθεν εἰδώς μηδέν λόγου κατά φύσιν εἶναι τοῖς λογικοῖς οἰκειότερον, μήτε μήν τοῖς περί αὐτόν τριβῆς καί συνέσεως τοῖς φιλοθέοις πρός εὐδοξίαν ἁρμοδιώτερον· φημί δέ λόγον, οὐ τόν ἐκ τέχνης ἐν προφορᾷ κατ᾿ εὐγλωττίαν πρός ἀκοῆς ἡδονήν κομψῶς γεγοητευμένον, ὅν ἀσκεῖσθαι καί μοχθηροί δύναντ᾿ ἄν ἄνδρες ἐπιτηδεύοντες· ἀλλ᾿ ὅν ἡ φύσις οὐσιωδῶς καί δίχα μαθήσεως κατά διάθεσιν ἔχει κρυπτόμενον, πρός τε τήν ἄπταιστον τῶν ὄντων διάσκεψιν, καί τῆς ἐν λόγοις ἀληθείας διάληψιν· ὅν καί τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ τό ἅγιον καλῶς τοῖς ἀρεταῖς διαπλασθέντα, πρός συμβίωσιν πέφυκεν ἄγεσθαι, καί θεῖον ἄγαλμα τῆς καθ᾿ ὁμοίωσιν ὡραιότητος αὐτόν κατασκευάζειν· μηδενί τῶν προσόντων φυσικῶς τῇ θεότητι κατά τήν χάριν λειπόμενον. Ὄργανον γάρ ἐστιν ὅλην ἐπιστημόνως συλλεγόμενον τήν νοητῶς ἐν τοῖς οὖσι ἀπαστράπτουσαν τῆς θείας ἀγαθότητος ἔμφασιν· δι᾿ ἧς ἐμβατεύων τῇ τῶν ὄντων μεγαλουργίᾳ, πρός τήν γενέτιν φέρει τε καί φέρεται τῶν ὄντων αἰτίαν· τούς αὐτῷ δι᾿ ὅλου ποιώσαντας τήν ὅλην ὁρμήν τῆς ἑνούσης αὐτοῖς κατά φύσιν ἐφέσεως, μηδενί τῶν μετά τήν αἰτίαν παντελῶς κρατουμένους. Ὅν ἡμεῖς περιέποντες, πάντων παρά φύσιν δουλούμενοι· πασῶν δέ τῶν θείων ἀναδεικνύμεθα πράκτορες ἀρετῶν, παντί δηλονότι καλῷ τό κατά τήν ὕλην αἶσχος τῆς ψυχῆς, πρός κάλλος πνευματικόν ἀποξέοντες. Ἔνθα γάρ λόγος κρατεῖ, τό κατ᾿ αἴσθησιν πέφυκεν ἀπογίνεσθαι κράτος, ἐν ᾧ τῆς ἁμαρτίας πέφυρταί πως ἡ δύναμις, πρός οἶκτον τῆς συγγενοῦς καθ᾿ ὑπόστασιν σαρκός τήν ψυχήν δι᾿ ἡδονῆς ὑποσύρουσα· καθ᾿ ἥν ὡς ἔργον αὐτῇ φυσικόν ἐγχειρήσασα τήν ἐμπαθῆ καί καθ᾿ ἡδονήν τῆς σαρκός ἐπιμέλειαν, ἀπάγει τῆς κατά φύσιν ζωῆς, καί πείθεται τῆς ἀνυποστάτου κακίας αὐτήν γενέσθαι δημιουργόν. Κακία γάρ ἐστι ψυχῆς νοερᾶς, ἡ λήθη τῶν κατά φύσιν καλῶν, ἥτις ἐκ τῆς περί σάρκα τε καί κόσμον ἐμπαθοῦς, ἐπιγίνεται σχέσεως· ἥν ἀφανίζει στρατηγῶν ὁ λόγος, καί κατ᾿ ἐπιστήμην πνευματικήν, τήν τε τοῦ κόσμου καί τῆς σαρκός διερευνώμενος γένεσίν τε καί φύσιν, καί πρός τήν συγγενῆ τῶν νοητῶν τήν ψυχήν χώραν ἐλαύνων, πρός ἥν ὁ νόμος τῆς ἁμαρτίας οὐδεμίαν ποιεῖται δύναμιν, οὐχ ἔχων καθάπερ γέφυραν πρός τόν νοῦν διαβιβάζουσαν αὐτόν ἔτι τήν αἴσθησιν, διαλυθεῖσαν ἤδη πρός τήν ψυχήν κατά τήν σχέσιν, καί τοῖς αἰσθητοῖς ἐναποῤῥιφεῖσαν θεάμασιν· ὧν διαβάς τήν σχέσιν καί τήν φύσιν ὁ νοῦς, παντελῶς οὐκ αἰσθάνεται.    

(265) Τοῦτο, καθάπερ ἔφην, εἰδώς, δεῖν ᾠήθην ἑτέραν τινά τῷ παρόντι λόγῳ τῆσδε τῆς συγγραφῆς δοῦναι βοήθειαν, τήν τῶν παρατεθέντων ἐν τοῖς μετωπίοις σχολίων γραφήν· αὐτόν τε πρός κάλλος συμπληροῦσαν τόν λόγον· καί τοῖς ἐντευξομένοις, ἡδυτέραν τῶν ἐν τοῖς νοήμασι παρεχομένην ἑστίασιν· καί πάσης ἁπλῶς γινομένην τῆς ἐμφερομένης τῇ συγγραφῇ διανοίας, ἀσφάλειαν. Μετά γάρ ἔκδοσιν ἀναγνούς τήν ὅλην πραγματείαν, εὑρών τε τινας μέν τόπους δεομένους σαφηνείας·  τινάς δέ, προσθήκης καί διανοίας· καί ἄλλους μετρίας τινός ἐπί τῷ κειμένῳ κατά τήν ἔκδοσιν ἐπενθυμήσεως· ταύτην ἐποιησάμην τήν τῶν σχολίων γραφήν, ἁρμόσας ἑκάστῳ τόπῳ τό προσῆκον ἐνθύμημα. Διό παρακαλῶ πάντας τούς ἐντευξομένους, ἤ καί μεταγράψοντας, καί τήν τῶν σχολίων ἔξωθεν ἀναγνῶναι καί παραθέσθαι γραφήν, κατά τήν ἑκάστῳ σημείωσιν· ἵνα ἄρτιος ᾗ κατά πάντα τρόπον ὁ λόγος, μηδενί παρημελημένῳ παντελῶς κολοβούμενος.    

ΣΧΟΛΙΑ.  

α.΄ Τήν σάρκα φησίν διά τῶν φαινομένων ἠθῶν εἶναι δεκτικήν τῆς κατ᾿ ἀρετήν τῆς ψυχῆς διαθέσεως, ὄργανον πρός ἔμφασιν αὐτῇ τῇ ψυχῇ συνεζευγμένην.  

β΄.  Τήν αἴσθησιν λέγει παραπέμπουσαν τῷ νῷ τήν τῶν ὁρατῶν φαντασίαν, πρός κατανόησιν τῶν ἐν τοῖς οὖσιν λόγων, ὡς ὄργανον τῆς τοῦ νοῦ πρός τά νοητά διαβάσεως.  

γ΄.  Τῆς ἀγάπης ἴδιόν φησι τῶν κατ᾿ αὐτήν ζώντων μίαν ἐνδεῖξαι γνώμην.  

δ΄. Ὅτι τῶν ὄντων διαβάς τήν οὐσίαν ὁ νοῦς, ἀνόητος γίνεται Θεῷ προσβάλλων ὑπέρ πᾶσαν ὄντι καί οὐσίαν καί γνῶσιν καί νόησιν.  

ε΄.  Ὅτι πρός διαθέσεις ψυχῶν ὁ τοῦ Θεοῦ λόγος ἐν τοῖς δεχομένοις αὐτόν ποιεῖται τήν τῶν χαρισμάτων διαφοράν.  

στ΄. Ὅτι κατά διάνοιαν ὡς ὑπέρ παρουσῶν τῶν ὑλῶν τούς ἀφανεῖς ἡμῶν συμπλέκονται πολέμους οἱ δαίμονες.  

ζ΄. Ὅτι διά τήν ἡδονήν φησι ἀγαπῶμεν τά πάθη· καί διά τήν ὀδύνην τήν ἀρετήν ἀποφεύγομεν.  

η΄. Ὅτι καθάπερ ὁ λόγος κρατῶν τῶν παθῶν ἀρετῆς ὄργανον ποιεῖται τάς αἰσθήσεις, οὕτω καί τά πάθη κρατοῦντα τοῦ λόγου, μορφοῦσιν τάς αἰσθήσεις πρός ἁμαρτίαν.  

θ΄. Τῶν αἰσθητῶν δηλονότι.  

ι΄. Ὅτι καθ᾿ ἕξιν μετά τήν ἀπαλλαγήν τῆς πρός τά ὄντα φυσικῆς σχέσεως ἑνωθεῖσα τῷ Θεῷ ἡ ψυχή, τήν περί τό καλόν παγιότητα λαμβάνει ἀμετακίνητον.  

(268) ια ΄. Ὄντα λέγει τάς τῶν ὄντων οὐσίας· εἶναι δέ δοκοῦντα τάς κατά ποῖον καί πόσον ῥοάς τε καί ἀποῤῥοάς, περί ἅς ἡ τῶν αἰσθήσεων πλάσις συνέστηκεν τήν ἁμαρτίαν δημιουργοῦσα.  

ιβ ΄. Ὅτι μέσος ὤν Θεοῦ καί ὕλης ὁ ἄνθρωπος, τό πρός τόν Θεόν ὡς αἰτίαν καί τέλος τῆς οἰκείας γενέσεως μή κινεῖσθαι, ἀλλά πρός τήν ὕλην, εἰκότως τόν Θεόν ἠγνόησε, τῇ πρός τήν ὕλην ῥοπῇ τόν νοῦν ἀπογεώσας.  

ιγ΄. Σύνθετον γνῶσιν εἶπεν, τήν κατ᾿ αἴσθησιν πεῖραν τῶν αἰσθητῶν, ὡς κατά φύσιν ἔχουσαν ἡδονήν διά τήν γένεσιν, καί πόνον διά τήν φθοράν.  

ιδ΄. Κτίσις τῶν ὁρατῶν, φησιν, καί πρός τόν νοῦν ἔχει λόγους πνευματικούς, καί φυσικήν πρός αἴσθησιν δύναμιν· ὧν τά νοήματα καθάπερ ξύλον ἐν μέσῳ τῆς καρδίας, παραδείσου τροπικῶς νοουμένης, ὑπάρχουσι.  

ιε΄. Ἀγνοεῖ τις τήν καθ᾿ ἡδονήν καί ὀδύνην τῆς αἰσθήσεως πεῖραν, ὅταν τῷ Θεῷ προσδήσει τόν νοῦν, τῆς σωματικῆς ἐλεύθερος γενόμενος σχέσεως.    

Τούτων τάς λύσεις ὁ θεῖος οὗτος ἀνήρ καί γενναῖος ὁμολογητής ἀποδιδόναι ὑπέρχεται πόνον. Ἐστί δέ τήν φράσιν σχοινοτενής τε ταῖς περιόδοις, καί χαίρων ὑπερβατοῖς· ἐνακμάζων τε ταῖς περιβολαῖς, καί κυριολογεῖν οὐκ ἐσπουδασμένος· ἐξ ὧν αὐτοῦ τῇ συγγραφῇ καί τό ἀσαφές καί δυσεπίκτητον  (δυσεπισκόπητον) διατρέχει. Τῷ τραχεῖ δέ τοῦ ὄγκου, ὅσα περί συνθήκην καί ἀναπαύσεις τόν λόγον ὑποβάλλων, οὐδ᾿ ἡδύς εἶναι σπουδάζει τῇ ἀκοῇ. Μεταφορά αὐτῷ τῶν λέξεων οὐκ εἰς τό χάριεν καί γεγοητευμένον περιήνθισται, ἀλλ᾿ οὕτως ἁπλῶς καί ἀπεριμερίμνως παραλαμβάνεται· ὅ δέ ἐγγύς, καί τούς περί αὐτόν ἀποκναίει ἐσπουδακότας, πόῤῥω τοῦ γράμματος καί τῆς ἐγνωσμένης ἱστορίας ἤ μᾶλλον καί αὐτοῦ τοῦ ἠπορημένου αἱ λύσεις αὐτῷ περινοοῦνται· πλήν εἴ τινι φίλον ἀναγωγαῖς καί θεωρίαις τόν νοῦν ἀνελίσσειν, οὐκ ἄν ποικιλωτέραις οὐδ᾿ ἐσπουδασμέναις μᾶλλον ἤ ταύταις περιτύχοι. Συλλέγει μέν γάρ καί τῶν πρό αὐτοῦ εἰς ἔνια τῶν ἠπορημένων εἰρημένα· συνάπτει δέ καί τῆς οἴκοθεν φιλοπονίας οὐδέν ἔλαττον, εἰ μή καί μᾶλλον, τό γλαφυρόν τε καί περινενοημένον προβεβλημένα. Πανταχοῦ δέ τό εὐσεβές αὐτοῦ, καί τοῦ εἰς Χριστόν πόθου τό καθαρόν καί γνήσιον διαλάμπει.  

Ἐπειδή ἠγάθυνέ σε ὁ Θεός, κελεῦσαί μοι ἅπερ εἶχον σεσημειωμένα τῶν ἀπορουμένων μοι κεφαλαίων γράψαι, καί πέμψαι σοι, τά ἀναγκαιότερά μοι φανέντα προέταξα.    

Ἀπόκρισις. (269)  

Τά πάθη αὐτά, ὥσπερ καί τά λοιπά, τῇ φύσει τῶν ἀνθρώπων προηγουμένως οὐ συνεκτίσθη· ἐπεί καί εἰς τόν ὅρον ἄν συνετέλουν τῆς φύσεως. Λέγω δέ, παρά τοῦ Νυσσαέως μεγάλου Γρηγορίου μαθών, ὅτι διά τήν τῆς τελειότητος ἔκπτωσιν, ἐπεισήχθη αὐτά τῷ ἀλογωτέρῳ μέρει προσφυέντα τῆς φύσεως· δι᾿ ὧν, ἀντί τῆς θείας καί μακαρίας εἰκόνος, εὐθύς ἅμα τῇ παραβάσει διαφανής καί ἐπίδηλος ἐν τῷ ἀνθρώπῳ γέγονεν, ἡ τῶν ἀλόγων ζώων ὁμοίωσις. Ἔδει γάρ τῆς ἀξίας τοῦ λόγου καλυφθείσης, ὑφ᾿ ὧν γνωμικῶς ἐπεσπάσατο τῆς ἀλογίας γνωρισμάτων, ἐνδίκως τήν φύσιν τῶν ἀνθρώπων κολάζεσθαι· σοφῶς εἰς συναίσθησιν τῆς λογικῆς μεγαλονοίας ἐλθεῖν οἰκονομοῦντος τοῦ Θεοῦ τόν ἄνθρωπον.  

