On Line Library of the Church of Greece

΄Αγιος Μάξιμος ο Ομολογητής

Περί διαφόρων αποριών

PG 90. Εντός παρενθέσεων αριθμοί μέσα στο κείμενο, π.χ. (72), δηλώνουν την αντίστοιχη στήλη του τόμου της PG.                            

ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΒΑΣΕΤΕ ΠΟΛΥΤΟΝΙΚΑ - TO READ POLYTONIC GREEK

Ἀβραάμ πάλιν πνευματικός γίνεται τῆς γῆς καί τῆς συγγενείας καί τοῦ οἴκου τοῦ πατρός ἐξερχόμενος καί εἰς τήν ὑπό Θεοῦ δεικνυμένην ἐρχόμενος γῆν, ὁ τῆς σαρκός κατά διάθεσιν ἀποῤῥήξας, καί ἐκτός αὐτῆς γενόμενος τῷ χωρισμῷ τῶν παθῶν, καί τάς αἰσθήσεις ἀπολιπών, καί μηδεμίαν δι᾿ αὐτῶν ἁμαρτίας ἔτι παραδεχόμενος πλάνην, καί τά αἰσθητά πάντα παρελθών, ἐξ ὧν τῇ ψυχῇ διά τῶν αἰσθήσεων τό ἀπατᾶσθαι καί παίειν προσγίνεται, καί μόνῳ τῷ νῷ παντός ὑλικοῦ ἐλευθέρῳ δεσμοῦ εἰς τήν θείαν καί μακαρίαν τῆς γνώσεως ἐρχόμενος γῆν, καί εἰς μῆκος καί πλάτος αὐτήν μυστικῶς διοδεύων, ἐν ᾗ τόν Κύριον ἡμῶν εὑρήσει καί Θεόν Ἰησοῦν Χριστόν, τήν ἀγαθήν τῶν φοβουμένων αὐτόν κληρονομίαν, εἰς μῆκος μέν ἀνείκαστον δι᾿ ἑαυτόν ὑπό τῶν ἀξίων κατά τό ἐφικτόν ἀνθρώποις θεολογούμενον, δι᾿ ἡμᾶς δέ εἰς πλάτος δοξολογούμενον, διά τῆς συνεκτικῆς τοῦ παντός σοφωτάτης αὐτοῦ προνοίας, καί τῆς ὑπέρ ἡμῶν μάλιστα θαυμαστῆς καί ὑπεραῤῥήτου οἰκονομίας, καί μέτοχος τῶν οἷς γεραίρειν τόν Κύριον ἐξεπαιδεύθη τρόπων κατά πρᾶξιν τέως καί θεωρίαν γενόμενος, δι᾿ ὧν ἡ πρός Θεός βεβαίως κυροῦσθαι πέφυκε φιλία τε καί ἀφομοίωσις. Καί συντόμως περί τούτων εἰπεῖν, ὁ σάρκα καί αἴσθησιν καί κόσμον, περί ἅ τοῦ νοῦ ἡ πρός τά νοητά κατά (1148) τήν σχέσιν δάλυσις γίνεται, πρακτικῶς καταπαλαίσας, καί μόνῃ διανοίᾳ δι᾿ ἀγάπης Θεῷ γνωστικῶς προσχωρήσας, ὁ τοιοῦτος ἄλλος Ἀβραάμ ὑπάρχει, διά τῆς ἴσης χάριτος τόν αὐτόν τῷ πατριάρχῃ τῆς ἀρετῆς καί τῆς γνώσεως ἔχων χαρακτῆρα δεικνύμενος.  

Θεωρία εἰς τόν Μωϋσῆν.

Καί Μωϋσῆς πάλιν ἄλλος ἐκφαίνεται, ὁ ἐν τῷ καιρῷ τῆς τῶν παθῶν δυναστείας, ὁπηνίκα τοῦ διαβόλου τοῦ νοητοῦ Φαραώ τυραννοῦντος τό χεῖρον ἐπικρατεῖν τοῦ ἀμείνονος, καί τοῦ πνευματικοῦ τό σαρκικόν ἐπανίστασθαι, καί πᾶς εὐσεβής ἀναιρεῖσθαι πέφυκε λογισμός, κατά Θεόν γνωμικῶς γεννώμενος, καί θήκῃ ἀσκήσεως ἀληθοῦς ἐμβληθείς, ἠθικοῖς ἔξωθεν κατά σάρκα τρόποις καί ἔσωθεν κατά ψυχῆς θείοις ἠσφαλισμένος νοήμασι, καί μέχρι νόμου τῆς ἀναλήψεως τῶν φυσικῶν θεωρημάτων ἀνεχόμενος εἶναι ὑπό τήν αἴσθησιν, τήν τοῦ νοητοῦ Φαραώ θυγατέρα, ζήλῳ δέ γνησίῳ τῶν θείων ἀγαθῶν τό Αἰγυπτιάζον τῆς σαρκός ἀποκτείνας φρόνημα, καί ὑπό τήν ψάμμον, τήν τῶν κακῶν ἄγονον ἕξιν φημί, καταθέμενος, ἐν ᾗ κἄν ὑπό τοῦ ἐχθροῦ σπαρῇ τό τῆς κακίας ζιζάνιον, οὐ πέφυκε φύεσθαι διά τήν ἑνοῦσαν ἐνδιαθέτως πτωχείαν τοῦ πνεύματος, τήν τό ἀπαθές γεννῶσάν τε καί φυλάττουσαν καί θείῳ προστάγματι τήν ἀγριουμένην τοῖς πνεύμασι τῆς πονηρίας καί τοῖς ἀλλεπαλλήλοις τῶν πειρασμῶν κύμασι δενδρουμένην, τῆς πικρᾶς καί ὄντως ἁλμώδους κακίας ὁρίζουσαν θάλασσαν, καθώς γέγραπται,  Ὁ τιθείς ἄμμον ὅριον τῇ θαλάσσῃ, καί λέγων αὐτῇ, Μέχρι τούτου διελεύσῃ, καί οὐχ ὑπερβήσῃ, καί ἐν σοί συντριβήσονταί σου τά κύματα· τούς δέ εἰς γῆν ἔτι κατανεύνοντας λογισμούς καί τήν ἐξ αὐτῆς ἐπιζητοῦντας ἀπόλαυσιν, ὑπέρ ἧς τό θυμικόν διαμάχεσθαι καί τόν διαγνωστικόν τυραννεῖν καί ἀπωθεῖσθαι πέφυκε λόγον, προβάτων δίκην διά τῆς ἐρήμου παθῶν καί ὑλῶν ἐστερημένης καί ἡδονῶν καταστάσεως ἄγων ὡς ἐπιστήμων ποιμήν πρός τό ὄρος τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ τό ἐν τῷ ὕψει τῆς διανοίας ὀρώμενον. Ὧ φιλοπόνως ἐνδιατρίβων διά τῶν προσφυῶν κατά πνεῦμα θεωρημάτων μετά τήν ἀπόλειψιν τῆς κατά νοῦν πρός τά αἰσθητά σχέσεως (τοῦτο γάρ οἶμαι δηλοῦν τήν τοῦ τεσσαρακονταετοῦς χρόνου πάροδον,) καί τοῦ ἀῤῥήτου καί ὑπερφυοῦς ὥσπερ θάμνῳ τῇ οὐσίᾳ τῶν ὄντων ἐνυπάρχοντος θείου πυρός κατ᾿ ἔννοιαν θεατής γενέσθαι καί ἀκροατής ἀξιωθήσεται, τοῦ ἐκ τῆς βάτου τῆς ἁγίας Παρθένου φημί ἐπ᾿ ἐσχάτων τῶν χρόνων ἐκλάμψαντος καί διά σαρκός ἡμῖν ὁμιλήσαντος Θεοῦ Λόγου, γυμνόν τό τῆς διανοίας ἴχνος τῷ τοιούτῳ μυστηρίῳ προσάγων, καί λογισμῶν ἀνθρωπίνων ὡς νεκρῶν ὑποδημάτων παντελῶς ἐλεύθερον, καί πρός μέν ζήτησιν, ὥσπερ πρόσωπον, τό τῆς διανοίας ὀπτικόν ἀποστρέφων, πίστει δέ μόνῃ πρός ὑποδοχήν τοῦ μυστηρίου, ἀκοῆς τρόπον, τό τῆς ψυχῆς εὐπειθές διανοίγων, παρ᾿ οὗ τήν ἰσχυράν καί ἀήττητον κατά τῶν πονηρῶν δυνάμεων (1149) κομίσαντος δύναμιν τῶν παρά φύσιν τά κατά φύσιν, καί τῶν σαρκικῶν τά ψυχικά, καί τῶν ὑλικῶν τε καί αἰσθητῶν τά νοητά καί ἄϋλα κατά πολλήν ἀφορίζει ἐξουσίαν, τῆς δοῦλον ποιεῖν τό ἐλεύθερον πειρωμένης πολύ ὑπερέχων δυνάμεως.  