Πλήν καλά γίνεται καί τά πάθη ἐν τοῖς σπουδαίοις· ὁπηνίκα σοφῶς αὐτά τῶν σωματικῶν ἀποστήσαντες, πρός τήν τῶν οὐρανίων μεταχειρίζονται κτῆσιν· οἷον, τήν ἐπιθυμίαν, τῆς νοερᾶς τῶν θείων ἐφέσεως ὀρεκτικήν ἐργάζονται κίνησιν· τήν ἡδονήν δέ, τῆς ἐπί τοῖς θείοις χαρίσμασι τοῦ νοῦ θελητικῆς ἐνεργείας εὐφροσύνην ἀπήμονα· τόν δέ φόβον, τῆς μελλούσης ἐπί πλημμελήμασι τιμωρίας προφυλακτικήν ἐπιμέλειαν· τήν δέ λύπη, διορθωτικήν ἐπί παρόντι κακῷ μεταμέλειαν. Καί συντόμως εἰπεῖν, κατά τούς σοφούς τῶν ἰατρῶν, σώματι φθαρτικοῦ θηρός τῆς ἐχίδνης τήν οὖσαν ἠμελετωμένην ἀφαιρουμένους λώβωσιν, τοῖς πάθεσιν τούτοις πρός ἀναίρεσιν χρώμενοι παρούσης κακίας ἤ προσδοκωμένης, καί κτῆσιν καί φυλακήν ἀρετῆς τε καί γνώσεως. Καλά οὖν, ὡς ἔφην, ταῦτα τυγχάνει διά τήν χρῆσιν, ἐν τοῖς πᾶν νόημα αἰχμαλωτίζουσιν εἰς τήν ὑπακοήν τοῦ Χριστοῦ.  

Εἰ δέ καί ἐπί Θεοῦ τι τούτων εἴρηται τῇ Γραφῇ, ἤ ἐφ᾿ ἁγίων· ἐπί μέν Θεοῦ, δι᾿ ἡμᾶς, καί ὡς ἡμῖν προσφυῶς διά τῶν ἡμετέρων παθῶν τάς σωστικάς ἡμῶν καί ἀγαθουργούς τῆς προνοίας προόδους ἐκφανούσης, ἐπί δέ τῶν ἁγίων, ὡς οὐκ ἄλλως δυναμένων τάς περί Θεόν νοεράς αὐτῶν σχέσεις καί διαθέσεις διά φωνῆς προενέγκαι σωματικῆς, χωρίς τῶν ἐγνωσμένων τῇ φύσει παθῶν.    

ΣΧΟΛΙΑ.  

α΄. Πῶς καί πότε καλά ταῦτα τά πάθη γίνεται.  

β΄. Ὅτι τούς δαφόρους περί ἡμᾶς τῆς Προνοίας τρόπους τοῖς ἡμῖν ἐγνωσμένοις πάθεσιν ἡ Γραφή διαπλάττει.  

γ΄. Ὅτι τήν περί Θεόν ποιάν σχέσιν τῶν ἁγίων τοῖς ὀνόμασι τούτοις τούτοις ἡ Γραφή διασημαίνει.    

Ἀπόκρισις.  

Τούς μέν πρώτους τῶν γεγονότων λόγους Θεός, καί τάς καθ᾿ ὅλου τῶν ὄντων οὐσίας ἅπαξ, ὡς οἶδεν αὐτός, συμπληρώσας, ἕως ἔτι ἐργάζεται, οὐ μόνον τήν τούτων αὐτῶν πρός τό εἶναι συντήρησιν, ἀλλά καί τήν κατ᾿ ἐνέργειαν τῶν ἐν αὐτοῖς δυνάμει μερῶν δημιουργίαν, πρόοδόν τε καί σύστασιν· ἔτι μήν καί τήν διά τῆς προνοίας πρός τά καθ᾿ ὅλου τῶν μερικῶν ἐξομοίωσιν· ἕως ἄν τῷ κατά φύσιν γενικωτέρῳ λόγῳ τῆς λογικῆς οὐσίας, διά τῆς πρός τό εὖ εἶναι κινήσεως τῶν μερικῶν, τήν αὐθαίρετον ἑνώσας ὁρμήν, ποιήσειεν ἀλλήλοις τε καί τῷ ὅλῳ σύμφωνα καί ταὐτοκίνητα, μή ἐχόντων τήν γνωμικήν πρός τά καθ᾿ ὅλου τῶν ἐπί μέρους διαφοράν· ἀλλ᾿ εἷς καί ὁ αὐτός ἐφ᾿ ὅλων θεωρηθήσεται λόγος, μή διαιρούμενος τοῖς τῶν καθ᾿ ὧν ἴσως κατηγορεῖται τρόποις· καί οὕτως ἐνεργουμένην τήν ἐκθεωτικήν τῶν ὅλων ἐπιδείξηται χάριν· δι᾿ ἥν γενόμενος ἄνθρωπος ὁ Θεός καί Λόγος φησίν·  Ὁ Πατήρ μου ἕως ἄρτοι ἐργάζεται, κἀγώ ἐργάζομαι· ὁ μέν, εὐδοκῶν· ὁ δέ, αὐτουργῶν, καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος οὐσιωδῶς τήν τε τοῦ Πατρός ἐπί πᾶσιν εὐδοκίαν καί τήν αὐτουργίαν τοῦ Υἱοῦ συμπληροῦντος, ἵνα γένηται διά πάντων καί ἐν πᾶσι εἷς ὁ ἐν Τριάδι Θεός, ἀναλόγως ἑκάστῳ κατά χάριν τῶν ἀξιουμένων, καί ὅλοις ἐνθεωρούμενος, ὡς ὅλῳ καί ἑκάστῳ μέλει τοῦ σώματος δίχα μειώσεως ἐνυπάρχει φυσικῶς ἡ ψυχή.    

ΣΧΟΛΙΑ.  

α ΄ . Ἐν τῇ ὕλῃ· τουτέστι, τῇ καθόλου τῶν ὄντων οὐσίᾳ δυνάμει τυγχάνουσι, τά κατά μέρος ἐκ τῆς ὕλης φινόμενα μερικά, ὧν τήν γένεσίν φησιν ὁ Θεός προδήλως ἐργάζεται.  

β ΄ . Τήν πρός τά καθόλου τῶν μερικῶν ἐξομοίωσιν λέγει, τήν πάντων τῶν ἀνθρώπων κατά μίαν τῆς γνώμης κίνησιν πρός τόν λόγον τῆς φύσεως ἕνωσιν, ἥν ἐργάζεται διά τῆς προνοίας ὁ Θεός, ἵνα γένηται πάντων ὥσπερ μία φύσις, οὕτω καί γνώμη, πάντων Θεῷ τε καί ἀλλήλοις συναφθέντων διά τοῦ Πνεύματος.  

γ ΄. Τό ἴσως, ἄνθ᾿ ὁμοίως.  

Ἀπόκρισις. (273)  

Η Γραφή παρεσιώπησε τοῦ ἀνθρώπου τό ὄνομα, πρός ὅν ἀπέστειλεν ὁ Σωτήρ τούς δύο μαθητάς εἰς τήν τοῦ Πάσχα παρασκευή· ἀλλά καί τῆς πόλεως εἰς ἥν ἀπεστάλησαν. Ὅθεν κατά πρώτην ἐπιβολήν, ὑπονοῶ τοῦτον δηλοῦσθαι διά τῆς πόλεως τόν αἰσθητόν κόσμον· τόν ἄνθρωπον δέ, τήν καθόλου φύσιν τῶν ἀνθρώπων, πρός ἥν ἀποστέλλονται ὡς μαθηταί τοῦ Θεοῦ καί Λόγου, καί πρόδρομοι τῆς αὐτοῦ πρός τήν φύσιν τῶν ἀνθρώπων μυστικοῖς εὐωχίας ἑτοιμασταί, ὁ τῆς πρώτης διαθήκης νόμος, καί ὁ τῆς καινῆς· ὁ μέν, διά τῆς πρακτικῆς φιλοσοφίας παντός μολυσμοῦ τήν φύσιν ἀποκαθαίρων· ὁ δέ, διά τῆς θεωρητικῆς μυσταγωγίας, ἀπό τῶν σωματικῶν πρός τά συγγενῆ τῶν νοητῶν θεάματα τόν νοῦν γνωστικῶς ἀναβιβάζων· καί τούτου τεκμήριον, τό τούς πεμφθέντας μαθητάς εἶναι Πέτρον καί Ἰωάννην. Ἔστι γάρ ὁ μέν Πέτρος, πράξεως, ὁ δέ Ἰωάννης, θεωρίας σύμβολον.  

Διό προσφόρως ὑπαντᾷ πρῶτος αὐτοῖς ὁ τό κεράμιον βαστάζων τοῦ ὕδατος· σημαίνων δι᾿ αὐτοῦ πάντας τούς κατά τήν πρακτικήν φιλοσοφίαν τοῖς ὤμοις τῶν ἀρετῶν, ὡς ἐν κεραμίῳ τῇ νεκρώσει τῶν ἐπί γῆς μελῶν τοῦ σώματος, φρουρουμένην βαστάζοντας τήν διά τῆς πίστεως τῶν μολυσμῶν αὐτούς ἐκκαθαίρουσαν χάριν τοῦ Πνεύματος. Εἶτα μετά τοῦτον δεύτερος, ὁ τό ἀνώγεω ἐστρωμένον δεικνύς οἰκοδεσπότης· διδάσκων ὡσαύτως δι᾿ αὐτοῦ, πάντας τούς κατά θεωρίαν τό ὕψος τῆς ἑαυτῶν καθαρᾶς καί μεγαλοφυοῦς διανοίας, ὥσπερ ἀνώγεων πρός ὑποδοχήν τοῦ μεγάλου Λόγου θεοπρεπῶς, γνωστικοῖς νοήμασί τε καί δόγμασι καταστρώσαντας. Ἡ δέ οἰκία ἐστίν ἡ κατ᾿ εὐσέβειαν ἕξις· πρός ἥν μέν πρακτικός ὁδεύει νοῦς τήν ἀρετήν διέπων· δεσπόζει δέ ταύτης, ὡς ἰδίαν φύσει λοιπόν κτησάμενος, ὁ τῷ θείῳ φωτί τῆς μυστικῆς γνώσεως καταλαμπόμενος νοῦς· καί διά τοῦτο σύν τῷ πρακτικῷ, τῆς ὑπερφυοῦς τοῦ Σωτῆρος Λόγου παρουσίας τε καί εὐωχίας ἀξιούμενος.  

Εἷς μέν οὖν ὁ ἄνθρωπος εἴρηται, καί δύο· εἴπερ ὁ μέν, κεράμιον βαστάζων γέγραπται, ὁ δέ, οἰκοδεσπότης ἀναγορεύεται. Εἷς μέν, ὡς ἔφην, τυχόν, διά τήν μίαν φύσιν· δύο δέ, διά τό ταύτην τήν φύσιν τοῖς πρακτικοῖς κατ᾿ εὐσέβειαν διῃρῆσθαι, καί θεωρητικοῖς· οὕς πάλιν διά τοῦ πνεύματος μιγνύς ὁ λόγος, ἕνα καλεῖ τε καί ποιεῖ.  

Εἰ δέ καί εἰς τόν καθέκαστον ἄνθρωπον θέλοι τις τά εἰρημένα θεωρῆσαι, τῆς ἀληθείας οὐκ ἐκβέβηκε. Πόλις γάρ ἐστιν ἡ τοῦ καθέκαστον ψυχή, εἰς ἥν διαπαντός ἀποστέλλονται ὡς μαθηταί τοῦ Λόγου καί Θεοῦ, οἱ περί ἀρετῆς καί γνώσεως λόγοι. Ὁ δέ τό κεράμιον βαστάζων τοῦ ὕδατός ἐστιν ὁ ἀνέχων τοῖς ὤμοις τῆς ἐγκρατείας ἀκαθαίρετον τήν ἐν βαπτίσματι δοθεῖσαν χάριν τῆς πίστεως καρτερικός τρόπος τε καί λογισμός. Ἡ δέ οἰκία ἐστίν ἡ ἐκ πολλῶν καί διαφόρων, ὥσπερ λίθων στεῤῥῶν τε καί ἀνδρικῶν ἠθῶν τε καί λογισμῶν οἰκοδομηθεῖσα κατάστασίς τε (276) καί ἕξις τῶν ἀρετῶν. Τό δέ ἀνώγεων, ἡ πλατεία καί εὐρύχωρός ἐστι διάνοιά τε καί ἀπόῤῥήτων δογμάτων κατακοσμηθεῖσα θεάμασιν. Ὁ δέ οἰκοδεσπότης ἐστίν ὁ νοῦς, ὁ τῷ λαμπρῷ τῆς κατ᾿ ἀρετήν οἰκίας, καί τῷ ὕψει, κάλλει τε καί μεγέθει τῆς γνώσεως ἐμπλατυνόμενος·  πρός ὅν μετά τῶν αὐτοῦ μαθητῶν, τουτέστι τῶν περί φύσεως καί χρόνου πρώτων καί πνευματικῶν νοσημάτων, ἐνδημῶν ὁ Λόγος, ἑαυτόν μεταδίδωσι. Πάσχα γάρ ἀληθῶς ἐστιν ἡ πρός τόν ἀνθρώπινον νοῦν τοῦ Λόγου διάβασις, καθ᾿ ἥν τό πλῆρες ἅπασι χαρίζεται τοῖς ἀξίοις διά τῆς τῶν οἰκείων ἀγαθῶν μετοχῆς, παραγενόμενος μυστικῶς ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος.    

ΣΧΟΛΙΟΝ.  

Ἐν οἷς κρυπτόμενος φαίνεται. Ἐκ γάρ τῶν ὄντων, τόν τῶν ὄντων γινώσκομεν Ποιητήν, ὄντα κυρίως οἱ λόγοι τῶν γεγονότων. Χρόνον δέ καί φύσιν, οἷς περιέχεται τό ὑπό χρόνον καί φύσιν φησί, καί ὑφ᾿ ἅ πᾶν κτιστόν, νοητόν τε καί αἰσθητόν· μεθ᾿ ὧν ὁ Λόγος καί Θεός τοῖς ἀξίοις ἐπιδημῶν. Ἐκ γάρ τῶν περί αὐτόν γινώσκεται, ὅλον τε αὐτόν ἐμπαρέχει, κατ᾿ ἀναλογίαν ἑκάστῳ συμμορφαζόμενος. Πνευματικά δέ νοήματα περί χρόνου καί φύσεως, τό τούς λόγους τούτων εἰδέναι, διά τοῦ ἔξω ὕλης καί εἴδους γενέσθαι, ἤτοι σαρκός καί κόσμου, διά τόν ταῦτα δι᾿ ἡμᾶς γενόμενον.      

Ἀπόκρισις  

Ὁ Σωτήρ οὐκ ἔσχε πέντε χιτῶνας, ἀλλ᾿ ἕνα τόν ἐπί τοῦ σώματος, καί τήν ἔξω περιβολήν· ὧν τό μέν ἐντός ἐπί τοῦ σώματος, καλοῦσι χιτώνιον· τήν ἔξω δέ περιβολήν, προσαγορεύουσιν ἱμάτιον. Ἀλλά μυστικῶς τῷ ῥητῷ τῆς ἱστορίας τό τῆς θεωρίας ἄῤῥητον ὁ μέγας ἐξέδωκεν διά τοῦ Πνεύματος εὐαγγελιστής Ἰωάννης, ἵνα τόν ἡμέτερον νοῦν διά τῶν ἱστορουμένων, ἐπί τήν ἀλήθειαν ὁδηγήσῃ τῶν νοουμένων. Ὁ μέν οὖν ἄνωθεν ὑφανθείς διόλου χιτών τοῦ Σωτῆρος, ὅν οὐκ ἔσχισαν οἱ σταυρώσαντες, κἄν ἐκδύσαι συνεχωρήθησαν, ἡ διάλληλος τῶν ἀρετῶν καί ἀδιάστατός ἐστι συνοχή τε καί συμπλοκή· καί ἡ παρ᾿ ἡμῶν τῷ Λόγῳ κατάλληλός τε καί πρέπουσα σκέψις· ἤ ἡ ἄνωθεν τοῦ νέου κατ᾿ αὐτόν ἀνθρώπου διά τοῦ Πνεύματος ὑφασμένη χάρις. Ἡ ἔξω δέ περιβολή ὁ αἰσθητός ἐστι κόσμος, στοιχείοις τέσσαρσι διαιρούμενος, ὅν ὡς τέσσαρα ἱμάτια μερίζονται οἱ νοητῶς ἐν ἡμῖν σταυροῦντες τόν Κύριον.  

Μερίζονται τοίνυν οἱ δαίμονες τήν φαινομένην (277) κτίσιν τῶν τεσσάρων στοιχείων, πρός πάθος ὁρᾷν κατ᾿ αἴσθησιν ἡμᾶς παρασκευάζοντες, τούς ἐν αὐτῇ θείους ἀγνοήσαντας  λόγους· τόον δέ χιτῶνα τῶν ἀρετῶν κἄν ἐπαίρωσιν ἐξ ἡμῶν διά τῆς τῶν καλῶν ἀπραξίας· ἀλλά τήν ἀρετήν κακίαν εἶναι πεῖσαι οὐ δύνανται. Μή τοίνυν πλεονεξίας ἀφορμήν ποιήσωμεν τά πέντε τοῦ Σωτῆρος ἱμάτια, ἀλλά γνῶμεν τί τῆς Γραφῆς ὑπάρχει τό βούλημα, καί πῶς ἐν ἡμῖν ἀμελοῦσι τῶν καλῶν, ὁ Κύριος σταυροῦται, καί γυμνοῦται διά τῆς ἡμῶν ἐν τοῖς καλοῖς ἀργίας· καί πρός ὑπηρεσίαν παθῶν δι᾿ ἡμῶν, ὥσπερ ἱμάτια μερίζονται τήν αὐτοῦ κτίσιν οἱ δαίμονες· καί ἀσφαλεῖς γενώμεθα φύλακες τῶν ἐκ Θεοῦ χαρισθέντων ἡμῖν ἀγαθῶν· καί τήν κτίσιν, καλῶς πρός μόνην τήν αὐτοῦ θεασώμεθα δόξαν· καί τόν χιτῶνα τοῦ λόγου τῆς γνώσεως, φημί δέ τάς ἀρετάς, διά τῆς σπουδῆς τῶν ἀγαθῶν ἔργων ἀναφαίρετον τηρήσωμεν.  

Εἰ δέ βούλεσθε πρός τοῖς εἰρημένοις χιτῶνα μέν νοεῖν ἄνωθεν ὑφαντόν, τόν τῶν ἀσωμάτων καί νοητῶν οὐσιῶν κόσμον, τήν ἐξω δέ περιβολήν, ἥν εἰς τέσσαρα μέρη ὡς στοιχεῖα διεῖλεν ὁ λόγος, εἰς τήν σωματικήν φύσιν νοεῖν, οὐχ ἁμαρτήσεσθε τῆς ἀληθείας· ὧν τό μέν σῶμα τῇ φθορᾷ διέλυσαν, ἰσχύν λαβόντες καθ᾿ ἡμῶν τοῦ νόμου τῆς ἐντολῆς τήν παράβασιν· τήν δέ ψυχήν, ὡς τῆς ἄνωθεν συγγενείας ὑπάρχουσαν, οὐ κατέσχισαν.  

Ἀπόκρισις.  

Ἡ καταραμένη γῆ ἐν τοῖς ἔργοις τοῦ Ἀδάμ ἐστιν ἡ σάρξ τοῦ Ἀδάμ, ἀεί γινομένη διά τῶν ἔργων τοῦ Ἀδάμ, λέγω δέ τῶν παθῶν τοῦ γεωθέντος νοῦ, κατηραμένη τῇ τῶν ἀρετῶν, ὡς ἔργων Θεοῦ, ἀκαρπίᾳ· ἥν μετ᾿ ὀδύνης πολλῆς καί λύπης ἐσθίει, τῆς κατ᾿ αὐτήν μικρᾶς ἡδονῆς ἀπολαύων. Ἥτις σάρξ ὑπέρ ταύτης τῆς φθαρτῆς ἀπολαύσεως, ἀνατέλλει αὐτῷ μερίμνας καί φροντίδας, καθάπερ ἀκάνθας· καί μεγάλους πειρασμούς καί κινδύνους ὥσπερ τριβόλους, κατά τε λόγον καί θυμόν καί ἐπιθυμίαν, ἀλγεινῶς αὐτόν πανταχόθεν κατακεντοῦντας, ἵνα μόλις δυνηθῇ τήν ταύτης ὑγείαν τε καί εὐεξίαν, ὡς χόρτον μαραινόμενον περιποιήσασθαι καί φαγεῖν, τουτέστι, τυχεῖν· καί τότε μετά πολλήν τῶν ὀδυνῶν ἐπανακύκλησιν, ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου, τουτέστιν, ἐν τῷ κατ᾿ αἴσθησιν καμάτῳ τε καί κόπῳ τῆς περιέργου κατασκοπῆς τῶν αἰσθητῶν· ὥσπερ ἄρτον τήν πρός σύστασιν ἔχειν τῆς παρούσης ζωῆς ἀφορμήν, ἤ διά (280) τέχνης, ἤ δι᾿ ἄλλης τινός περινενοημένης τῷ βίῳ μεθοδείας.  

Ἤ μᾶλλον γῆ, τοῦ Ἀδάμ ἐστιν ἡ καρδία, κατάραν λαβοῦσα διά τῆς παραβάσεως, τήν τῶν οὐρανίων ἀγαθῶν ἀφαίρεσιν. Ἥντινα γῆν κατά τήν πρακτικήν φιλοσοφίαν διά πολλῶν θλίψεως ἐσθίει, καθαρθεῖσαν τῆς κατά συνείδησιν κατάρας τῶν ἔργων αἰσχύνης. Καί πάλιν τούς ἀνατέλλοντας ἐν αὐτῇ δίκην ἀκανθῶν λογισμούς περί τῆς τῶν σωμάτων γενέσεως, καί ὥσπερ τριβόλους τούς περί τῆς τῶν ἀσωμάτων προνοίας τε καί κρίσεως περισκελεῖς λογισμούς ἀποκαθαίρων τῷ λόγῳ, τήν φυσικήν ὥσπερ χόρτον δρέπεται θεωρίαν πνευματικήν· καί οὕτως, ὡς ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου, τῷ ἐπιστημονικῷ τῆς διανοίας κατά τήν γνῶσιν τρόπῳ, τόν ἄφθαρτον τῆς θεολογίας ἄρτον ἐσθίει, τόν μόνον ὄντως ζῶντα [Fr.ζωτικόν], καί ἐσθιόντων συντηροῦντα πρός ἀφθαρσίαν τήν γένεσιν. Γῆ τοίνυν ἐστί καλῶς ἐσθιομένη, ἡ διά πρακτικῆς (πράξεως) τῆς καρδίας κάθαρσις· χόρτος δέ, ἡ κατά τήν φυσικήν θεωρίαν ἐπιστήμη τῶν γεγονότων· ἄρτος δέ, ἡ κατά τήν θεολογίαν ἀληθής μυσταγωγία.    

ΣΧΟΛΙΟΝ.  

α΄ . Ἔργα λέγει τοῦ Ἀδάμ τά πάθη τῆς ἀτιμίας· τάς γάρ ἀρετάς ἐργάζεται μόνος ὁ Θεός ἐν τοῖς βουλομένοις· πρός τήν τῶν ἀρετῶν φενέρωσιν, μόνην καθάπερ ὄργανον λαμβάνων, τῶν βουλομένων τήν πρόθεσιν.  

Διττός ἐν ἡμῖν τῆς ἐκ Θεοῦ γεννήσεως ὁ τρόπος· ὁ μέν πᾶσαν δυνάμει παροῦσαν τοῖς γεννωμένοις διδούς τήν χάριν τῆς υἱοθεσίας· ὁ δέ, κατ᾿ ἐνέργειαν ὅλην παροῦσαν καί τήν τοῦ γεννωμένου πᾶσαν πρός τόν γεννῶντα Θεόν προαίρεσιν, γνωμικῶς μεταπλάττουσαν εἰσάγων· καί ὁ μέν, κατά πίστιν μόνην δυνάμει παροῦσαν τήν χάριν ἔχων· ὁ δέ πρός τῇ πίστει, καί τήν κατ᾿ ἐπίγνωσιν ἐνεργοῦσαν, ἐν τῷ ἐπεγνωκότι τήν τοῦ γνωσθέντος θειοτάτην ὁμοίωσιν ἐμποιῶν. Οἷς μέν οὖν ὁ πρῶτος τῆς γεννήσεως ἐνθεωρεῖται τρόπος, διά τό μήπω τήν γνώμην καθαρῶς ἐξηλωθεῖσαν τῆς σαρκικῆς προσπαθείας ποιωθῆναι διόλου τῷ Πνεύματι, κατ᾿ αὐτήν τῶν ἐγνωσμένων θείως μυστηρίων δι᾿ ἐνεργείας τήν μέθεξιν, τό πρός ἁμαρτίαν ῥέψαι ποτέ βουλομένοις οὐκ ἄπεστιν. Οὐ γάρ γεννᾷ γνώμην τό Πνεῦμα μή θέλουσαν, ἀλλά βουλομένην μεταπλάττει πρός θέωσιν, ἧς ὁ κατ᾿ ἐπίγνωσιν πείρᾳ μεταλαβών, οὐ δύναται τοῦ κυρίως κατ᾿ ἀλήθειαν ἅπαξ ἔργῳ διαγνωσθέντος, πρός ἄλλο(281) τι παρ᾿ ἐκεῖνο, κἀκεῖνο εἶναι προσποιούμενον, μεταπεσεῖν· ὥσπερ οὔτε ὀφθαλμός ἅπαξ τόν ἥλιον θεασάμενος, εἰς τήν σελήνην, ἤ τινας ἄλλους τῶν κατ᾿ οὐρανόν ἀστέρων παραγνωρίσαι. Ὧν δέ κατά τήν γέννησιν, τήν ὅλην προαίρεσιν λαβόν τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ἀπό τῆς γῆς πρός οὐρανούς δι᾿ ὅλου μετέθηκε, καί διά τῆς κατ᾿ ἐνέργειαν ἀληθοῦς ἐπιγνώσεως, ταῖς τοῦ Θεοῦ καί Πατρός μακαρίαις ἀκτῖσι τόν νοῦν μετεποίησεν, ὡς ἄλλον εἶναι θεόν νομισθῆναι παρόντα τά κατά τήν ἕξιν διά τῆς χάριτος· ὅπερ οὐ πάσχων, ἀλλ᾿ ὑπάρχων κατ᾿ οὐσίαν ἐστίν ὁ Θεός· τούτων σαφῶς ἀναμάρτητος κατά τήν ἕξιν τῆς ἀρετῆς καί τῆς γνώσεως ἡ προαίρεσις γέγονεν, μή δυναμένων ἀρνήσασθαι τό διά τῆς πείρας αὐτῆς κατ᾿ ἐνέργειαν διεγνωσμένον. Κἄν οὖν ἔχομεν τό πνεῦμα τῆς υἱοθεσίας, ὅπερ ἐστί σπέρμα πρός τήν τοῦ σπείραντος εἰδοποιοῦν τούς γεννωμένους ὁμοίωσιν· ἀλλ᾿ οὐ παρέχομεν αὐτῷ τήν γνώμην τῆς ἐπ᾿ ἄλλο ῥοπῆς τε καί διαθέσεως καθαράν· καί διά τοῦτο καί μετά τό γεννηθῆναι δι᾿ ὕδατος λέγω καί Πνεύματος, τήν ἐνέργειαν δέχεσθαι γνωστικῶς τήν γνώμην παρεσκευάζομεν, ἄραγε διά [Fr. ἆρα ἄν διά) τῆς πρακτικῆς τό μυστικόν ὕδωρ ἐποιεῖτο τῆς συνειδήσεως κάθαρσιν· καί τό ζωοποιόν Πνεῦμα τήν ἄτρεπτον ἐν ἡμῖν τοῦ καλοῦ διά τῆς ἐν πείρᾳ γνώσεως ἐνήργει τελείωσιν. Λείπει τοιγαροῦν ἑκάστῳ ἡμῶν τῶν ἁμαρτεῖν ἔτι δυναμένων, τό καθαρῶς ἑαυτούς ὅλους κατά τήν γνώμην ἐμπαρέχειν βουληθῆναι τῷ Πνεύματι.    

ΣΧΟΛΙΑ.  