Ἄλλη θεωρία εἰς τόν αὐτόν σύντομος.

Καί ἵνα συνελών εἴπω, ὁ μή ὑπελθών τόν τῆς ἁμαρτίας ζυγόν, μήτε τῷ θολερῷ τῶν παθῶν ῥεύματι διά τῆς κακῆς ἐπιθυμίας ἑαυτόν ἐμπνίξας, καί αἰσθήσει τρέφεσθαι τῇ πηγῇ τῶν ἡδονῶν ἀνασχόμενος, ἀποκτείνας δέ  μᾶλλον τό φρόνημα τῆς σαρκός, τό τυραννοῦν τῆς ψυχῆς τήν εὐγένειαν, καί πάντων τῶν φθειρομένων ὑπεράνων γενόμενος τόν πλάνον τοῦτον κόσμον ὥσπερ Αἴγυπτόν τινα φυγών, τόν ἐκθλίβοντα ταῖς σωματικαῖς φροντίσι τόν διορατικώτατον νοῦν, καί καθ᾿ ἡσυχίαν ἑαυτῷ συγγενόμενος καί φιλοπόνῳ σχολῇ τῆς διεπούσης θείως τό πᾶν θείας προνοίας τήν σοφήν οἰκονομίαν διά τῆς ἐπιστημονικῆς τῶν ὄντων θεωρίας ἀῤῥήτως διδαχθείς, κἀντεῦθεν διά μυστικῆς θεολογίας, ἥν κατ᾿ ἔκστασιν ἄῤῥητον νοῦς καθαρός διά προσευχῆς πιστεύεται μόνος, ὡς ἐν γνόφῳ τῇ ἀγνωσίᾳ ἀφθέγκτως  Θεῷ συγγενόμενος, καί ἑαυτόν ἔσωθεν κατά νοῦν εὐσεβείας δόγμασι καί ἔξωθεν, ὡς τάς πλάκας ὁ Μωϋσῆς, ἀρετῶν χάρισι δακτύλῳ Θεοῦ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι ἐγχαράξας, ἤ γραφικῶς εἰπεῖν, ὁ ἑλόμενος συγκακουχεῖσθαι τῷ λαῷ τοῦ Θεοῦ μᾶλλον ἤ πρόσκαιρον ἔχειν ἁμαρτίας ἀπόλαυσιν, καί τῶν ἐν Αἰγύπτῳ θησαυρῶν τόν ὀνειδισμόν τοῦ Χριστοῦ τιμιώτεν κρίνας, τουτέστι πλούτου καί δόξης, τῶν προσκαίρων καί φθειρομένων, τούς ὑπέρ ἀρετῆς ἑκουσίως ἀνθαιρούμενος πόνους, οὗτος Μωϋσῆς πνευματικός γέγονεν, οὐχ ὀρατῷ διαλεγόμενος Φαραώ, ἀλλά ἀοράτῳ τυράννῳ ψυχῶν φονευτῇ καί κακίας ἀρχηγῷ τῷ διαβόλῳ καί ταῖς ἀμφ᾿ αὐτόν πονηραῖς δυνάμεσι μεθ᾿ ἡς διά χειρός ἐπιφέρεται ῥάβδου, τῆς κατά τό πρακτικόν φημι τοῦ λόγου δυνάμεως, νοητῶς παρατασσόμενος.  

Θεωρία περί τοῦ, Πῶς τούς πρό νόμου καί μετά νόμον ἁγίους τις μιμήσασθαι δύναται, καί τίς ἡ τοῦ φυσικοῦ νόμου καί τοῦ γραπτοῦ κατά τήν εἰς ἀλλήλους μεταχώρησιν ταυτότης.

Ὡσαύτως δέ καί πάντας τούς ἁγίους ἕκαστος ἡμῶν θέλων εἰς ἑαυτόν μεταθεῖναι δύναται, πρός ἕκαστον πνευματικῶς ἐκ τῶν περί αὐτοῦ καθ᾿ ἱστορίαν τυπικῶς γεγραμμένων μορφούμενος (Συνέβαινε γάρ ἐκείνοις τυπικῶς, φησίν ὁ θεῖος Ἀπόστολος, ἐγράφη δέ πρός νουθεσίαν ἡμῶν, εἰς οὕς τά τέλη τῶν αἰώνων κατήντησε), πρός μέν τούς πάλαι πρό νόμου ἁγίους, ἀπό μέν κτίσεως κόσμου τήν περί Θεοῦ γνῶσιν εὐσεβῶς ποριζόμενος, ἀπό δέ τῆς τό πᾶν σοφῶς διοικούσης Προνοίας τάς ἀρετάς κατορθοῦν διδασκόμενος, κατ᾿ αὐτούς ἐκείνους τούς πρό τοῦ νόμου ἁγίους, οἵ διά πάντων φυσικῶς ἐν ἑαυτοῖς τόν γραπτόν ἐν πνεύματι προχαράξαντες νόμον (1152) εὐσεβείας καί ἀρετῆς τοῖς κατά νόμον εἰκότως πρεβλήθησαν ἐξεμπλάριον ( Ἐμβλέψατε γάρ, φησί, πρός Ἀβραάμ τόν πατέρα ὑμῶν, καί Σάῤῥαν τήν ὠδίνουσαν ὑμᾶς) πρός δέ τούς κατά νόμον διά τῶν ἐντολῶν εἰς ἐπίγνωσιν τοῦ ἐν αὐταῖς ὑπηγορευμένου Θεοῦ δι᾿ εὐσεβοῦς ἐννοίας ἀναγόμενος, καί τοῖς καθήκουσι τῶν ἀρετῶν τρόποις δι᾿ εὐγενοῦς πράξεως καλλωπιζόμενος, καί ταὐτόν τῷ γραπτῷ νόμῳ τόν φυικόν ὄντα παιδευόμενος, ὅταν σοφῶς διά συμβόλων κατά τήν πρᾶξιν ποικίλληται, καί ἔμπαλιν τῷ φυσικῷ τόν γραπτόν, ὅταν ἑνοειδής καί ἁπλοῦς καί συμβόλων ἐν τοῖς ἀξίοις κατ᾿ ἀρετήν τε καί γνῶσιν διά λόγου καί θεωρίας ἐλεύθερος γένηται, κατ᾿ αὐτούς ἐκείνους τούς ἐν νόμῳ ἁγίους, οἵ τό γράμμα ὥσπερ κάλυμμα περιελόντος τοῦ πνεύματος τόν φυσικόν νόμον ἔχοντος πνευματικῶς διεδείχθησαν.  

Ὅτι καί οἱ κατά νόμον ἅγιοι πνευματικῶς τόν νόμον ἐκδεχόμενοι τήν δι᾿ αὐτοῦ μηνυομένην χάριν προέβλεπον.  

Πάντες γάρ διαῤῥήδην ἑτέραν παρά τήν νομικήν ἔσεσθαι λατρείαν προθεωρήσαντες τό κατ᾿ αὐτήν φανησόμενον τῆς θεοπρεπεστάτης ζωῆς τέλειον προεξήρυξαν, καί τῇ φύσει πρόσφορόν τε καί οἰκειότατον, ὡς μηδενός τῶν ἐκτός πρός τελείωσιν ἐπιδεόμενοι, καθώς πᾶσι δῆλον καθέστηκε τοῖς μή ἀγνοοῦσι τά διά τοῦ νόμου καί τῶν προφητῶν θεῖα θεσπίσματα. Ὅπερ μάλιστα Δαβίδ  καί Ἐζεκίας καί τῷ καθ᾿ ἑαυτόν πρός τοῖς ἄλλοις ἑκάτερος δράματι παρῃνίττετο, ὁ μέν ὑπέρ τῆς ἁμαρτίας νομικῶς τόν Θεόν ἐξιλεούμενος, ὁ δέ προσθήκῃ  ζωῆς ἑτέρῳ παρά τόν νόμον θεσμῷ παρά τοῦ Θεοῦ σεμνυνόμενος.  