α΄. Πρός τούς ἐρωτῶντας, πότερον ὁ Ἀδάμ θνητός ἤ ἀθάνατος διεπλάσθη, πρόσφορος ὁμοῦ καί λίαν κατάλληλος ἡ ἀπόκρισις.  

β΄. Ἀργή πίστις, φησί, δυνάμει τήν χάριν ἔχει τῆς υἱοθεσίας, ὡς διά τῶν ἐντολῶν μή κινουμένη ὑπό τῶν ἐχόντων αὐτήν.  

γ΄. Δύο τινάς ἀποφαίνεται τρόπους γεννήσεως· τόν μέν κατ᾿ οὐσίαν, ἵν᾿ οὕτως εἴπωμεν, τοῦ ὅλου ἀνθρώπου· καθ᾿ ὅν ἡ τῆς υἱοθεσίας τελείωσις δυνάμει τῇ ψυχῇ ἐγγίνεται· τό δέ κατά γνώμην καί προαίρεσιν, καθ᾿ ὅν τό Πνεῦμα τό ἅγιον παραλαβόν θέλουσαν γνώμην τε καί προαίρεσιν, μεταπλάττει πρός θέωσιν, ὅλην αὐτήν ἐνοῦν τῷ Θεῷ. Κατά μέν οὖν τόν πρῶτον τῆς γεννήσεως τρόπον, οἷόν τε τούς γεγεννημένους ῥέψαι πρός ἁμαρτίαν, μή βουλομένους εἰς ἔργον ἄγειν τήν ἑνοῦσαν αὐτοῖς τῆς υἱοθεσίας δύναμιν, τῇ πρός τήν σάρκα προσπαθείᾳ. Ἡ γάρ προαίρεσίς ἐστι τό χρώμενον· ἡ δέ τῆς υἱοθεσίας δύναμις, οἰονεί τό ὄργανον, ἤ τις δή ἀνενέργητος μένει, τῆς προαιρέσεως μή ταύτης χρῆσθαι προαιρουμένης. Κατά μέν οὖν τοῦτον τῆς γεννήσεως τόν τρόπον, οἷόν τέ φησι τούς γεγεννημένους ἐξαμαρτῆσαι· κατά δέ τόν δεύτερον, ἀμήχανον, ἅπαξ θεωθείσης τῆς γνώμης(284) καί προαιρέσεως. Τόν οὖν Ἀπόστολον, κατά τοῦτον τῆς γεννήσεως τόν τρόπον φάναι, τόν γεγεννημένον ἐκ τοῦ Θεοῦ, ἁμαρτίαν μή ποιεῖν.      

Ἀπόκρισις.  

Ἔθος ἐστί τῇ Γραφῇ τούς χρόνους μεταλλάσσειν, καί εἰς ἀλλήλους μεταλαμβάνειν· καί τόν μέλλοντα ὡς παρῳχηκότα, καί τόν παρῳχηκότα ὡς μέλλοντα· καί τόν ἐνεστῶτα, εἰς τόν πρό αὐτοῦ καί μετ᾿ αὐτόν χρόνον ἐκφωνεῖν, ὡς ἔστι δῆλον τοῖς αὐτῆς πεπειραμένοις. Φασίν οὖν τινες, νεκρούς λέγειν ἐνταῦθα τήν Γραφήν, τούς πρό τῆς ἐπιδημίας τοῦ Χριστοῦ τελειωθέντας ἀνθρώπους· οἷον, τούς ἐν τῷ κατακλυσμῷ, τούς ἐν τῷ χρόνῳ τῆς πυργοποιίας, τούς ἐν Σοδόμοις, τούς ἐν Αἰγύπτῳ, καί τούς ἄλλους τούς κατά διαφόρους καιρούς τε καί τρόπους, τήν πολύτροπον δίκην, καί τάς ἐξαισίας ἐπαγωγάς τῶν θείων κριμάτων δεξαμένους. Οἵτινες οὐχ ὑπέρ ἀγνοίας Θεοῦ τοσοῦτον, ὅσον τῆς εἰς ἀλλήλους παροινίας τήν δίκην ἔτισαν· οἷς εὐηγγελίσθαι λέγει τό μέγα τῆς σωτηρίας κήρυγμα, κριθεῖσιν ἤδη σαρκί κατά ἄνθρωπον· τουτέστιν ἀπολαβοῦσι τῶν εἰς ἀλλήλους ἐγκλημάτων τήν δίκην, διά τῆς ἐν σαρκί ζωῆς, ἵνα ζήσωσι κατά Θεόν πνεύματι, τουτέστι ψυχῇ· δεχόμενοι κατά τόν ᾅδην ὄντες τῆς θεογνωσίας τό κήρυγμα, διά τοῦ καί νεκρούς σῶσαι κατελθόντος εἰς ᾅδην Σωτῆρος πιστεύσαντας. Ὑπέρ δέ τοῦ νοηθῆναι τόν τόπον, οὕτως ἐκλάβωμεν· Εἰς τοῦτο γάρ καί νεκροῖς εὐηγγελίσθη, κριθεῖσι κατά ἄνθρωπον σαρκί, ἵνα ζήσωσι κατά Θεόν πνεύματι.  

Ἤ πάλιν νεκρούς λέγει τυχόν ἐπικεκρυμμένως, τούς τήν νέκρωσιν τοῦ Ἰησοῦ ἐν τῷ σώματι περιφέροντας, οἷς εἰκότως κατά ἀλήθειαν, δι᾿ αὐτῶν τῶν ἔργων δέδοται τό θεῖον Εὐαγγέλιον· εἴπερ τό Εὐαγγέλιον σαρκικῆς μέν εἰσηγεῖται ζωῆς ἄρνησιν, πνευματικῆς δέ ὁμολογίαν· τούς ἀεί μέν κατά ἄνθρωπον, λέγω δέ τήν ἀνθρωπίνην ἐν σαρκί κατά τόν αἰῶνα τοῦτον ζωήν, ἀποθνήσκοντας, ζῶντας δέ κατά Θεόν μόνῳ τῷ πνεύματι, κατά τόν θεῖον Ἀπόστολον καί τούς ἀμφ᾿ αὐτόν· τούς ζῶντας  μέν οὐδαμῶς ἰδίαν ζωήν, ζῶντα δέ τόν Χριστόν ἐν ἑαυτοῖς, κατά μόνην ἔχοντας τήν ψυχήν. Οὕτως οἱ διά τόν Θεόν ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ νεκροί, σαρκί κρίνονται, θλίψεις καί βασάνους πολλάς καί στενοχωρίας ἔχοντες καί διωγμούς, καί μυρία πειρασμῶν εἴδη μετά χαρᾶς ὑπομένοντες.      

Ἀπόκρισις.  

 (285) Ὁ κατ᾿ οὐσίαν ἀληθῶς φῶς ὑπάρχων Θεός, ἐν τοῖς ἐν αὐτῷ διά τῶν ἀρετῶν περιπατοῦσίν ἐστιν ἀληθῶς φῶς γενόμενος. Ὥσπερ οὖν τό κατά μέθεξιν φῶς, ὡς οἱ ἅγιοι πάντες, διά φιλοθεΐας ἐν τῷ κατ᾿ οὐσίαν γίνονται φωτί, οὕτω τό κατ᾿  οὐσίαν ἐν τῷ κατά μέθεξιν φωτί διά φιλανθρωπίαν γίνεται φῶς. Ἐάν οὖν ἐσμέν κατά τήν ἀρετήν καί τήν γνῶσιν ὡς ἐν φωτί τῷ Θεῷ, καί αὐτός ὁ Θεός ἐν τῷ μιμήσει γίνεται φωτί, ὡς ἐν εἰκόνι ἀρχέτυπον· ἤ μᾶλλον φῶς ἐστίν ὁ Θεός καί Πατήρ, ἐν φωτί δηλαδή τῷ Υἱῷ καί ἁγίῳ Πνεύματι, οὐκ ἄλλο καί ἄλλο, καί ἄλλο φῶς ὑπάρχων· ἀλλά κατ᾿ οὐσίαν ἕν καί τό αὐτό, κατά τόν τῆς ὑπάρξεως τρόπον τρισσοφαές.  

Ἀπόκρισις.  

Ὁ μέν οὖν ἅγιος εὐαγγελιστής Ἰωάννης, τόν τρόπον τῆς μελλούσης τῶν γενομένων ἐνταῦθα τέκνων τοῦ Θεοῦ διά τῶν κατά τήν πίστιν ἀρετῶν θεώσεως, ἠγνοηκέναι λέγει, μήπω φανερωθείσης τῆς αὐθυπάρκτου κατά τό εἶδος τῶν μελλόντων ἀγαθῶν ὑποστάσεως. Διά πίστεως γάρ ἐνταῦθα περιπατοῦμεν, οὐ διά εἴδους. Ὁ δέ ἅγιος Παῦλος, τόν ἐπί τοῖς μέλλουσιν ἀγαθοῖς θεῖον σκοπόν λέγει, δι᾿ ἀποκαλύψεως εἰληφέναι· οὐ μήν αὐτόν ἐπεγνωκέναι τόν κατά τόν θεῖον σκοπόν τῆς ἐκθεώσεως τρόπον. Διό λέγει σαφῶς ἑαυτόν ἑρμηνεύων· Κατά σκοπόν διώκω, πρός τό βραβεῖον τῆς ἄνω κλήσεως· γνῶναι δηλονότι θέλων ἐκ τοῦ παθεῖν τόν τρόπον τῆς κατ᾿ ἐνέργειαν ἐκπληρώσεως τοῦ θείου, καί αὐτῷ δι᾿ ἀποκαλύψεως ἐνταῦθα γνωσθέντος σκοποῦ, τῆς ἐκ θεωτικῆς τῶν ἀξιουμένων δυνάμεως. Συνᾴδουσιν οὖν οἱ ἀπόστολοι, διά τῆς δοκούσης ἐναντιοφανοῦς διδασκαλίας ἀλλήλοις συμπνέοντες, ὡς ὑφ᾿ ἑνός καί τοῦ αὐτοῦ κινούμενοι Πνεύματος. Ὁ μέν γάρ, τοῦ τρόπου τῆς μελλούσης κατά τήν χάριν θεώσεως ὁμολογεῖ τήν ἄγνοιαν· ὁ δέ, τοῦ σκοποῦ μεγαλοφυῶς εἰσηγεῖται τήν εἴδησιν. Ὅτι δέ ταύτης ἔχεται τῆς γνώμης ὁ ἅγιος Ἀπόστολος, αὐτός ἑαυτοῦ διά πάντων τῶν θείων αὐτοῦ λόγων μάρτυς καθέστηκεν· ποτέ μέν, πᾶσαν καταργηθήσεσθαι φάσκων γνῶσιν καί προφητείαν· ποτέ δέ, οὔπω λογιζόμενος ἑαυτόν κατειληφέναι· ποτέ δέ, δι᾿ ἐσόπτρου καί αἰνιγμάτων βλέπειν λέγων τά μέλλοντα· καί εἶναι καιρόν, ὅτι τῷ προσώπῳ πρός πρόσωπον τῶν ἐλπιζομένων μεγάλης(288) καί ὑπέρ νόησιν ἀπολαύσει χάριτος· ποτέ δέ ἀκ μέρους γινώσκειν ὁμολογῶν, καί ἐκ μέρους προφητεύειν· ποτέ δέ, χρῆναι αὐτόν γνώσεσθαι, καθώς καί ἐπεγνώσθη, διαῤῥήδην βοῶν· ὡς οὔπω δηλονότι γνούς τό γνωσθησόμενον· καί συντόμως εἰπεῖν τό, Ὅταν ἔλθῃ τό τέλειον, τό ἐκ μέρους καταργηθήσεται, τῷ Ἀποστόλῳ εἰρημένον, ταυτόν εἶναί μοι φαίνεται τῷ, Οὔπω ἐφανερώθη τί ἐσόμεθα, λεχθέντι τῷ Θεολόγῳ·  

Ἀπόκρισις.  

Ἡ καλή τῶν θείων Γραφῶν εὐταξία, κατά τόν σωστικόν τοῦ Πνεύματος θεσμόν, τῶν ἀπό τῆς ἐκτός κατά τά πάθη πληθύος ἐπί τήν θείαν ἑνότητα κινουμένων τούς βαθμούς διορίζουσα, τούς μέν εἰσαγομενους, καί ἐπί τά πρόπυλά που τυγχάνοντας τῆς θείας αὐλῆς τῶν ἀρετῶν, φοβουμένους ἐκάλεσε· τούς δέ κτησαμένους σύμμετρον ἕξιν τῶν κατά τήν ἀρετήν λόγων τε καί τρόπων, οἶδεν ὀνομάζειν προσκόπτοντας· τούς δέ κατά αὐτήν γνωστικῶς ἤδη γεγενημένους, τῆς τῶν ἀρετῶν ἐκφαντικῆς ἀληθείας κορυφήν, προσαγορεύει τελείους. Οὔτε οὖν ὁ φοβούμενος τόν Κύριον, ἀπεστραμμένος διόλου τήν κατά τήν φθοράν τῶν παθῶν ἀρχαίαν ἀναστροφήν, καί πᾶσαν ἑαυτοῦ τήν διάθεσιν διά τόν φόβον ἐκδεδωκώς τοῖς θείοις προστάγμασιν, ὑστερεῖ τινος καλοῦ τῶν εἰσαγομένοις πρεπόντων· κἄν οὔπω τήν ἐν ἀρεταῖς ἕξιν ἐκτήσατο, καί τῆς ἐν τοῖς τελείοις λαλουμένης σοφίας γέγονε μέτοχος· ἀλλ᾿ οὐδέ ὁ προκόπτων, τῶν ἐπιβεβλημένων αὐτῷ τῷ βαθμῷ καλῶν τινος ὑστερεῖ· κἄν τήν αὐτήν οὔπω τοῖς τελείοις ὑπερέχουσαν τῶν θείων ἐκτήσατο γνῶσιν.  

Καί πάλιν, οἱ μέν τήν πρακτικήν ἀνδρικῶς μετιόντες φιλοσοφίαν, φόβου καί μνήμης τῶν μελλόντων θείων δικαιωτηρίων οὔπω τήν ψυχήν ἀπολύσαντες, νοείσθωσαν ἡμῖν οἱ φοβούμενοι· μηδενός μέν, κατά τόν μακάριον Δαβίδ, ὑστεροῦντες καθάπαξ τῶν ὑπέρ ἀληθείας ἀγωνιζομένων κατά τῆς ἀντικειμένης δυνάμεως·  ὅμως δ᾿ οὖν ἔτι λειπόμενοι τῆς κατά νοῦν τῶν τελείων ἀκραιφνοῦς τῶν μυστικῶν θεαμάτων διαδόσεως. Οἱ δέ τῆς θεωρητικῆς ἤδη μυστικῶς ἀξιωθέντες θεολογίας, καί πάσης φαντασίας ὑλικῆς τόν νοῦν καθαρόν καταστήσαντες, καί εἰκόνα τῆς θείας ὡραιότητος ὅλην ἀνελλιπῶς φέρουσαν τήν ἐκμίμησιν, ἔστωσαν ἡμῖν οἱ ἀγαπῶντες.  