Ὅτι καί ὑπέρ τόν γραπτόν καί ὑπέρ τόν φυσικόν νόμον γίνεται ὁ τῷ Χριστῷ γνησίως διά τῶν ἀρετῶν κατά διάθεσιν ἀκολουθῶν.

Οὐδέν δέ τό κωλύον, ὡς οἶμαι, ἐστί τόν ἐν τούτοις προπαιδευθέντα τοῖς νόμοις, τῷ φυσικῷ τέ φημι καί τῷ γραπτῷ, θεοφιλῶς, ἥπερ τούτοις γενέσθαι θεοπρεπῶς, καί τούτων χωρίς δι᾿ εἰλικρινοῦς πίστεως μόνῳ τῷ ἐπί τό ἀκρότατον ἀγαθόν ἄγοντι λόγῳ γνησίως ἀκολουθήσαντα, καί μηδενός κατ᾿ ἔννοιαν τό παράπαν ἁπτόμενον πράγματος ἤ λογισμοῦ ἤ νοήματος οἷς ἡ ὁπωσοῦν οὖσα παντός τοῦ ὁπωσοῦν νοουμένου τε καί ὄντος φύσις τε καί γνῶσις ὑποπίπτει καί ἐμφαίνεται, ὥσπερ εἰκός τόν ἕπεσθαι γνησίως προθέμενον τῷ διεληλυθότι τούς οὐρανούς Ἰησοῦ, καί τῇ παραδείξει τοῦ θείου φωτός δυνηθῆναι τήν ἀληθῆ τῶν ὄντων, ὡς ἔστιν ἀνθρώπῳ δυνατόν, συνεκδοχικῶς ὑποδέξασθαι γνῶσιν.  

(1153) Θεωρία τοῦ τρόπου καθ᾿ ὅν ὑπέρ τόν φυσικόν καί τόν γραπτόν νόμον γίνεται ὁ διά πάντων τῷ θεῷ γενόμενος εὐπειθής.

Εἰ γάρ πᾶσα ἡ τῶν ὄντων φύσις εἰς τά νοητά καί τά αἰσθητά διῄρηται, καί τά μέν λέγεται καί ἔστιν αἰώνια, ὡς ἐν αἰῶνι τοῦ εἶναι λαβόντων ἀρχήν, τά δέ χρονικά, ὡς ἐν χρόνῳ πεποιημένα, καί τά μέν ὑποπίπτει νοήσει, τά δέ αἰσθήσει, διά τήν ταῦτα ἀλλήλοις ἐπισφίγγουσαν τοῦ κατά φύσιν σχετικοῦ ἰδιώματος ἄλυτον δύναμιν  (πολλή γάρ ἡ πρός τά νοούμενα τῶν νοούντων καί πρός τά αἰσθητά τῶν αἰσθανομένων ἡ σχέσις, ὁ δέ ἄνθρωπος ἐκ ψυχῆς καί σώματος τυγχάνων αἰσθητικοῦ διά τῆς κατ᾿ ἐπαλλαγήν πρός ἑκάτερα τά τῆς κτίσεως τμήματα φυσικῆς σχέσεώς τε καί ἰδιότητος καί περιγράφεται καί περιγράφει, τό μέν τῇ οὐσίᾳ, τό δέ τῇ δυνάμει, ὡς τοῖς ἑαυτοῦ πρός ταῦτα διαιρούμενος μέρεσι, καί ταῦτα διά τῶν οἰκείων μερῶν ἑαυτῷ καθ᾿ ἕνωσιν ἐπισπώμενος· περιγράφεσθαι γάρ τοῖς νοητοῖς καί αἰσθητοῖς, ὡς ψυχή τυγχάνων καί σῶμα, καί περιγράφειν ταῦτα κατά δύναμιν πέφυκεν, ὡς νοῶν καί αἰσθανόμενος· ὁ δέ Θεός ἁπλῶς καί ἀορίστως ὑπέρ πάντα τά ὄντα ἐστί, τά περιέχοντά τε καί περιεχόμενα καί τήν, ὧν οὐκ ἄνευ ταῦτα, χρόνου φημί καί αἰῶνος καί τόπου φύσιν, οἷς τό πᾶν περικλείεται, ὡς πᾶσι παντελῶς ἄσχετος ὤν), ἄρα σωφρόνως ὁ διαγνούς πῶς ἐρᾷν τοῦ Θεοῦ δεῖ, τοῦ ὑπέρ λόγον καί γνῶσιν καί πάσης ἁπλῶς τῆς οἱασδήποτε παντάπασι σχέσεως, ἐξῃρημένου καί φύσεως, πάντα τά αἰσθητά καί νοητά καί πάντα χρόνον καί αἰῶνα  καί τόπον ἀσχέτως παρελεύσεται, καί πάσης τελευταῖον ὅλης τῆς κατ᾿ αἴσθησιν καί λόγον καί νοῦν ἐνεργείας ἑαυτόν ὑπερφυῶς ἀπογυμνώσας ἀῤῥήτως τε καί ἀγνώστως τῆς ὑπέρ λόγον καί νοῦν θείας τερπνότητος ἐπιτεύξεται, καθ᾿ ὅν οἶδε τρόπον τε καί λόγον ὁ τήν τοιαύτην δωρούμενος χάριν Θεός καί οἱ ταύτην παρά Θεοῦ λαβεῖν ἀξιωθέντες, οὐκέτι οὐδέν φυσικόν ἤ γραπτόν ἑαυτῷ συνεπικομιζόμενος, πάντων αὐτῷ τῶν λεχθῆναι ἤ γνωσθῆναι δυναμένων παντελῶς ὑπερβαθένων  καί κατασιγασθέντων.  

Θεωρία εἰς τό περί τοῦ ἐμπεσόντος εἰς τούς λῃστάς ῥητόν τοῦ Εὐαγγελίου.

Καί τάχα τοῦτό ἐστι τό τοῖς δοθεῖσιν ἐπί θεραπείᾳ τοῦ λησταῖς περιπεσόντος δυσί δηναρίοις ἐν τῷ πανδοχείῳ παρά τοῦ Κυρίου τῷ ἐπιμελεῖσθαι κελευομένῳ προσδαπανώμενον, ὅπερ καί φιλοτίμως ἐπανερχόμενος ὁ Κύριος δώσειν ὑπέσχετο, ἡ διά πίστεως γινομένη παντελής τῶν ὄντων ἐν τοῖς ττελείοις ἀφαίρεσις (φησί γάρ ὁ Κύριος  Ὅστις οὐκ ἀποτάσσεται πᾶσι τοῖς ὑπάρχουσιν αὐτοῦ, οὐ δύναταί μου εἶναι μαθητής) , καθ᾿ ἥν πάνθ᾿ ἑαυτοῦ  ἤ ἑαυτόν πάντων ἀφαιρούμενος εἰπεῖν οἰκειότερον, ὁ τῆς σοφίας ἑαυτόν ἐραστήν (1156) καταστήσας μόνῳ Θεῷ συνεῖναι καταξιοῦται, τήν εὐαγγελικῶς ὑποδειχθεῖσαν υἱοθεσίαν δεξάμενος, κατά τούς ἁγίους καί μακαρίους ἀποστόλους, οἱ τό πᾶν ἑαυτῶν ὁλοσχερῶς περιελόμενοι καί μόνῳ δι᾿ ὅλου τῷ Θεῷ καί Λόγῳ προσφύντες, Ἰδού πάντα, ἔφασαν, ἀφήκαμεν καί ἠκολουθήσαμέν σοι, τῷ καί τῆς φύσεως Ποιητῇ καί δοτῆρι τῆς κατά νόμον βοηθείας, καί ὅν, Κύριον δηλονότι, ὥσπερ ἀληθείας φῶς μονώτατον κτησάμενοι ἀντί νόμου καί φύσεως πάντων εἰκότως τῶν μετά Θεόν ἄπταιστον τήν γνῶσιν παρέλαβον. Αὐτῷ γάρ πέφυκε συνεκφαίνεσθαι κυρίως ἡ τῶν ὑπ᾿ αὐτοῦ γεγενημένων γνῶσις. Ὥς γάρ τῷ αἰσθητῷ ἡλίῳ ἀνατέλλοντι πάντα καθαρῶς συνεκφαίνονται τά σώματα, οὕτω καί Θεός ὁ νοητός τῆς διακαιοσύνης ἥλιος ἀνατέλλων τῷ νῷ, καθώς χωρεῖσθαι ὑπό τῆς κτίσεως οἶδεν αὐτός, πάντων ἑαυτῷ νοητῶν τε καί αἰσθητῶν τούς ἀληθεῖς βούλεται συνεκφανίζεσθαι λόγους. Καί δηλοῖ τοῦτο τῆς ἐπί τοῦ ὄρους μεταμορφώσεως τοῦ Κυρίου ἡ λαμπρά τῶν ἐσθημάτων τῷ φωτί τοῦ προσώπου αὐτοῦ γενομένη συνένδειξις, τῷ Θεῷ τήν τῶν μετ᾿ αὐτόν, ὡς οἶμαι, καί περί αὐτόν συνάγουσα γνῶσιν. Οὔτε γάρ δίχα φωτός τῶν αἰσθητῶν ὀφθαλμός ἀντιλαμβάνεσθαι δύναται, οὔτε νοῦς χωρίς γνώσεως Θεοῦ θεωρίαν δέξασθαι πνευματικήν. Ἐκεῖ τε γάρ τῇ ὄψει τό φῶς τῶν ὁρατῶν τήν ἀντίληψιν δίδωσι, καί ἐνταῦθα τῷ νῷ τήν γνῶσιν τῶν νοητῶν ἡ τοῦ Θεοῦ ἐπιστήμη χαρίζεται.    