Οὐκ ἔστιν οὖν ὑστέρημα τοῖς φοβουμένοις, κατά τόν μακάριον Δαβίδ, ὡς φοβουμένοις, κἄν οὐκ ἔχῃ τό πλῆρες καί τέλειον τῆς ἀμέσου πρός τόν λόγον (288) ἑνώσεως κατά τό ἴσον τοῖς ἀγαπῶσι τόν Κύριον, ὁ φοβούμενος. Ἕκαστος γάρ ἐν τῷ ἰδίῳ τάγματι, κατά τήν ἠφωρισμένην αὐτῷ μονήν, ἔχει τό τέλειον· κἄν ἄλλος ἄλλου κατά ποιόν ἤ ποσόν τῆς πνευματικῆς ἡλικίας ἐστίν ὑψηλότερος. Ἐπειδή δέ διττός ἐστιν ὁ φόβος, κατά τό· Φοβήθητε μᾶλλον τόν δυνάμενον καί ψυχήν καί σῶμα ἀπολέσαι ἐν γεέννῃ· καί κατά τό· Ὁ φόβος Κυρίου ἁγνός, διαμένων εἰς αἰῶνα αἰῶνος· καί· Μέγας, καί φοβερός ἐστιν ἐπί πάντας τούς περικύκλῳ αὐτοῦ· ζητητέον, πῶς ἔξω βάλλει τόν φόβον ἡ ἀγάπη, εἴπερ εἰς αἰῶνα αἰῶνος διαμένει· πῶς δέ φοβερός ἐστι διαμένων ὁ Θεός, εἰς τούς ἀπείρους αἰῶνας ἐπί πάντας τούς περικύκλῳ αὐτοῦ; Ἤ μᾶλλον, ἐπειδή, καθώς ἔφην, διττός ἐστιν ὁ φόβος, ὁ μέν ἁγνός, ὁ δέ οὐχ ἁγνός· οἷον, ὁ μέν ἐπί πλημμελήμασι κατ᾿ ἐκδοχήν κολάσεως συνιστάμενος φόβος, αἰτίαν ἔχων τῆς οἰκείας γενέσεως τήν ἁμαρτίαν, ὡς οὐχ ἁγνός, οὐκ ἔσται διαπαντός· τῇ ἁμαρτίᾳ διά τῆς μετανοίας συναφανιζόμενος· ὁ δέ ἁγνός φόβος, ὁ δίχα τῆς ἐπί πλημμελήμασι μνήμης ἀεί συνεστώς, οὐκ ἀπογεννήσεταί ποτε· διότιπερ οὐσιωδῶς. Ἐμπέφυκέ πως τῷ Θεῷ πρός τήν κτίσιν, ποιούμενος ἔκδηλον αὐτοῦ πᾶσι τήν φυσικήν αἰδεσιμότητα τῆς ὑπέρ πᾶσαν βασιλείαν τε καί δύναμιν ὑπεροχῆς. Ὁ τοίνυν μή φοβούμενος τόν Θεόν ὡς κριτήν, ἀλλ᾿ αἰδούμενος αὐτόν διά τήν ὑπερβάλλουσαν τῆς ἀπείρου δυνάμεως ὑπεροχήν, οὐκ ἔχει δικαίως ὑστέρημα, τέλειος ὑπάρχων ἐν τῇ ἀγάπῃ, μετ᾿ αἰδοῦς καί τῆς πρεπούσης σεβασμότητος ἀγαπῶν τόν Θεόν· καί οὗτός ἐστιν ὁ κτησάμενος τόν διαμένοντα φόβον εἰς αἰῶνα αἰῶνος, καί οὐκ ἔσται αὐτῷ ὑστέρημα τό παράπαν οὐδέν.  

Συνᾴδουσιν οὖν ἀλλήλοις ὅ τε προφήτης καί ὁ εὐαγγελιστής· ὁ μέν, λέγων μή εἶναι τοῖς κατά τόν ἁγνόν φόβον τόν Κύριον φοβουμένοις ὑστέρημα· ὁ δέ, τόν φοβούμενον, ὡς κριτήν, διά τήν ἐῤῥυπωμένην συνείδησιν, μή εἶναι τέλειον ἐν τῇ ἀγάπῃ· κατά ταύτην τήν ἐκδοχήν λοιπόν, καί ἐπί πάντας τούς περικύκλῳ αὐτοῦ φοβερός ἐστιν ὁ Θεός· ὡς ἐγκεκραμένην φόβῳ ποιῶν τήν τῶν ἀγαπώντων αὐτόν, καί περί αὐτόν γενησομένων, ἀγάπην. Φόβου γάρ καθ᾿ ἑαυτήν κεχωρισμένη ἡ ἀγάπη, εἰς καταφρόνησιν πέφυκεν ὡς τά πολλά μεταπίπτειν· μή οἷον στομουμένης φόβῳ τῆς ἐξ αὐτῆς τικτομένης φυσικῶς παῤῥησίας· τί δέ βούλεται τό, περικύκλῳ αὐτοῦ, λεγόμενον, εἰ δοκεῖ, κατανοήσωμεν.  

Ὁ γάρ κυκλούμενος καί ἔμπροσθεν, καί ὄπισθεν, καί ἐκ δεξιῶν, καί ἐξ ἀριστερῶν ἔχει τούς περικυκλοῦντας αὐτόν. Ἐπειδή τοίνυν καί ὁ Κύριος ἔχει τούς περικυκλοῦντας, νοήσωμεν τούς μέν ὀπίσω, τούς διά τῶν ἐντολῶν κατά τήν πρακτικήν ἀρετήν (292) ἀμέπτως ὀπίσω Κυρίου τοῦ Θεοῦ πορευθέντας τούς ἐξ ἀριστερῶν δέ, τούς τήν φυσικήν ἐν πνεύματι θεωρίαν μετά τῆς τῶν κριμάτων εὐσεβοῦς ἀναλήψεως κατορθώσαντας. Φησί γάρ περί τῆς Σοφίας ἡ τῶν Παροιμιῶν βίβλος· Ἐν δέ τῇ ἀριστερᾷ αὐτῆς, πλοῦτος καί δόξα· τούς ἐκ δεξιῶν δέ, τούς καθαράν αἰσθητῆς φαντασίας δεξαμένους τήν ἄϋλον γνῶσιν τῶν νοητῶν· ἐν γάρ τῇ δεξιᾷ αὐτῆς, φησίν, ἔτη ζωῆς· τούς δέ ἔμπροσθεν τούς δι᾿ ὑπερβάλλουσαν περί τό θεῖον κάλλος ἐρωτικήν τῆς κατά νοοῦν ἐφέσεως ζέσιν, ἀξιωθέντας τῆς πρόσωπον πρός πρόσωπον ἀπολαύσεως. Εἰ δέ καί ἄλλος ἐστί περί τούτου μείζων λόγος καί ὑψηλότερος, ὑμῖν καί τοῖς καθ᾿ ὑμᾶς θείοις ἀνδράσιν ἐστί ληπτός.    

ΣΧΟΛΙΟΝ.  

α ΄. Διττόν εἶναί φησι τόν φόβον, τόν μέν ἁγνόν, τόν δέ οὐχ ἁγνόν· ἐπειδή τῶν ἀνθρώπων, οἱ μέν εἰσίν ἁμαρτωλοί, οἱ δέ δίκαιοι· ὧν οἱ μέν δίκαιοι, διά τό καθαρόν καί ἄῤῥυπον τῆς συνειδήσεως τόν πρῶτον ἐν ἑαυτοῖς φυλάττουσι πρός τό Θεῖον φόβον, αἰδούμενοι τοῦτον διά τήν ὑπερβάλλουσαν ὑπεροχήν τῆς αὐτοῦ ἀπείρου, δυνάμεως· οἱ δέ ἁμαρτωλοί, κατά τόν δεύτερον φόβον, ἀπεκδεχόμενοι παρ᾿ αὐτοῦ τάς ἐπί πλημμελήμασι τιμωρίας. Καί τόν μέν ἁγνόν φόβον διαμένειν ἀεί καί ἀνεξάλειπτον εἶναι, κατά τό,  Ὁ φόβος Κυρίου ἁγνός, διαμένων εἰς αἰῶνα αἰῶνος· τόν δέ οὐχ ἁγνόν, ἐξίτηλον εἶναι καί ἀνεπίμονον, διά τῆς μετανοίας ἀφανιζόμενον. Τόν μέν οὖν Ἀπόστολον, μή τέλειον εἶναι φάναι τόν φοβούμενον ἐν τῇ ἀγάπῇ, κατά τόν οὐχ ἁγνόν φόβον· τόν δέ Προφήτην, μή εἶναι, ὑστέρημα τοῖς φοβουμένοις τόν Κύριον, κατά τόν ἁγνόν φόβον.                

Ἀπόκρισις.  

Ὁ μέν ἀκριβής περί τούτων λόγος, τοῖς ἀποστολικοῖς τήν διάνοιαν μόνοις ἔστω τετηρημένος, τοῖς ἀμέσως παρά τοῦ Λόγου διδαχθεῖσι, τήν τε τῶν ὄντων γνῶσιν ἀψευδῆ, καί τῆς ἐπί τοῖς οὖσι σαφῶς (σοφῆς) προνοίας τήν ἀγαθήν καί δικαίαν διεξαγωγήν· οἷα μηδέν ἑαυτῶν καί τοῦ Λόγου κατά νοῦν ἀφεῖσι κωλυτικόν διατείχισμα. Ὅσον δ᾿ οὖν εἰς ἐμέ φθάνει τόν κάτω, καί πολλά ἔχοντα τῆς τοῦ Λόγου πρός μέ κωλύματα διαβάσεως, ἀρχή τῶν μή τηρησάντων αὐτήν ἀγγέλων ἐστίν, ὀ λόγος τυχόν, καθ᾿ ὅν ἐκτίσθησαν· ἤ ἡ δοθεῖσα πρός ἐκθέωσιν αὐτοῖς κατά χάριν φυσική δυναστεία· ἤ πάλιν, ἡ κατά τήν ἀξίαν τῆς χάριτος τάξις τῆς στάσεως· τό δέ οἰκητήριον ἐστιν, ἤ ὁ οὐρανός, ἤ ἡ κατά τήν ἕξιν τῶν ὑπέρ ἔννοιαν ἀγαθῶν σοφία, ἥν οἰκεῖν ἐδημιουργήθησαν· οἶδε γάρ καί σοφίαν οἶκον ὀνομάζειν ὁ λόγος· ἤ ἡ φρουρητική τῶν δοθέντων αὐτοῖς φυσικῶν τε καί (293) ἐπικτήτων ἀγαθῶν ἐπισκοπή τῆς ἀχράντου θεότητος, ἥν ἀπέλιπον τυραννήσαντες· ἀΐδιοι δέ δεσμοί εἰσιν, ἡ κατά γνώμην αὐτῶν παντελής τε καί διηνεκής περί τό καλόν ἀκινησία, καθ᾿ ἥν οὐδαμῶς οὐδέ ποτε θείας ἀνέσεως ἀπολαύουσιν· ἤ πάλιν, ἡ διά τήν ἡμῶν σωτηρίαν τῆς καθ᾿ ἡμῶν μανίας αὐτούς ἐπέχουσα προβῆναι τῆς αὐτῶν πονηρίας τά καθ᾿ ἡμῶν μηχανήματα· ζόφος δέ ἐστιν, ἡ παντελής καί ὁλόκληρος τῆς θείας ἄγνοια χάριτος· καθ᾿ ἥν διόλου γνωμικῶς ποιωθέντες, τῆς μακαρίας καί παμφαοῦς τοῦ ἀκηράτου φωτός ἐστέρηνται διαδόσεως· περί τό μή ὄν, πᾶσαν τήν δοθεῖσαν αὐτοῖς κατά φύσιν νοεράν δύναμιν ἀναλώσαντες. Τί δέ πείσονται κατά τήν φοβεράν ἡμέραν τῆς κρίσεως, μόνος οἶδεν ὁ δίκαιος Κριτής, ὁ κατ᾿ ἀξίαν ἑκάστῳ δικαίαν ἀφορίζων τήν ἀμοιβήν, καί τῷ μέτρῳ τῆς κακίας ἴσον πρεπόντως τό εἶδος διανέμων τῆς κρίσεως· καί πρόσφορον τήν ἐπ᾿ αἰῶσιν ἀτελευτήτοις ψῆφον συνεκφέρων μετά δικαιοσύνης, τοῖς αγαθοῖς αὐτοῦ δόγμασιν.      

Ἀπόκρισις.  

Ὁ πολλοῖς πλημμελήμασι τῶν ἐκ τῆς σαρκός παθῶν (παθημάτων) κεκηλιδωμένος βίος, χιτών ἐστιν ἐσπιλωμένος. Ὡς ἔκ τινος γάρ ἐνδύματος τῆς κατά τόν βίον ἀναστροφῆς ἕκαστος τῶν ἀνθρώπων διαφαίνεσθαι πέφυκεν, εἴτε δίκαιος, εἴτε ἄδικος· ὁ μέν, χιτῶνα καθαρόν ἔχων, τόν ἐνάρετον βίον· ὁ δέ, πονηροῖς ἐσπιλωμένην ἔργοις τήν ζωήν κεκτημένος. Ἤ μᾶλλον, ἐσπιλωμένος ἀπό τῆς σαρκός ἐστι χιτών, ἡ κατά συνείδησιν μορφοῦσα διά τῆς μνήμης τῶν ἐκ τῆς σαρκός πονηρῶν κινημάτων τε καί ἐνεργημάτων τήν ψυχήν ἕξις τε καί διάθεσις· ἥν ὁρῶσα διά παντός καθάπερ χιτῶνά τινα περί ἑαυτήν, δυσωδίας πληροῦται παθῶν. Ὡς γάρ ἀπό τοῦ πνεύματος διά τῶν ἀρετῶν ἀλλήλαις κατά λόγον συνυφαινομένων, ἀφθαρσίας γίνεται καλή καί ἐπίδοξος· οὕτω καί ἀπό τῆς σαρκός, τῶν παθῶν ἀλλήλοις κατά τήν ἀναλογίαν συνυφαινομένων, γίνεταί τις χιτών ἀκάθαρτος καί ἐσπιλωμένος, ἐξ ἑαυτοῦ δεικνύς γνώριμον τήν ψυχήν, μορφήν ἄλλην αὐτῇ καί εἰκόνα παρά τήν θείαν ἐνθέμενος.      

Ἀπόκρισις.  

Οἱ τῶν ὄντων λόγοι προκαταρτισθέντες τῶν αἰώνων (296) Θεῷ, καθώς οἶδεν αὐτός, ἀόρατοι ὄντες· οὕς καί ἀγαθά θελήματα καλεῖν τοῖς θείοις ἔθος ἐστίν ἀνδράσιν· ἀπό τῶν ποιημάτων νοούμενοι καθορῶνται. Πάντα γάρ τά ποιήματα τοῦ Θεοῦ κατά φύσιν μετά τῆς δεούσης ἐπιστήμης γνωστικῶς ὑφ᾿ ἡμῶν θεωρούμενα, τούς καθ᾿ οὕς γεγένηνται λόγους κρυφίως ἡμῖν ἀπαγγέλλουσι, καί τόν ἐφ᾿ ἑκάστῳ ποιήματι θεῖον σκοπόν ἑαυτοῖς συνεκφαίνουσι· καθ᾿ ὅ καί Οἱ οὐρανοί διηγοῦνται δόξαν Θεοῦ, καί τό στερέωμα τήν τῶν χειρῶν ἀναγγέλλει ποίησιν. Ἀΐδιος δέ δύναμίς ἐστι καί θειότης, ἡ συνεκτική τῶν ὄντων πρόνοια, καί ἡ κατά ταύτην ἐκθεωτική τῶν προνοουμένων ἐνέργεια.  

Ἤ τάχα τά ἀόρατα τοῦ Θεοῦ εἰσιν οὐκ ἄλλο τι παρά τήν ἀΐδιον αὐτοῦ δύναμιν καί θειότητα, ἔχουσαν διαπρυσίως κήρυκας τάς τῶν γεγονότων ὑπερφυεῖς μεγαλοπρεπείας. Ὡς γάρ ἐκ τῶν ὄντων τόν κυρίως ὄντα Θεόν ὅτι ἔστι πιστεύομεν· οὕτως καί ἐκ τῆς τῶν ὄντων οὐσιώδους κατ᾿ εἶδος διαφορᾶς, τήν κατ᾿ οὐσίαν ἔμφυτον αὐτοῦ σοφίαν ὑφεστῶσαν, καί τῶν ὄντων συνεκτικήν διδασκόμεθα. Καί πάλιν, ἐκ τῆς οὐσιώδους κατ᾿ εἶδος τῶν ὄντων κινήσεως, τήν κατ᾿ οὐσίαν ἔμφυτον αὐτοῦ ζωήν ὑφεστῶσαν, καί τῶν ὄντων συμπληρωτικήν μανθάνομεν· ἐκ τῆς κατά τήν κτίσιν σοφῆς θεωρίας, τόν περί τῆς ἁγίας Τριάδος, Πατρός λέγω, καί Υἱοῦ καί ἁγίου Πνεύματος, λόγον λαμβάνοντες· Θεοῦ γάρ ἀΐδιος ἐστιν ὡς ὁμοούσιος δύναμις ὁ Λόγος, καί θειότης ἀΐδιος τό Πνεῦμα ἅγιον. Κατάκριτοι τοιγαροῦν οἱ μή συνδιδαχθέντες ἐκ τῆς τῶν ὄντων θεωρίας, τήν αἰτίαν τῶν ὄντων, καί τά κατά φύσιν τῆς αἰτίας ἴδια, τήν δύναμιν λέγω, καί τήν θειότητα. Βοᾷ τοίνυν ἡ κτίσις διά τῶν ἐν αὐτῇ ποιημάτων, καί οἷον ἀπαγγέλλει τοῖς νοερῶς δυναμένοις ἀκούειν, τήν ἰδίαν αἰτίαν τριαδικῶς ὑμνουμένην· λέγω δέ τόν Θεόν καί Πατέρα, καί τήν ἄφραστον αὐτοῦ δύναμιν καί τήν θειότητα, ἤγουν τόν μονογενῆ Λόγον καί τό Πνεῦμα τό ἅγιον. Ταῦτα γάρ ἐστι τά ἀόρατα τοῦ Θεοῦ τά ἀπό τῆς κτίσεως τοῦ κόσμου νοήσει καθορώμενα.

ΣΧΟΛΙΟΝ.  

α΄. Ὅτι ἐκ τῶν ὄντων, φησί, τῶν ὄντων γινώσκομεν αἴτιον· καί ἐκ τῆς διαφορᾶς τῶν ὄντων τήν ἐνυπόστατον τοῦ ὄντος διδασκόμεθα σοφίαν· καί ἐκ τῆς τῶν ὄντων φυσικῶς κινήσεως, τήν ἐνυπόστατον τοῦ ὄντος μανθάνομεν ζωήν, τήν τῶν ὄντων ζωοποιόν δύναμιν, τό Πνεῦμα τό ἅγιον.      

Ἀπόκρισις.  

Σέβας ἐστίν ἡ μετά πίστεως προσκύνησις τοῦ Θείου· λατρεία δέ, ἡ διά τῶν ἔργων θεραπεία. Τοῦτο δέ τό σέβας, ἤγουν τήν πίστιν, ἐπί τήν κτίσιν μεταβιβάσαντες οἱ ἄνθρωποι, παρά τόν Κτίσαντα (297) προσκύνησαν [Fr. προσεκύνουν], πιστεύοντες δαιμονίοις· καί ἐλάτρευον, τήν διά τῶν πονηρῶν ἔργων αὐτοῖς θεραπείαν προσάγοντες. Ἡμεῖς δέ τόν Θεόν σέβοντες, διά τῆς εἰς αὐτόν Πίστεως, σπουδάσωμεν καί λατρείαν αὐτῷ προσάγειν καθαράν, τήν διά τῶν ἀρετῶν τετελειωμένην πολιτείαν.  

Ἀπόκρισις.  

Τό Πνεῦμα τό ἅγιον, οὐδενός ἄπεστι τῶν ὄντων· καί μάλιστα τῶν λόγου καθοτιοῦν μετειληφότων· Συνεκτικόν γάρ ὑπάρχει τῆς ἑκάστου γενέσεως, ὅτι Θεός καί Θεοῦ Πνεῦμα κατά δύναμιν προνοητικήν διά πάντων χωροῦν, καί τόν ἐν ἑκάστῳ κατά φύσιν λόγον ἀνακινοῦν, καί δι᾿ αὐτοῦ πρός συναίσθησιν τῶν πλημμελῶς παρά τόν θεσμόν τῆς φύσεως πεπραγμένων ἄγον τό αἰσθανόμενον· τόν τήν προαίρεσιν (Fr. καί τήν προαίρ.) εὔεικτον ἔχοντα πρός ὑποδοχήν τῶν ἐκ φύσεως ὀρθῶν λογισμῶν. Ἀμέλει τοι πολλούς εὑρίσκομεν καί τῶν ἄγαν βαρβάρων καί νομάδων ἀνθρώπων, καλοκἀγαθίας μεταποιουμένους, καί τούς ἀνέκαθεν κρατήσαντας τούς ἐν αὐτοῖς θηριώδεις ἀθετοῦντας νόμους. Οὔτω μέν οὖν ἐν πᾶσιν ἁπλῶς ἐστι τό Πνεῦμα τό ἅγιον.  

Προσδιωρισμένως δέ καί κατ᾿ ἄλλην ἐπίνοιάν ἐστιν ἐν πᾶσι τοῖς κατά νόμον ὡς νομοθετικόν, καί προαγορευτικόν μελλόντων μυστηρίων, ἐμποιοῦν αὐτοῖς, αἴσθησιν μέν τῆς τῶν ἐντολῶν παραβάσεως, ἐπιστήμην δέ, τῆς προαγορευθείσης (Reg. et Fr. προσαγορ.) κατά Χριστόν τελειότητος· ὅθεν κἀκ τούτων πολλούς εὐρίσκομεν, τούς μέν παλαιάν καί ἐν σκιαῖς κειμένην καταλιμπάνοντας λατρείαν, πρός δέ τήν νέαν καί μυστικήν προθύμως μεταβαλλομένους.  

Ἔστι δέ πρός τοῖς εἰρημένοις τρόποις, καί ἐν πᾶσι τοῖς τό θεῖον καί θεοποιόν ὄντως ὄνομα τοῦ Χριστοῦ κληρωσαμένοις διά τῆς πίστεως, οὐ μόνον ὡς φρουρητικόν, καί προνοητικῶς λόγου τοῦ κατά φύσιν ἀνακινητικόν· καί ὡς δεικτικόν τῆς τῶν ἐντολῶν παραβάσεως καί φυλακῆς, καί τῆς κατά Χριστόν ἐξαγγελτικόν προαγορεύεσεως. Ἀλλά καί ὡς δημιουργόν τῆς κατά χάριν διά τῆς πίστεως δοθείσης υἱοθεσίας. Ὡς γάρ σοφίας ποιητικόν ἐν μόνοις ἐκείνοις γίνεται, τοῖς κατά ψυχήν καί σῶμα καθαρθεῖσι διά τῆς τῶν ἐντολῶν ἀκριβοῦς συνασκήσεως, ὡς οἰκείοις προσομιλοῦν, διά τῆς ἁπλῆς καί ἀΰλου γνώσεως (Fr. Ὅρα τίς ἡ ἁπλῆ καί ἄϋλος γνῶσις), καί τόν νοῦν αὐτῶν ταῖς ἀχράντοις τῶν ἀῤῥήτων νοήσεσι πρός ἐκθέωσιν ἐκτυποῦν.  

Ἔστι οὖν ἐν πᾶσι μέν ἁπλῶς, καθ᾿ ὅ πάντων ἐστί συνεκτικόν καί προνοητικόν, καί τῶν φυσικῶν σπερμάτων ἀνακινητικόν· προσδιωρισμένως δέ, καί ἐν (300) πᾶσι τοῖς ἐν νόμῳ, καθότι τῆς τῶν ἐντολῶν ἐστιν ὑποδεικτικόν παραβάσεως, καί τῆς κατά Χριστόν προαγορευθείσης ἐπαγγελίας φωτιστικόν· Ἐν δέ πᾶσι τοῖς κατά Χριστόν, πρός τοῖς εἰρημένοις, ὡς υἱοθετικόν· ὡς δέ σοφίας ποιητικόν, ἐν οὐδενί τῶν εἰρημένων ἐστίν ἁπλῶς, πλήν τῶν συνιέντων, καί ἑαυτούς διά τῆς ἐνθέου πολιτείας ἀξίους ποιησαμένων τῆς αὐτοῦ θεωτικῆς ἐνοικήσεως. Πᾶς γάρ μή ποιῶν τά θεῖα θελήματα, κἄν πιστός ἐστιν, ἀσύνετον ἔχει τήν καρδίαν, ὡς πονηρῶν λογισμῶν ἐργαστήριον, καί τό σῶμα κατάχρεων ἁμαρτίαις, ὡς διαπαντός μολυσμοῖς παθῶν συνεχόμενον.  

Ἀπόκρισις.  

Ὁ κατά τόν Ἰσραήλ ἐξ Αἰγύπτου τῆς ἁμαρτίας ἐξερχόμενος νοῦς, καί συνεξιοῦσαν ἔχων ἑαυτῷ τῆς καθ᾿ ἁμαρτίαν πλάνης, καθάπερ ἐκτυπώματα κακίας ἐν τῇ διανοίᾳ τήν φαντασίαν, ἐπάν μικρόν ἀμελήσας ἀπολειφθῇ τῆς λογικῆς διακρισίας, ὡς πάλαι τοῦ Μωϋσέως ὁ Ἰσραήλ, τήν ἀλόγιστον καθάπερ μόσχον, καί πάντων μητέρα τῶν παθῶν ἕξιν ὑφίστησιν· ὡς μέν ἐνώτια, τούς λόγους οὕς εἴληφε φυσικῶς περί θεολογίας ἐκ τῆς τῶν ὄντων εὐσεβοῦς κατανοήσεως· ὡς δέ περιτραχηλίους κόσμους, τάς ἐκ τῆς φυσικῆς θεωρίας ἐγγινομένας αὐτῷ θεοπρεπεῖς περί τῶν ὄντων δόξας· ὡς δέ ψέλλια χειρῶν, τάς κατά τήν πρακτικήν τῶν ἀρετῶν φυσικάς ἐνεργείας χωνεύων ἐν καμίνῳ, τῇ διαπύρῳ ζέσει τῆς τοῦ θυμοῦ καί τῆς ἐπιθυμίας ἐμπαθοῦς διαθέσεως· καί κατά τήν προαποκειμένην τῇ διανοίᾳ τοῦ κακοῦ φαντασίαν τε καί μορφήν, δι᾿ ἐνεργείας αὐτῆς τήν ἀεί σκεδαστήν, καί συνδιασκεδάζουσαν ἑαυτῇ τόν αὐτήν διαπραττόμενον νοῦν, καί τῆς περί τήν ἀλήθειαν ἑνικῆς ταυτότητος, αὐτόν διατέμνουσαν· καί περί πολλάς καί ἀπαγεῖς διαχέουσαν τῶν οὐκ ὄντων φαντασίας τε καί δόξας, ἀλόγιστον ἕξιν συνίστησιν, ἥν λεαίνει καί σπείρει ὑπό τό ὕδωρ ἡ τοῦ θείου Λόγου παρουσία, τῇ λεπτότητι τῆς θεωρίας τό πρός αἴσθησιν κατ᾿ ἐπιφάνειαν ἐν τοῖς πάθεσι πάχος τῇ διανοίᾳ λεαίνουσα, καί τήν εἰς ἀλλήλας τῶν φυσικῶν δυνάμεων γενομένην κατά τό πάθος μεταβολήν τε καί σύγχυσιν, εὐκρινῶς διαστέλλουσα, καί πρός τήν οἰκείαν πάλιν ἀρχήν τῆς γνώσεως ἐπανάγουσα. Τοῦτο γάρ τό ὑπό τό ὕδωρ σπεῖραί μοι νοεῖται (al. νενόηται)· πᾶσαν μέν οὖν τήν τῶν ἱστορουμένων κατά τόν τόπον (Fr. τύπον) ἐν τούτοις συντέμων, παρέθετο τήν θεωρίαν ὁ λόγος. Ἵνα δέ σαφέστερον γένηται τό χωρίον, ὁριστικῶς ἕκαστον, εἰ δοκεῖ, θεωρήσωμεν.  