Θεωρία τοῦ τρόπου καθ᾿ ὅν γέγονεν τοῦ Ἀδάμ παράβασις.

Ἀμέλει τούτῳ μή ἐπερείσας τῷ Θεῷ φωτί τόν τῆς ψυχῆς ὀφθαλμόν ὁ πραπάτωρ Ἀδάμ τυφλοῦ δίκην εἰκότως ἐν σκότει τῆς ἀγνωσίας ἄμφω τώ χεῖρε τόν τῆς ὕλης φορυτόν ἑκουσίως ἀφάσσων μόνῃ αἰσθήσει ἑαυτόν ὅλον ἐπικλίνας ἐκδέδωκε, δι᾿ ἧς τοῦ πικροτάτου θηρός τόν φθαρτικόν ἰόν εἰσδεξάμενος οὐδ᾿ αὐτῆς, ὡς ἠβουλήθη, ἀπήλαυσε τῆς αἰσθήσεως, δίχα Θεοῦ, καί πρό Θεοῦ, καί οὐ κατά Θεόν, ὡς οὐκ ἔδει, ὅπερ ἀμήχανον ἦν, τά τοῦ Θεοῦ ἔχειν ἐπιτηδεύσας. Τήν γάρ σύμβουλον παραδεξαμένην τόν ὄφιν Θεοῦ πλέον παραδεξάμενος αἴσθησιν καί τοῦ ἀπηγορευμένου ξύλου, ᾧ καί θάνατον συνεῖναι προεδιδάχθην τόν καρπόν ὀρέγουσαν, βρώσεως ἀπαρχήν ποιησάμενος πρόσφορον τῷ καρπῷ τήν ζωήν μετηλλάξατο, ζῶντα τόν θάνατον ἑαυτῷ κατά πάντα τόν χρόνον τοῦ παρόντος καιροῦ δημιουργήσας. Εἰ γάρ φθορά γενέσεως ὑπάρχει ὁ θάνατος, ἀεί δέ τό δι᾿ ἐπιῤῥοῆς τροφῶν γινόμενον φυσικῶς φθείρεται σῶμα τῇ ῥοῇ διαπνεόμενον, ἀεί ἄρα δι᾿ ὧν εἶναι τήν ζωήν ἐπίστευσεν ἀκμάζοντα ἑαυτῷ τε καί ἡμῖν τόν θάνατον ὁ Ἀδάμ συνετήρησεν. Ὡς εἴγε τῷ Θεῷ μᾶλλον ἤ τῇ συνοίκῳ πεισθείς τῷ ξύλῳ τῆς ζωῆς διετράφη, οὐκ ἄν τήν δοθεῖσαν ἀπέθετο ἀθανασίαν ἀεί συντηρουμένην τῇ μετοχῇ τῆς ζωῆς, (1157) ἐπειδή πᾶσα ζωή οἰκεία τε και καταλλήλῳ πέφυκε συντηρεῖσθαι τροφῇ. Τροφή δέ τῆς μακαρίας ἐκείνης ζωῆς ἐστιν ὁ ἄρτος ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς καί ζωήν διδούς τῷ κόσμῳ,  καθώς αὐτός περί ἑαυτοῦ ἐν τοῖς εὐαγγελίοις ὁ ἀψευδής ἀπεφήνατο λόγος, ᾧ διατραφῆναι μή βουληθείς ὁ πρῶτος ἄνθρωπος τῆς μέν θείας εἰκότως ἀπεγένετο ζωῆς, ἄλλης δέ θανάτου γεννήτορος ἐπελάβετο, καθ᾿ ἥν τήν μέν ἄλογον ἑαυτῷ μορφήν ἐπιθέμενος, τῆς θείας δέ τό ἀμήχανον ἀμαυρώσας κάλλος, βοράν τῷ θανάτῳ τήν ἅπασαν φύσιν παρέδωκε. Δι᾿ ἧς ὁ μέν θάνατος ζῇ δι᾿ ὅλου τοῦ χρονικοῦ τούτου διαστήματος, ἡμᾶς βρῶσιν ὑπ᾿ αὐτοῦ κατεσθιόμενοι.   

Ὅτι ἐκ τῆς ἀστάτου περιφορᾶς τῆς παρούσης ζωῆς ἄλλην εἶναι τήν ἀληθῆ καί θείαν καί ὡσαύτως ἔχουσαν ζωήν ἐπαιδεύθησαν οἱ ἅγιοι.

Ἧς τό ἀδρανές καί ἀλλεπάλληλον σοφῶς κατανοήσαντες οἱ ἅγιοι τήν ἀνθρώποις προηγουμένως ἐκ Θεοῦ δεδωρημένην ταύτην μή εἶναι τήν ζωήν, ὡς εἰκός, ἐπαιδεύθησαν, ἄλλην δέ θείαν καί ὡσαύτως ἔχουσαν, ἥν μάλιστα δεῖν ὑπέλαβον ἑαυτῷ πρεπόντως ἀγαθόν ὄντα τόν Θεόν προηγουμένως δημιουργῆσαι, μυστικῶς ἐδιδάχθησαν, πρός ἧν διά σοφίας κατά τήν χάριν τοῦ πνεύματος, ὡς ἐφικτόν ἀνθρώποις τοῖς ὑπό θάνατον, τό ὄμμα τῆς ψυχῆς ἀνανεύσαντες, καί ἐνδιαθέτως τόν αὐτῆς θεῶν ὑποδεξάμενοι πόθον, ἀποθέσθαι δεῖν ταύτην τήν παροῦσαν ζωήν εἰκότως ᾠήθησαν, εἰ μέλλοιεν καθαρῶς ἐκείνης κατά τόν δέοντα λόγον ἐπιλήψεσθαι. Καί ἐπειδή ζωῆς ἀπόθεσις θανάτου χωρίς οὐ γίνεται, θάνατον αὐτῆς ἐπενόησαν τήν ἀποβολήν τῆς κατά σάρκα στοργῆς, δι᾿ ἧς εἰς τόν βίον ἡ τοῦ θανάτου γέγονεν εἴσοδος, ἵνα θανάτῳ θάνατον ἐπινοήσαντες τοῦ ζῆν τῷ θανάτῳ παύσωνται, τόν τίμιον ἐναντίον Κυρίου θάνατον ἀποθανόντες, τόν ὄντως θανάτου θάνατον, τόν τήν φθοράν μέν φθείρειν δυνάμενον, τῇ δέ μακαρίᾳ ζωῇ καί ἀφθαρσίᾳ παρεχόμενον ἐν τοῖς ἀξίοις εἴσοδον. Τό γάρ πέρας τῆς παρούσης ταύτης ζωῆς οὐδέ θάνατον οἶμαι δίκαιον ὀνομάζειν, ἀλλά θανάτου ἀπαλλαγήν, καί φθορᾶς χωρισμόν, καί δουλείας ἐλευθερίαν, καί ταραχῆς παύλαν, καί πολέμων ἀναίρεσειν, καί συγχύσεως πάροδον, καί σκότους ὑποχώρησιν, καί πόνων ἄνεσιν, καί βομβήσεως ἀσήμου σιγήν, καί βράσματος ἡρεμίαν, καί αἰσχύνης συγκάλυμμα, καί παθῶν ἀποφυγήν, καί ἁμαρτίας ἀφανισμόν, καί πάντων, ἵνα συνελών εἴπω, τῶν κακῶν περιγραφήν· ἅπερ δι᾿ ἑκουσίου νεκρώσεως οἱ ἅγιοι κατορθώσαντες ξένους ἑαυτούς τοῦ βίου καί παρεπιδήμους παρέστησαν. Κόσμῳ τε γάρ καί σώματι καί ταῖς ἐξ αὐτῶν ἐπαναστάσεσι γενναίως μαχόμενοι, καί τήν ἐξ ἀμφοῖν κατά τήν τῶν αἰσθήσεων πρός τά αἰσθητά συμπλοκήν παραγεγομένην ἀπάτην ἀποπνίξαντες, ἀδούλωτον ἑαυτοῖς ἐφύλαξαν τῆς ψυχῆς τό ἀξίωμα· μάλα γε εἰκότως, ἔννομον κρίναντες εἶναι καί δίκαιον τό ἧττον ἄγεσθαι (1160) μᾶλλον τῷ κρείττονι, ἤ τό κρεῖττον τῷ χείρονι συμποδίζεσθαι. Ὅσπερ δή νόμος θεῖος καί τοῖς προαιρουμένοις τήν λογικοῖς προηγουμένως πρέπουσαν ἀσπαζεσθαι ζωήν ἐμπεφυκώς, τήν ἐμφερῶς δι' ὀλιγαρκείας τό ἀπροσδεές τῶν ἀγγέλων μιμουμένην καί ἄνετον.    

Ὅτι μή καθ᾿ ἡμᾶς ἤ τήν φυσικήν θεωρίαν, ἤ τήν γραφικήν μυσταγωγίαν ἐποίουν οἱ ἅγιοι.

Ἀλλ᾿ ἐπανελθόντες καθ᾿ εἱρμόν τά λείποντα τῆς μεταμορφώσεως τοῖς προθεωρηθεῖσι κατά δύναμιν διασκοπήσαντες προσαρμόσωμεν, ἵνα θεωρηθῇ τῶν ἁγίων ἡ ἐν πᾶσιν ἀκρότης καί ἡ γνησία πρός τήν σάρκα καί τήν ὕλην ἀποδιάθεσις, καί ὅτι μή καθ᾿ ἡμᾶς καί αὐτοί ἤ τήν κτίσιν ἤ τήν ἁγίαν Γραφήν ὑλικῶς τε καί χαμερπῶς ἐθεώρουν, αἰσθήσει μόνον καί ἐπιφανείαις καί σχήμασι πρός ἀνάληψιν τῆς μακαρίας γνώσεως τοῦ Θεοῦ, γράμμασί τε καί συλλαβαῖς χρώμενοι, ἐξ ὧν τό πταίειν ἔστι περί τήν κρίσιν τῆς ἀληθείας καί σφάλλεσθαι, ἀλλά νῷ μόνῳ καθαρωτάτῳ καί πάσης ὑλικῆς ἀπηλλαγμένῳ ἀχλύος. Εἴπερ οὖν εὐσεβῶς κρίνειν βουλόμεθα τούς τῶν αἰσθητῶν νοητῶς διασκοποῦντες λόγους, εἰς τήν περί θεοῦ καί τῶν θείων αὐτούς ἄπταιστον γνῶσιν ὀρθῶς δι' εὐθείας τρίβου βαίνοντας κατίδοιμεν.    

Θεωρία εἰς τήν Μεταμόρφωσιν πλατυτέρα.  

Εἴρηται τοίνυν ἀνωτέρω ὅτι διά μέν τῆς γενομένης ἐπί τοῦ ὄρους τοῦ προσώπου τοῦ Κυρίου φωτοειδοῦς λαμπρότητος πρός τήν πᾶσι καθόλου τοῖς οὖσιν ἄληπτον τοῦ Θεοῦ μυστικῶς οἱ τρισμακάριοι ἀπόστολοι κατά τό ἄῤῥητόν τε καί ἄγνωστον ἐχειραγωγοῦντο δύναμίν τε καί δόξαν, τῆς ἀφανοῦς κρυφιότητος τό φανέν αὐτοῖς πρός τήν αἴσθησιν φῶς σύμβολον εἶναι μανθάνοντες. Ὡς γάρ ἐνταῦθα τοῦ γενομένου φωτός τήν τῶν ὀφθαλμῶν νικᾷ ἐνέργειαν ἡ ἀκτίς, ἀχώρητος αὐτοῖς διαμένουσα, οὕτω κἀκεῖ Θεός πᾶσαν νοός δύναμιν ὑπερβαίνει καί ἐνέργειαν, οὐδ᾿ ὅλως ἐν τῷ νοεῖσθαι τῷ νοεῖν πειρωμένῳ τόν οἱονοῦν τύπον ἀφείς. Διά δέ τῶν λευκῶν ἱματίων τήν τε ἐν τοῖς κτίσμασιν ἀναλόγως τοῖς καθ᾿ οὕς γεγένηνται λόγοις μεγαλουργίαν καί τήν ἐν τοῖς ῥήμασι τῆς ἁγίας Γραφῆς κατά τό νοούμενον μυσταγωγίαν ἐν ταὐτῷ καί ἅμα θεοπρεπῶς ἐδιδάσκοντο, οἷα τῇ ἐπιγνώσει τοῦ Θεοῦ συναναφαινομένης τῆς τε γραφικῆς κατά τό πνεῦμα δυνάμεως καί τῆς ἐν τοῖς κτίσμασι κατ᾿ αὐτό σοφίας καί γνώσεως, δι᾿ ὧν πάλιν αὐτός ἀναλόγως ἐκφαίνεται. Διά δέ Μωϋσέως καί Ἠλίου τῶν ἑκατέρωθεν αὐτῷ συνόντων (τοῦτο γάρ εἰς τήν ἐξέτασιν τῆς θεωρίας λείπεται), πολλούς κατά πολλάς ἐπινοίας, ὧν τύποι προεβέβληντο μυστηρίων δι᾿ ἀληθοῦς θεωρίας γνωστικούς ὑπεδέχοντο τρόπους.    

(1161) Θεωρία εἰς τόν Μωϋσῆν καί τόν Ἠλίαν.

Α´. Καί πρῶτον μέν τήν περί τοῦ δεῖν πάντως συνεῖναι τῷ Λόγῳ καί Θεῷ τόν τε νομικόν καί τόν προφητικόν λόγον διά Μωϋσέως καί Ἠλίου εὐσεβεστάτην ἐλάμβανον ἔννοιαν, ὡς ἐξ αὐτοῦ καί περί αὐτοῦ καί ὄντας καί ἀπαγγέλοντας, καί περί αὐτόν ἱδρυμένους.  

Β´. Εἶτα σοφίαν καί χρηστότητα συνοῦσαν αὐτῷ διά τῶν αὐτῶν ἐπαιδεύοντο, τήν μέν ὅτι κατ᾿ αὐτήν διαγορευτικός ἐστι τῶν ποιητέων ὁ λόγος, καί ἀπαγορευτικός τῶν οὐ ποιητέων, ἧς τύπος ὑπῆρχε Μωϋσῆς (σοφίας γάρ τήν τῆς νομοθεσίας εἶναι πιστεύομεν χάριν), τήν δέ ὅτι κατ᾿ αὐτήν προτρεπτικός ἐστι καί ἐπιστρεπτικός πρός τήν θείαν ζωήν τῶν αὐτῆς ἀπολισθησάντων, ἧς τύπος ὑπῆρχεν Ἠλίας, δι᾿ ἑαυτοῦ ὅλον τό προφητικόν δηλῶν χάρισμα. Χρηστότητος γάρ θείας ἴδιον γνώρισμα, τῶν πεπλανημένων ἡ μετά φιλανθρωπίας ἐπιστροφή, ἧς κήρυκας τούς προφήτας γινώσκομεν.  