Μόσχος οὖν ἐστι χωνευτός, ἡ τῶν κατά φύσιν δυνάμεων εἰς ἀλλήλας φύρσις καί σύγχυσις· ἤ μᾶλλον (301) σύνοδος ἐμπαθής καί ἀλόγιστος, καί τῆς ἀλογίστου τῶν παρά φύσιν παθῶν ἐνεργείας ἀποτελεστική. Εἷς δέ μόσχος, ὅτι μία κακίας ἕξις, εἰς πολλά κακίας εἴδη διασκεδαζομένη· μόσχος δέ, διά τό καρτερικόν καί φιλόπονον, καί γεωργικόν, καί οἷον ἀναδοτικόν καί ἐπινοητικόν, ὡς ἐν μηρυκισμῷ τῆς περί τά πάθη κακῆς διαθέσεως· χωνευτός δέ, ὅτι κατ᾿ εἶδος τῆς προαποκειμένης τῇ διανοίᾳ κακῆς φαντασίας, ἡ τῶν παθῶν ἕξις ἀποτελεῖται καί ἐνέργεια. Τό δέ· Οὗτοι οἱ θεοί σου, πληθυντικῶς εἰρημένον, ἐπειδή σκεδαστόν φύσει τό κακόν ὑπάρχει καί ἄστατον, καί πολύμορφον καί διαιρετικόν. Εἰ γάρ φύσει τό καλόν ἐστιν ἑνοποιητικόν τῶν διῃρημένων καί συνεκτικόν, τό κακόν δηλονότι τῶν ἡνωμένων ἐστί διαιρετικόν τε καί φθαρτικόν. Ἐνώτια δέ, οἱ περί θεολογίας φυσικῶς τῷ νῷ ἐνυπάρχοντες ἐκ τῆς τῶν ὄντων εὐσεβοῦς κατανοήσεως τυγχάνουσι λόγοι. Οἱ δέ περί τόν τράχηλον κόσμοι εἰσί, τά κατά τήν φυσικήν θεωρίαν ὀρθά περί τῶν ὄντων δόγματα· τά ψέλλια, ἡ κατά τήν πρᾶξίν ἐστιν ἐνέργεια τῶν ἀρετῶν.  

Ἤ πάλιν ἐνώτιά ἐστιν ὁ ἔμφυτος λόγος. Λόγου γάρ τό οὖς σύμβολον. Περιτραχήλιος δέ κόσμος ἐστί τό θυμικόν· ἀναστήματος γάρ καί τυραννίδος τύπος ὁ τράχηλος. Ψέλλια δέ χειρῶν, ἡ ἐπιθυμία, διά τῆς καθ᾿ ἡδονάς μηνυομένη πράξεως. Ἅπερ πάντα κατά τήν περί ἑκάστου δοθεῖσαν ἔννοιαν ἅπτων ὁ νοῦς εἰς τό πῦρ τῶν παθῶν, ἀποτελεῖ τήν ἄλογον καί ἀνόητον τῆς ἀγνοίας ἕξιν, τήν πάντων μητέρα τῶν κακῶν. Λεπτύνει δέ αὐτήν, ὁπηνίκα τό τοῦ πάθους κατά τήν ἐπιφάνειαν πρός αἴσθησιν πάχος τῇ διανοίᾳ διασκοπήσας ὁ νοῦς, τῶν ποιούντων τοῦ πάθους τήν σύνθεσιν, πρός τήν οἰκείαν ἀρχήν ἕκαστον διελών ἀναγάγῃ, καί οὕτως σπείρῃ ὑπό τό ὕδωρ· λέγω δέ τήν γνῶσιν τῆς ἀληθείας, ἄγων τά διευκρινηθέντα, καί τῆς πρός ἄλληλα κακῆς ἀπαλλαγέντα συμπλοκῆς καί συνθέσεως.  

Οἷον τι λέγω, πᾶν πάθος κατά συμπλοκήν πάντως αἰσθητοῦ τινος, καί αἰσθήσεως καί φυσικῆς δυνάμεως· θυμοῦ λέγω τυχόν, ἤ ἐπιθυμίας, ἤ λόγου παρατραπέντος τοῦ κατά φύσιν, συνίσταται. Ἐάν οὖν τό πρός ἄλληλα κατά σύνθεσιν τέλος, τοῦ τε αἰσθητοῦ καί τῆς αἰσθήσεως, καί τῆς ἐπ᾿ αὐτῇ φυσικῆς δυνάμεως θεωρήσας ὁ νοῦς, δυνηθῇ πρός τόν οἰκεῖον φύσει λόγον τούτων ἕκαστον διακρίνας ἐπαναγαγεῖν, καί θεωρῆσαι καθ᾿ ἑαυτόν τό αἰσθητόν, ἄνευ τῆς πρός αὐτό τῆς αἰσθήσεως σχέσεως, καί τήν αἴσθησιν δίχα τῆς τοῦ αἰσθητοῦ πρός αὐτήν οἰκειότητος, καί τήν ἐπιθυμίαν, φέρε εἰπεῖν, ἤ ἄλλην τινά τῶν κατά φύσιν δυνάμεων, χωρίς τῆς ἐμπαθοῦς ἐπ᾿ αἰσθήσει τε καί αἰσθητῷ διαθέσεως, ὡς ἡ τοῦ πάθους ποιά παρασκευάζει τήν θεωρίαν γίνεσθαι κίνησις, ἐλέπτυνε λεάνας τοῦ μόσχου, τουτέστι τοῦ οἱουδήποτε πάθους συμβαίνοντος τήν σύστασιν, καί ὑπό τό ὕδωρ τῆς γνώσεως ἔσπειρεν· ἀφανίσας παντελῶς καί αὐτήν τῶν παθῶν τήν ψιλήν φαντασίαν, διά τῆς πρός ἑαυτά τῶν ἀποτελούντων αὐτά κατά φύσιν πραγμάτων ἀποκαταστάσεως. Γένοιτο δέ καί ἡμᾶς τόν χωνευτόν μόσχον λεπτύναντας τῆς (304) ψυχῆς ἀφανίσαι, μόνην ἐχούσης ἀκίβδηλον τήν θείαν εἰκόνα, μηδενί καθάπαξ τῶν ἐκτός μολυνομένην. Τό δέ φερόμενον,  Καί ἐπότισεν αὐτό Μωϋσῆς τούς υἱούς Ἰσραήλ, τόν τρόπον σημαίνει τῆς τῶν παθῶν καθαιρετικῆς διδασκαλίας, τοῖς μανθάνουσι παρά τῶν διδασκόντων διδόμενον.  

ΕΡΩΤΗΣΙΣ ΙΖ΄ .  

Εἰ ὁ Θεός τόν Μωϋσῆν ἀπέστειλεν εἰς Αἴγυπτον, τίνι τῷ λόγῳ τόν ὑπό τοῦ Θεοῦ ἀπεσταλμένον ὁ τοῦ Θεοῦ ἄγγελος ἀποκτεῖναι ἐζήτει, καί ἄν ἀπέκτεινεν, εἰ μή σπεύσασα ἡ γυνή τό παιδίον περιέτεμεν, καί δι᾿ ἑαυτῆς τήν τοῦ ἀγγέλου ὁρμήν ἔστησε; Καί εἰ ἀναγκαία ἦν ἡ περιτομή τοῦ παιδίου, διά τί πρό τοῦ αὐτόν τόν Θεόν ἀποστεῖλαι, μετά ἡμερότητος οὐκ ἐνετείλατο αὐτῷ περιτεμεῖν τό παιδίον; Διά τί δέ καί ὅτι πταῖσμα ἦν, ὁ ἀγαθός ἄγγελος τόν ὑπό τοῦ Θεοῦ εἰς τοιαύτην διακονίαν ἀποστελλόμενον, ἡμέρως οὐκ ἐνουθέτησεν;  

Ἀπόκρισις.  

Ὁ τῶν γραφικῶν αἰνιγμάτων φόβῳ Θεοῦ τόν νοῦν διερευνώμενος, καί μόνης τῆς θείας ἕνεκεν δόξης, οἷον ὡς προκάλυμμα, περιαιρῶν τό γράμμα τοῦ πνεύματος, Εὑρήσει πάντα, κατά τόν τῆς Σοφίας λόγον, ἐνώπια, μηδενός εὑρισκομένου κωλύμματος πρός τήν ἄμεμπτον ἐπί τά θεῖα τῆς διανοίας κίνησιν. Τήν μέν οὖν ἱστορίαν ἤδη πληρωθεῖσαν σωματικῶς ἐν τοῖς κατά Μωσέα καιροῖς, παρήσομεν· τήν δέ τῆς ἱστορίας ἐν πνεύματι δύναμιν, νοεροῖς κατανοήσομεν ὄμμασιν, ἀεί γινομένην, καί τῷ γίνεσθαι, πλέον ἀκμάζουσαν.  

Ἔρημος τοίνυν ἀφ᾿ ἧς πέμπεται Μωσῆς εἰς Αἴγυπτον ἐξαγαγεῖν τούς υἱούς Ἰσραήλ, ἐστίν ἤ ἡ ἀνθρωπεία φύσις, ἤ ὁ κόσμος οὗτος, ἤ ἡ παθῶν ἐστερημένη ἕξις· καθ᾿ ἥν καί ἐν ᾧ τήν διά τῆς θεωρίας τῶν ὄντων παιδευθείς γνῶσιν ὁ νοῦς, ἐπιτροπήν δέχεται παρά Θεοῦ κρυφίαν τε καί μυστικήν, κατά τό ἀφανές τῆς καρδίας, ἐξαγαγεῖν τῆς Αἰγύπτου, λέγω δή τῆς σαρκός καί τῆς αἰσθήσεως, καθάπερ Ἰσραηλίτας, τά θεῖα τῶν ὄντων νοήματα· περί τόν πηλόν, τά πάθη λέγω τῆς σαρκός, ἀνοήτως πονούμενα. Ταύτην δέ τήν θείαν ὁ νοῦς πιστευόμενος διακονίαν μετά τῆς συνημμένης αὐτῷ συμβίου δίκην κατά τήν γνῶσιν σοφίας, καί τοῦ ἐξ αὐτῆς γεννηθέντος εὐγενοῦς τρόπου τε καί λογισμοῦ, τῆς κατά τόν βίον σεμνῆς πολιτείας, τήν ὁδόν πάντως ὁδεύει τῶν ἀρετῶν, τήν μηδαμῶς ἐπιδεχομένην τῶν ἐν αὐτῇ βαδιζόντων στάσιν· ἀλλ᾿ ἀεικίνητον καί ὀξύν ἐχόντων κατά σκοπόν τῆς ψυχῆς, πρός τό βραβεῖον τῆς ἄνω κλήσεως τόν δρόμον. Ἐπειδή τῆς ἀρετῆς ἡ στάσις, κακίας ἐστίν ἀρχή, τοῦ νοῦ περί τι τῶν ἑκατέρωθεν τῇ ὁδῷ παρακειμένων ὑλικῶν ἐμπαθῶς ἀσχοληθέντος· καί τόν καθαρόν, καί διόλου περιτετμημένον τρόπον τε καί λογισμόν τῆς εὐσεβοῦς ἀγωγῆς, ἀκρόβυστον ποιουμένου καί βέβηλον. Διό τόν ἐλέγχοντα λόγον εὐθύς ὡς ἄγγελον κατά συνείδησιν θάνατον ἀπειλοῦντα θεωρεῖ, καί τῆς ἀπειλῆς αἰτίαν εἶναι τήν κατ᾿ ἀρετήν στάσιν (305) διαμαρτυρόμενον, τήν τῆς ἀκροβυστίας· τοῦ λογισμοῦ περιποιητικήν· ὅν ἡ σύνοικος τῷ νῷ δυσωπεῖ σοφία, ψήφῳ τῷ λόγῳ τῆς πίστεως, ὡς ἡ Σεπφόρα τήν ἐγγενομένην ὑλικήν τῷ λογισμῷ παιδί φαντασίαν περιτέμνουσα, καί πᾶσαν αἰσθητῆς ζωῆς ἔννοιαν ἀποξηραίνουσα. Φησί γάρ· " Ἔστη τό αἷμα τῆς περιτομῆς τοῦ παιδίου·" τουτέστιν, ἔληξεν ἡ ἐμπαθής ζωή καί φαντασία καί κίνησις, καθαρθέντος διά τῆς σοφίας κατά τήν πίστιν τοῦ μολυνθέντος λογισμοῦ μεθ᾿ ἥν κάθαρσιν, παύεται καθάπερ τις ἄγγελος ὁ διά τῆς συνειδήσεως πλήττων τόν ἁμαρτάνοντα νοῦν, καί ἐνδιαβάλλων αὐτοῦ πᾶν νόημα παρά τό προσῆκον κινούμενον λόγος. Πολλῶν γάρ ἐπ᾿ ἀληθείᾳ πεπλήρωται τῶν ἀρετῶν ἡ ὁδός ἁγίων ἀγγέλων, τῶν ἑκάστης ἀρετῆς κατ᾿ εἶδος ἐνεργητικῶν, φημί, λόγων τε καί τρόπων, καί τῶν ἀοράτων πρός τά καλά συνεργούντων ἡμῖν ἀγγέλων· καί τούς τοιούτους ἡμῖν ἀνακινούντων λογισμούς [λόγους ambo Seguierani] .  