Γ´. Ἤ γνῶσιν καί παιδείαν, τήν μέν ὅτι καλοῦ τε καί κακοῦ τῆς εἰδήσεως τοῖς ἀνθρώποις ὑπάρχει παρεκτικός. Δέδωκα γάρ, φησί, πρό προσώπου σου τήν ζωήν καί τόν θάνατον, ἐφ᾿ ᾧ τήν μέν ἑλεῖν αἱρεῖσθαι, τόν δέ φυγεῖν, καί μή ὡς καλῷ περιπεσεῖν ἐξ ἀγνοίας τῷ χείρονι, ὅπερ Μωϋσῆς πεπραχώς ἀνηγόρευται, προτυπῶν ἐν ἑαυτῷ τῆς ἀληθείας τά σύμβολα· τήν δέ ὅτι τῶν τοῖς ἐναντίοις ἀνέδην χρωμένων κατά τόν Ἰσραήλ, οὗ παιδευτήν Ἠλίας ὁ μέγας ἐγένετο, καί μιγνύντων ἀδιακρίτως τά ἄμικτα, τῆς ἀδιαφορίας ἐστί κολαστικός, καί τῶν παντελῶς τῷ κακῷ προστεθειμένων  τήν ἄνοιαν καί τήν πώρωσιν εἰς ἔννοιαν ἄγων, ὡς λόγος, καί αἴσθησιν.  

Δ´. Ἤ πρᾶξιν καί θεωρίαν, τήν μέν ὡς κακίας ἀναιρετικήν, καί κόσμου δι᾿ ἐπιδείξεως ἀρετῶν τούς δι᾿ αὐτῆς ἀγομένους παντελῶς κατά διάθεσιν τέμνουσαν, ὡς Μωϋσῆς τῆς Αἰγύπτου τόν Ἰσραήλ, καί θείοις νόμοις τοῦ Πνεύματος εὐπειθῶς παιδεύουσαν ἄγεσθαι· τήν δέ ὡς ὕλης καί εἴδους ἁρπάζουσαν, ὡς τόν Ἠλίαν τό ἐκ πυρός ἅρμα, καί Θεῷ διά γνώσεως προσάγουσάν τε καί συνάπτουσαν ὑπό σαρκός μηδ᾿ ὁτιοῦν βαρουμένους, διά τήν τοῦ κατ᾿ αὐτήν νόμου ἀθέτησιν, ἤ ἐπάρσει καθ᾿ ὁτιοῦν ἐπί τοῖς κατορθώμασι φλεγομένους, διά τήν συνημμένην ταῖς ὄντως ἀρεταῖς δρόσον τῆς πτωχείας τοῦ πνεύματος.  

Ε´.  Ἤ πάλιν τά κατά τόν γάμον καί τήν ἀγαμίαν μυστήρια παρά τῷ Λόγῳ εἶναι μανθάνοντες διά Μωϋσέως, τοῦ διά τόν γάμον τῆς θείας ἐραστοῦ γενέσθαι δόξης μή κωλυθέντος, καί διά ἠλίου, τοῦ παντελῶς γαμικῆς συναφείας καθαροῦ διαμείναντος, οἷα τοῦ Λόγου καί Θεοῦ τούς λόγῳ ταῦτα ἰθύνοντας, κατά τούς θειωδῶς περί αὐτῶν κειμένους νόμους, ἑαυτῷ μυστικῶς εἰσποιεῖσθαι κηρύττοντος.  

Στ´. Ἤ ζωῆς καί θανάτου διά τῶν αὐτῶν κύριον πιστῶς ὄντα τόν Λόγον πληροφορούμενοι.  

(1164) Ζ´. Ἤ καί τό πάντας ζῇν τῷ Θεῷ καί μηδένα παντελῶς παρ᾿ αὐτῷ νεκρόν εἶναι διά τῶν αὐτῶν μανθάνοντες, πλήν τοῦ ἑαυτόν τῇ ἁμαρτίᾳ νεκρώσαντος, καί τῇ ἑκουσίῳ πρός τά πάθη ῥοπῇ τοῦ Λόγου ἑαυτόν ἀποκόψαντος.  

Η´. Ἤ πάλιν τόν Λόγον ὡς ἀλήθειαν ὄντα κατ᾿ ἀναφοράν εἶναί τε καί ὑπάρχειν τούς τύπους τῶν μυστηρίων, καί εἰς αὐτόν συνάγεσθαι, τῆς τε νομικῆς καί τῆς προφητικῆς πραγματείας ὡς ἀρχήν καί τέλος, ἐφωταγωγοῦντο.  

Θ´. Ἤ τά μετά Θεόν πάντα καί ἐκ Θεοῦ γεγονότα, τουτέστι τήν φύσιν τῶν ὄντων καί τόν χρόνον, παρά τῷ Θεῷ ὄντα συνεκφαίνεσθαι ἀληθῶς φαινομένῳ, κατά τό ἐφικτόν, ὡς αἰτίῳ  καί ποιητῇ. Ὧν τοῦ μέν χρόνου τύπος ἄν εἴη Μωϋσῆς, οὐ μόνον ὡς χρόνου καί τοῦ κατ᾿ αὐτόν ἀριθμοῦ διάσκαλος (οὗτος γάρ πρῶτος τόν κατά τήν γένεσιν τοῦ κόσμου χρόνον ἠρίθμησε), καί ὡς χρονικῆς γενόμενος λατρείας καθηγητής, ἀλλά καί ὡς μή συνεισερχόμενος ἐκείνοις σωματικῶς εἰς τήν κατάπαυσιν ὧν πρός τῆς θείας καθηγήσατο εὐαγγελίας· τοιοῦτον γάρ ἔχει ὁ χρόνος, οὐ φθάνων ἤ συνερχόμενος κατά τήν κίνησιν ἐκείνοις οὕς πρός τήν θείαν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος ζωήν πέφυκε παραπέμπειν. Ἰησοῦν γάρ ἔχει τόν παντός ὄντα κάι χρόνου καί αἰῶνος διάδοχον· κἄν εἰ ἄλλως οἱ λόγοι τοῦ χρόνου ἐν τῷ Θεῷ διαμένωσιν, ὡς δηλοῖ μυστικῶς ἡ τοῦ ἐν ἐρήμῳ δοθέντος νόμου διά Μωϋσέως τοῖς τήν γῆς λαβοῦσι τῆς κατασχέσεως συνείσοδος. Αἰών γάρ ἐστιν ὁ χρόνος, ὅταν στῇ τῆς κινήσεως, τόν δέ χρόνος ἐστίν ὁ αἰών, ὅταν μετρῆται κινήσει φερόμενος, ὡς εἶναι τόν μέν αἰῶνα, ἵνα ὡς ἐν ὅρῳ περιλαβών εἴπω, χρόνον ἐστερημένου κινήσεως, τόν δέ χρόνον αἰῶνα κινήσει μετρούμενον. Τῆς δέ φύσεως Ἠλίας, οὐ μόνον ὡς τούς καθ᾿ ἑαυτόν ἀλωβήτους φυλάξας λόγους, καί τό ἐπ᾿ αὐτοῖς κατά γνώμην φρόνημα τροπῆς τῆς ἐκ πάθους ἐλεύθερον, ἀλλά καί ὡς ἐν κρίσει παιδεύων, οἷόν τις φυσικός νόμος, τούς παρά φύσιν τῇ φύσει χρωμένους. Τοιοῦτον γάρ καί ἡ φύσις, τούς αὐτήν παραφθείρειν ἐπιχειροῦντας τοσοῦτον καλάζουσα, ὅσον τοῦ παρά φύσιν ζῇν ἐπιτηδεύουσι, τῷ μή ὅλην αὐτῆς φυσικῶς ἔτι κεκτῆσθαι τῆς φύσεως τήν δύναμιν, μειωθέντας ἤδη τῆς κατ᾿ αὐτήν ἀρτιότητος καί διά τοῦτο κολαζομένους, ὡς ἐαυτοῖς ἀβούλως τε καί ἀφρόνως διά τῆς πρός τό μή ὄν νεύσεως τοῦ εἶναι παρεχομενους τήν ἔλλειψιν.  

Ι´. Ἴσως δέ καί τήν νοητήν καί τήν αἰσθητήν κτίσιν ἔχεσθαι τοῦ Δημιουργοῦ Λόγου τις εἰπών διά τοῦ Μωϋσέως καί Ἠλίου, τῆς ἀληθείας οὐ διαμαρτάνει. Ὧν τῆς μέν αἰσθητῆς Μωϋσῆς λόγον ἐπέχει, ὡς ὑπό γένεσιν καί φθοράν γενόμενος, καθώς ἡ περί αὐτοῦ ἱστορία δηλοῖ, τήν γένεσιν καί τόν θάνατον αὐτοῦ καταγγέλλουσα. Τοιοῦτον γάρ καί αἰσθητή κτίσις, ἀρχήν ἐγνωσμένην γενέσεως ἔχουσα (1165) καί διαφθορᾶς ὡρισμένον τέλος ἐλπίζουσα. Τῆς δέ νοητῆς Ἠλίας, ὡς οὔτε γένεσιν αὐτοῦ τῆς περί αὐτοῦ μηνυούσης ἱστορίας, κἄν εἰ γεγέννηται, οὔτε μήν τήν διά θανάτου φθοράν ἐλπίζεσθαι ὁριζομένης, κἄν εἰ τεθνήξεται. Τοιοῦτον γάρ καί ἡ νοητή κτίσις, οὔτε ἀρχήν γενέσεως ἀνθρώποις κατάδηλον ἔχουσα, κἄν εἰ γεγένηται καί ἦρκται καί ἐκ τοῦ μή ὄντος εἰς τό εἶναι παρῆκται, οὔτε τέλος τοῦ εἶναι διά φθορᾶς ὡρισμένον ἐκδέχεται. Τό γάρ ἀνώλεθρον φυσικῶς ἔχει λαβοῦσα παρά Θεοῦ, τοῦ οὕτως αὐτήν δημιουργῆσαι θελήσαντος.  

Ἄλλη συνεκτική θεωρία εἰς τήν μεταμόρφωσιν.

Εἰ δέ τῷ μή περιεργότερος τοῦ δέοντος εἶναι δοκῶ, καί ἕτερον μέγα τε καί θεῖον, ὡς οἶμαι, ἐκ τῆς θείας μεταμορφώσεως μυστήριον ἡμῖν ἀναφαίνεται, καί τῶν εἰρημένων λαμπρότερον. Οἶμαι γάρ τούς καθόλου δύο τῆς θεολογίας τρόπους μυστικῶς ὑφηγεῖσθαι τά ἐπί τοῦ ὄρους κατά τήν μεταμόρφωσιν, θεοπρεπῆ δραματουργήματα, τόν τε προηγούμενόν φημι καί καί ἁπλοῦν καί ἀναίτιον, καί διά μόνης καί παντελοῦς ἀποφάσεως τό θεῖον ὡς ἀληθῶς καταφάσκοντα, καί τήν ὑπεροχήν αὐτοῦ δι᾿ ἀφασίας δεόντως σεμνύνοντα, καί τόν ἑπόμενον τούτῳ καί σύνθετον, διά καταφάσεως μεγαλοπρεπῶς ἐκ τῶν αἰτιατῶν ὑπογράφοντα· οἷς, κατά τό δυνατόν ἀνθρώπους εἰδέναι, ἡ περί Θεοῦ τε καί τῶν θείων ἐπαιωρουμένη γνῶσις διά τῶν προσφυῶν ἡμῖν συμβόλων πρός ἀμφοτέρους ἡμᾶς ἄγει τούς τρόπους, δι᾿ εὐσεβοῦς τῶν ὄντων κατανοήσεως ἀμφοτέρων ἡμῖν ἐφιστῶσα τούς λόγους, καί τοῦ μέν προτέρου πᾶν τό ὑπέρ αἴσθησιν σύμβολον εἶναι διδάσκουσα, τοῦ δέ δευτέρου τά κατ᾿ αἴσθησιν ἀθροιστικά εἶναι παιδεύοντα μεγαλουργήματα. Ἐκ γάρ τῶν ὑπέρ αἴσθησιν συμβόλων τήν ὑπέρ λόγον καί νοῦν ἀλήθειαν εἶναι μόνον πιστεύομεν, περί τοῦ τί καί πῶς καί ὁποίαν εἶναι καί ποῦ καί πότε μηδ᾿ ὅλως τολμῶντες σκοπεῖν ἤ ἐννοεῖν ἐνεχόμενοι, τῆς ἐγχειρήσεως τό ἀσεβές παραιτούμενοι· ἐκ δέ τῶν κατ᾿ αἴσθησιν, ὡς ἡμῖν ἐστι δυνατόν, κατ᾿ ἔννοιαν μόνον ἰσχνῶς τῆς περί Θεοῦ γνώσεως τάς εἰκασίας λαμβάνοντες πάντα αὐτόν εἶναί φαμεν ὅσα ἐκ τῶν αὐτοῦ ποιημάτων ὡς αἴτιον ἐγνωρίσαμεν.    

Ὅτι καί ἑαυτοῦ τύπος ὁ Κύριος γέγονεν κατά τήν ἑαυτοῦ διά σαρκός οἰκονομίαν.

Σκοπήσωμεν δέ εἰ μή καλῶς ἑκάστῳ τῶν εἰρημένων τρόπων κατά τήν θείαν ἐκείνην τοῦ Κυρίου μεταμόρφωσιν καί σοφῶς ἐνυπάρχει τό σύμβολον.

Εἴδει γάρ αὐτόν καθ᾿ ἡμᾶς ἀτρέπτως κτισθῆναι δι᾿ ἄμετρον φιλανθρωπίαν καταδεξάμενον ἑαυτοῦ γενέσθαι τύπον καί σύμβολον, καί παραδεῖξαι ἐξ ἑαυτοῦ συμβολικῶς ἑαυτόν, καί δι᾿ ἑαυτοῦ φαινομένου πρός ἑαυτόν ἀφανῶς πάντη κρυπτόμενον χειραγωγῆσαι τήν ἅπασαν κτίσιν καί τῆς ἀφανοῦς καί πάντων ἐπέκεινα κρυφιομύστου καί ὑπ᾿ οὐδενός τῶν ὄντων οὐδενί τό σύνολον τρόπῳ νοηθῆναι ἤ λεχθῆναι (1168) δυναμένης ἀπειρίας τάς ἐκφανεῖς διά σαρκός θεουργίας ἀνθρώποις παρέχειν φιλανθρώπως μηνύματα.    

Θεωρία τοῦ ἀστράψαντος προσώπου τοῦ Κυρίου.

Τό τοίνυν φῶς τοῦ προσώπου τοῦ Κυρίου τό νικῆσαν τῆς ἀνθρωπίνης μακαρίας ἀποστόλοις τῆς κατ᾿ ἀπόφασιν μυστικῆς θεολογίας, καθ᾿ ὅ ἡ μακαρία καί ἁγία θεότης κατ᾿ οὐσίαν ἐστίν ὑπεράῤῥητος καί ὑπεράγνωστος καί πάσης ἀπειρίας ἀπειράκις ἐξῃρημένη, οὐδ᾿ ἴχνος ὅλως καταλήψεως κἄν ψιλόν τοῖς μετ᾿ αὐτήν καταλείψασα, οὐδέ τήν πῶς κἄν πόσως ἡ αὐτή καί μονάς ἐστι καί τριάς ἔννοιαν ἐφιεῖσά τινι τῶν ὄντων , ἐπειδή μηδέ χωρεῖσθαι κτίσει τό ἄκτιστον πέφυκε, μηδέ πεοινοεῖσθαι τοῖς πεπερασμένοις τό ἄπειρον.    

Θεωρία εἰς τά φανά τοῦ Κυρίου ἐνδύματα.

Τόν δέ καταφατικόν τρόπον εἴς τε τόν κατ᾿  ἐνέργειαν πρόνοιάν τε καί κρίσιν διαιρούμενον· τόν μέν κατ᾿ ἐνέργειαν, τόν ἐκ καλλονῆς κάι μεγέθους τῶν κτισμάτων τήν περί τοῦ δημιουργόν εἶναι τῶν ὅλων τόν Θεόν εἰσηγούμενον δήλωσιν, διά τῶν λαμπρῶν ἐσθημάτων τοῦ Κυρίου δηλοῦσθαι, ἅπερ εἰς τά φαινόμενα κτίσματα προεκλαβών ὁ Λόγος ἀπέδειξεν.  

Θεωρία ἄλλη εἰς τόν Μωϋσῆν.