   Καλῶς οὖν ἔχει καί μεγαλοφυῶς τῆς ἁγίας Γραφῆς ὁ λόγος, παριστῶν ἀεί τά νοούμενα πρό τῶν ἱστορουμένων, ἐν τοῖς ὑγιῆ κεκτημένοις τῆς ψυχῆς τά ὄμματα καί μηδεμίαν ἔχων διαβολήν ἤ τοῦ Θεοῦ ἤ τῶν ἁγίων αὐτοῦ ἀγγέλων. Οὐ γάρ εἶχε Μωϋσῆς ἀποστελλόμενος παρά τοῦ Θεοῦ, κατά τόν νοούμενον τῆς Γραφῆς, ἀκρόβυστον υἱόν, ἤτοι λογισμόν. Ἐπεί ἄρα προστάξας αὐτῷ πρότερον περιτεμεῖν, ἀπέστελλεν· οὔτε μήν ὁ θεῖος ἄγγελον ἀπηνής ἦν, μηνύων τῷ Μωϋσῇ τόν ἐκ τῆς ἐσφαλμένης αὐτῷ κατά τήν τῶν ἀρετῶν ὁδόν στάσεως συμβάντα θάνατον, ὅν ἡ περί τόν δρόμον τυχόν ἀτονία τῶν ἀρετῶν ὑπέστησεν ἐπισκήπτοντες γάρ καί ὑμεῖς ἀκριβέστερον τῇ ἱστορίᾳ, σαφῶς εὑρήσετε ὡς οὐ κατά τήν ἀρχήν, οὔτε κατά τό μέσον, οὔτε κατά τό τῆς ὁδοῦ  τέλος, ἀλλ᾿ ἐν τῷ καταλύματι ὑπαντήσας ὁ ἄγγελος, τόν ὑπέρ τοῦ συμβάντος λεληθότως κατά διάνοιαν πάθους ἠπείλησε θάνατον· ὡς, εἴγε μή ἔστη τοῦ δρόμου καί κατέλυσε τῆς ὁδοιπορίας, οὐκ ἄν διεβλήθη, δεξάμενος διά τοῦ ἀγγέλου τήν ἀγανάκτησιν ἐπί τῇ τοῦ παιδός ἀκροβυστίᾳ. Παρακαλέσωμεν δέ τόν Θεόν, εἴπερ ἐσμέν ἐν τῇ ὁδῷ τῶν ἐντολῶν, κατά πᾶσαν ἡμῶν παράβασιν τοῦ ἐξ αὐτῆς θανάτου μή παύσασθαι καθάπερ ἄγγελόν τινα τόν μηνυτήν κατά συνείδησιν ἀποστέλλοντα λόγον [Fr.Mή παύσασθαι ἀποστέλλοντα μηνυτήν τοῦ ἐκ τῆς παραβάσεως θανάτου ἄγγελον λόγον], ὅπως λαβόντες αἴσθησιν, μάθωμεν διά τῆς ἐμφύτου φρονήσεως περιτέμνειν καθάπερ ἀκροβυσίαν τήν κατά τόν δρόμον τοῦ βίου λεληθότως συμβαίνουσαν ἡμῖν τῶν παθῶν ἀκαθαρσίαν.      

ΕΡΩΤΗΣΙΣ  ΙΗ΄ .  

Εἰ οἱ ποιηταί τοῦ νόμου δικαιωθήσονται, κατά τόν Ἀπόστολον, πῶς πάλιν λέγει· " Ὅσοι ἐν νόμῳ δικαιοῦσθε, τῆς χάριτος ἐξεπέσατε;"  

Ἀπόκρισις.  

Οὐχ ἁπλῶς οἱ ποιηταί τοῦ νόμου δικαιωθήσονται, ἀλλ᾿ οἱ τοῦ πνευματικοῦ νόμου, καί νοουμένου πνευματικῶς, καί κατά τόν ἔσω ἄνθρωπον ἐν πνεύματι ποιοῦντες τόν κατά πνεῦμα νόμον, δικαιωθήσονται μή ἐκπίπτοντες τῆς χάριτος, διά τήν εἰς τό βάθος (308)τῆς ψυχῆς κατά τήν κάθαρσιν τοῦ λόγου διάβασιν· οἱ δέ κατά τό φαινόμενον τοῦ νόμου σωματικῶς λατρεύοντες, τῆς θείας πάντως ἐκπίπτουσι χάριτος, ἀγνοοῦντες τήν τόν νοῦν πάσης καθαίρουσαν κηλῖδος ἐν χάριτι τοῦ πνευματικοῦ νόμου τελείωσιν, καί τό τέλος, Χριστόν.      

ΕΡΩΤΗΣΙΣ  ΙΘ΄ .  

Τί ἐστιν· " Ὅσοι ἀνόμως ἥμαρτον, ἀνόμως καί ἀπολοῦνται· καί ὅσοι ἐν νόμῳ ἥμαρτον, διά νόμου κριθήσονται;" Καί πῶς ὁ αὐτός λέγει πάλιν· " Ὅτε κρινεῖ ὁ Θεός τά κρυπτά τῶν ἀνθρώπων κατά τό Εὐαγγέλιόν μου, διά Ἰησοῦ Χριστοῦ; " Εἰ διά νόμου κριθήσονται, πῶς διά Ἰησοῦ Χριστοῦ;  

Ἀπόκρισις.  

Ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος Ἰησοῦς Χριστός, ὡς μέν πάντων δημιουργός, καί νόμου τοῦ κατά φύσιν ἐστί ποιητής. Ὡς δέ προνοητής καί νομοθέτης, καί τοῦ ἐν τῷ γράμματι σαφῶς, καί τοῦ ἐν πνεύματι, τουτέστιν ἐν χάριτι, νόμου ἐστί δοτήρ· Τέλος γάρ νόμου Χριστός, δηλονότι τοῦ γραπτοῦ νοουμένου πνευματικῶς. Εἰ τοίνυν εἰς Χριστόν ὡς δημιουργόν, προνοητήν τε καί νομοθέτην, καί ἱλασμόν, ὅ τε κατά φύσιν, καί ὁ γραπτός, καί ὁ τῆς χάριτος συνάγεται νόμος, ἀληθεύει φάσκων ὁ θεῖος Ἀπόστολος, ὅτι ὁ Θεός τά κρυπτά τῶν ἀνθρώπων μέλλει κρίνειν κατά τό Εὐαγγέλιον αὐτοῦ, τουτέστι, καθ᾿ ὅ εὐαγγελίζεται· διά Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ μονογενοῦς κατ᾿ οὐσίαν οἰκείου Λόγου, χωρῶν διά πάντων· καί τούς μέν ἐλέγχων, τούς δέ προσφόρως ἀποδεχόμενος· καί τοῖς κατά φύσιν καί νόμον καί χάριν, διά τοῦ συνόντος αὐτῷ κατ᾿ οὐσίαν μονογενοῦς ἀφράστου Λόγου, τά κατ᾿ ἀξίαν ἀπονέμων· πάσης γάρ φύσεως καί παντός νόμου, καί θεσμοῦ, καί τάξεως, ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος ἐστί ποιητής, καί τῶν ἐν φύσει καί νόμῳ καί θεσμῷ καί τάξει κριτής· τοῦ γάρ διαγορεύοντος λόγου χωρίς, νόμος οὐκ ἔστιν. Εἴτε οὖν ἐν νόμῳ τις κρίνεται, ὡς ἐν Χριστῷ κριθήσεται· εἴτε χωρίς νόμου, πάλιν ἐν αὐτῷ πάντως κριθήσεται· πάντων γάρ τῶν ὄντων, καί νοουμένων καί λεγομένων, ἐστί καί ἀρχή, καί μεσότης, καί τέλος, ὡς δημιουργός ὁ Λόγος.  

ΕΡΩΤΗΣΙΣ  Κ΄ .  

Τίς ἡ ἐν τῷ Εὐαγγελίῳ παραλόγως, ὅσον πρός τό φαινόμενον, ξηρανθεῖσα συκῆ; Τίς ἡ ἀκρασία τῆς πείνης, παρά καιρόν ἐπιζητούσης καρπόν; Καί τίς ἡ τοῦ ἀναισθήτου κατάρα;  

Ἀπόκρισις.  

Ὁ πάντα σωτηρίας ἕνεκεν τῶν ἀνθρώπων μετά σοφίας οἰκονομῶν Θεός Λόγος, πρότερον διά νόμου σωματικωτέραν ἔχοντος λατρείαν παιδαγωγήσας τήν φύσιν· οὐ γάρ ἠδύνατο γυμνήν τυπικῶν προκαλυμμάτων δέξασθαι τήν ἀλήθειαν, διά τήν ἐγγενομένην αὐτῇ πρός τήν ἀρχετυπίαν τῶν θείων πράγματων ἄγνοιάν τε καί ἀλλοτρίωσιν ὕστερον ἐμφανῶς δι᾿ ἑαυτοῦ γενόμενος ἄνθρωπος, κατά πρόσληψιν σαρκός (309) νοεράν τε καί λογικήν ἐχούσης ψυχήν παραγενόμενος, πρός τήν ἄϋλον γνωστικήν ἐν πνεύματι λατρείαν, ὡς Λόγος τήν φύσιν μεταγαγών, οὐκ ἠβούλετο τῆς ἀληθείας τῷ βίῳ διαφανείσης, τήν σκιάν ἔχειν τήν δυναστείαν, ἧς τύπος ὑπῆρχεν ἡ συκῆ. Διά τοῦτο φησιν· Ἐπανιών ἐκ Βηθανίας εἰς Ἱεροσόλυμα, τουτέστι, μετά τήν τυπικήν καί σκιώδη κατά τόν νόμον λανθάνουσαν αὐτοῦ παρουσίαν, αὖθις τῇ φύσει τῶν ἀνθρώπων διά σαρκός ἐπιδημῶν. Οὕτω γάρ ληπτέον τό· Ἐπανιών, εἶδε συκῆν ἐν τῇ ὁδῷ φύλλα μόνα ἔχουσαν, τήν ἐν σκιαῖς ὑπάρχουσαν καί τύποις, σωματικήν δηλαδή τοῦ νόμου λατρείαν, κατά τήν ἄστατον καί τήν παροδικήν, ὡς ἐν ὁδῷ κειμένην, παράδοσιν, καί μόνων οὖσαν τῶν παρερχομενων τύπων τε καί θεσμῶν· ἥν θεασάμενος ὁ Λόγος, κομψῶς τε καί ἀμφιλαφῶς, καθάπερ συκῆν τοῖς ἐκτός ὥσπερ φύλλοις, περιειλήμασι τῶν σωματικῶν τοῦ νόμου προτερημάτων κεκοσμημένην· καί μή εὑρηκώς καρπόν, δηλονότι δικαιοσύνης, ὡς Λόγον μή τρέφουσαν, κατηράσατο· μᾶλλον δέ προσέταξε, μηκέτι τοῖς κατά νόμον τύποις καταδυναστευομένην καλύπτεσθαι τήν ἀλήθειαν. Ὅ δή προβάν, ἐδείχθη διά τῶν ἔργων, καταξηρανθείσης παντελῶς τῆς ἐν μόνοις σχήμασιν ἐχούσης τό εἶναι νομικῆς ὡραιότητος, καί τοῦ ἐπ᾿ αὐτῇ τύφου τῶν Ἰουδαίων ἀποσβεσθέντος. Οὐ γάρ ἦν εὔλογον, οὔτε μήν εὔκαιρον, τῆς ἀληθείας τῶν τῆς δικαιοσύνης καρπῶν ἐμφανῶς δειχθείσης, ἀπατωμένην παραπείθεσθαι φύλλοις τήν ὄρεξιν, τῶν τήν παρούσαν ζωήν ὡς ὁδόν παρατρεχόντων, ἀφέντων τοῦ Λόγου τήν ἐδώδιμον εὐκαρπίαν. Διό φησιν· Οὐκ ἦν ὁ καιρός σύκων· ὁ χρόνος δηλαδή καθ᾿ ὅν ἐκράτει τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως ὁ νόμος, οὐκ ἦν δικαιοσύνης καρπῶν, ἀλλ᾿ εἰκονιστικός τῶν ἐν δικαιοσύνῃ καρπῶν· καί οἷον τῆς μελλούσης πάντων σωστικῆς θείας καί ἀποῤήτου χάριτος μηνυτικός· εἰς ἥν μή φθάσας ὁ παλαιός διά τῆς ἀπιστίας ἀπώλετο λαός. Ἰσραήλ γάρ, φησίν ὁ θεῖος Ἀπόστολος, διώκων νόμον δικαιοσύνης, τόν ἐν σκιᾷ δηλονότι καί τύποις, εἰς νόμον διακαιοσύνης οὐκ ἔφθασε, τόν ἐν πνεύματι κατά Χριστόν δηλαδή τελειούμενον.  

Ἤ πάλιν, ἐπειδή τῶν ἱερέων καί γραμματέων, καί νομικῶν καί Φαρισαίων ἡ πληθύς τήν κενήν νοσήσασα δόξαν, διά τῆς τῶν εὐσεβῶς δῆθεν πεπλασμένων ἠθῶν ἐπιδείξεως, τῷ δοκεῖν μετιέναι δικαιοσύνην, τόν ἐκ τῆς οἰήσεως διέτρεφε τῦφον· συκῆν ἄκαρπον, μόνοις κομῶσαν τοῖς φύλλοις εἶναί φησι τῶν εἰρημένων τήν οἴησιν ὁ λόγος· ἥν ὁ τῆς σωτηρίας ὀρεγόμενος πάντων ἀνθρώπων, καί πεινῶν αὐτῶν τήν ἐκθέωσιν, ὡς ἄκαρπον καταρώμενος ἀποξηραίνει· ὅπως τοῦ δοκεῖν εἶναι δίκαιοι, τό εἶναι μᾶλλον προκρίναντες, τόν μέν καθ᾿ ὑπόκρισιν τῆς ἠθικῆς ἐπιδείξεως ἐκδυσάμενοι χιτῶνα, τόν ἐνάρετον δέ καθώς ὁ θεῖος βούλεται λόγος, ἀνοθεύτως μετελθόντες, εὐσεβῶς τήν ζωήν διενέγκωσι· Θεῷ μᾶλλον τῆς ψυχῆς τήν διάθεσιν, ἤ τοῖς ἀνθρώποις τόν ἐκτός ἐπιδεικνύμενοι περί τά ἤθη σχηματισμόν.  

   (312) Εἰ δέ καί τῶν Χριστιανῶν ἐσμέν τοιοῦτοί τινες, τήν εὐλάβειαν διά τῶν τρόπων σχηματιζόμενοι δίχα τῆς ἐπ᾿ ἔργοις δικαιοσύνης, ἐκδεξώμεθα τόν λόγον ὡς φιλάνθρωπον, ἡμῶν πεινῶντα τήν σωτηρίαν, ἀποξηραίνοντα τῆς ψυχῆς τό τῆς κακίας σπέρμα τήν οἴησιν, μηκέτι φθορᾶς καρπόν φέρουσαν τήν ἀνθρωπαρέσκειαν [Fr.ἀνθρωπαρεσκίαν]. Ἔχετε κατά τήν ἐμήν πενιχράν δύναμιν, τοῦ λόγου τήν δύναμιν· κατά τήν ἐκδοθεῖσαν ἀφήγησιν καλῶς πεινῶντα τόν Κύριον, χρησίμως τε τήν συκῆν καταρώμενον, καί εὐκαίρως ξηραίνοντα δείξασαν, ὡς ἐμποδιστικήν τῆς ἀληθείας, εἴτε κατά τήν παλαιάν κατά τόν νόμον τῶν σωματικῶν τύπων παράδοσιν, εἴτε τῶν Φαρισαίων καί ἡμῶν ἐπί τοῖς ἤθεσιν οἴησιν.