Τόν δέ κατά πρόνοιαν τρόπον διά τοῦ Μωϋσέως σημαίνεσθαι, ὡς πλάνης φιλανθρώπως ἐξαιρουμένην τούς κακίᾳ συνειλημμένους, καί τούς τρόπους σοφῶς τοῖς ἀνθρώποις διαποικίλλουσαν τῆς πρός τά θεῖα καί ἄϋλα καί ἀσώματα ἀπό τῶν ὑλικῶν καί φθαρτῶν καί σωματικῶν ἐκδημίας, καί τοῖς θείοις νόμοις ἐπιστημόνως ἐρείδουσα.  

Θεωρία ἄλλη εἰς τόν Ἠλίαν.

Τόν δέ τῆς κρίσεως τρόπον διά τοῦ Ἠλίου μηνύεσθαι, ὡς λόγῳ τε καί ἔργῳ τούς μέν κατ᾿ ἀξίαν τιμωρουμένης, τούς δέ περιεπούσης διά τοῦ κατά τήν ὑποκειμένην ὕλην τε καί ποιότητα τῆς ἀρετῆς ἤ τῆς κακίας ἑκάστῳ προσφόρως αὐτήν ἁρμόζεσθαι. Ταῦτα γάρ πάντα τά προθεωρηθέντα κατά τόν παρόντα τῆς ἁγίας Γραφῆς τόπον Μωϋσῆς τε καί Ἠλίας, ὡς ἐνῆν μάλιστα τούς τά θεῖα τυπικῶς δι᾿ ἑαυτῶν ὑπογράφοντας πράγματα, ἐν τοῖς καθ᾿ ἑαυτόν ἑκάτερος χρόνοις καθ᾿ ἱστορίαν εἰργάσαντο, ἐμφερῶς ἔχοντα πρός τά εἰρημένα κατά τόν τῆς θεωρίας τρόπον.  

Θεωρία περί τῆς πρός τόν Κύριον κατά τήν μεταμόρφωσιν διαλέξεως Μωϋσέως καί Ἠλίου.  

Ἐκ δέ τοῦ συλλαλεῖν αὐτούς τῷ Κυρίῳ, καί τήν (1169) ἔξοδον λέγειν ἥν ἔμελλε πληροῦν ἐν Ἱερουσαλήμ, οὐ μόνον τήν ἐπ᾿ αὐτῷ διά νόμου καί προφητῶν προκεκηρυγμένην τῶν μυστηρίων ἔκβασιν ἐδιδάσκοντο, ἀλλ᾿ ἴσως καί τό μή ληπτόν εἶναι μηδενί καθόλου τῶν ὄντων τό πέρας τῆς ἀῤῥήτου περί τό πᾶν βουλῆς τοῦ Θεοῦ καί τῶν ἐπ᾿ αὐτῇ θείων οἰκονομιῶν, πλήν τῆς μεγάλης αὐτοῦ προνοίας καί κρίσεως, δι᾿ ὧν εἰς τό μόνῳ τῷ Θεῷ προεγνωσμένον τέλος τό πᾶν εὐτάκτως ἐπείγεται, ὅπερ πάντες μέν ὁμοίως ἠγνόησαν κατά τό τί ποτε εἶναι καί πῶς καί ποῖον καί πότε, μόνοι δέ ἀληθῶς μόνον ἐπέγνωσαν ἔσεσθαι οἱ τήν ψυχήν ἀρεταῖς ἐκκαθάραντες ἅγιοι, καί πρός τά θεῖα τήν ῥοπήν αὐτῆς ὅλην τήν νοεράν ὁλικῶς μετεγκλίναντες, αὐτῆς, ὡς εἰπεῖν, τῆς καθόλου τῶν ὁρατῶν φύσεως, δι᾿ ὧν συνίστασθαι πέφυκε τρόπων, τό τέλος τῆς παρούσης αὐτῆς εὐκοσμίας, μονονουχί διαῤῥήδην βοώσης, ἀκούσαντες.  

Θεωρία φυσική περί τοῦ τέλος ἐξ ἀνάγκης ἔχειν τόν κόσμον.

Περιαθρήσαντες γάρ, ὡς ἐνῆν μάλιστα, ἐπιστημόνως τόν παρόντα κόσμον, καί τῶν ἐν αὐτῷ ποικίλως ἀλλήλοις συνηρμοσμένων σωμάτων, τόν συνεπτυγμένον κατ᾿ ἔννοιαν σοφῶς ἐξαπλώσαντες λόγον εὗρον τά μέν αὐτῶν αἰσθητά καί ἀντιληπτικά καί καθολικά, πάντα δέ πᾶσι περιεχόμενά τε καί περιτρεπόμενα τῇ ἐπαλλαγῇ τῆς περί ἕκαστον ποιᾶς ἰδιότητος. Τοῖς μέν γάρ αἰσθητοῖς περιέχεται κατά φύσιν τά αἰσθητικά, τά δέ αἰσθητά τοῖς αἰσθητικοῖς κατ᾿ αἴσθησιν, ὡς ἀντιληπτά. Καί πάλιν τά μέν καθόλου τοῖς μερικοῖς κατά ἀλλοίωσιν, τά δέ μερικά τοῖς καθόλου κατά ἀνάλυσιν περιτρεπόμενα φθείρεται. Καί τῶν μέν διά τῆς τῶν ἄλλων γενέσεως ἡ φθορά ἐπιγίνεται. Τῶν γάρ καθόλου ἡ πρός ἄλληλα σύνοδος τῶν μερικῶν ποιουμένη τήν γένεσιν ἀλλήλων τῇ ἀλλοιώσει ἐστί φθορά, καί τῶν αὖ μερικῶν ἡ κατά διάλυσιν τῆς συνδέσεως πρός τά καθόλου ἀνάλυσις τήν φθοράν ἐπεισάγουσα τῶν καθόλου ἐστί διαμονή καί γένεσις. Καί ταύτην εἶναι μαθόντες τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου τήν σύστασιν, τήν εἰς ἄλληλα τῶν ἐν αὐτῷ σωμάτων ἐξ ὧν καί ἐν οἷς ὑφέστηκε δι᾿ ἀλλήλων φθοράν καί ἀλλοίωσιν, ἀκολούθως διά τῆς κατά φύσιν ἀστάτου καί ἀλλοιωτῆς καί ἄλλοτε ἄλλως φερομένης τε καί περιτρεπομένης καθόλου τῶν ἐξ ὧν συνέστηκε σωμάτων ἰδιότητος τήν ἐξ ἀνάγκης καθ᾿ εἱρμόν γενησομένην αὐτοῦ συντέλειαν ἐπαιδεύθησαν οὐκ εἶναι δυνατόν, οὔτε μήν λογικῆς συνέσεως ἀΐδιον φάναι τό μή ὡσαύτως ἔχον ἀεί, δίχα τροπῆς καί τῆς οἱασοῦν ἀλλοιώσεως, ἀλλά μυρίοις σκεδαννύμενον τρόποις καί περιτρεπόμενον, ὀρθῶς λογισάμενοι.    

Θεωρία σύντομος περί τοῦ μέλλοντος, αἰῶνος, καί τί τό χάσμα ἐστί τό μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπων, καί τί ὁ Λάζαρος καί ὁ κόλπος τοῦ πατριάρχου. 

Ἐντεῦθεν τῶν ὁρωμένων ὑπεράνω γενόμενοι (1172) μεγαλοφυῶς τοῦ πάντως ἐσομένου τῶν ὅλων κατεστοχάσαντο πέρατος, ἐν ᾧ τι τῶν ὄντων οὐκέτι φέρον ἐστί καί φερόμενον, οὐδέ τις οὐδενός τό σύνολον κίνησις παγιότητος ἀῤῥήτου, τήν τῶν φερομένων τε καί κινουμένων φοράν τε ὁρισαμένης και κίνησιν. Πρός ὅ γενέσθαι κατά νοῦν ἐπιθυμήσαντες, ἔτι τήν ὑπό φθοράν περικείμενοι σάρκα ἐμφρόνως τό μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπων χάσμα διέβησαν, σαρκός καί κόσμου κατά τήν σχέσιν ἑκουσίως ἀπογενόμενοι. Χάσμα γάρ ὡς ἀληθῶς φοβερόν τε καί μέγα μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπων ἐστίν ἡ πρός τό σῶμα καί τόν κόσμον τοῦτον στοργή καί διάθεσις. Ὧν γενναίως τήν στέρησιν χαίρων στέρξας ὀ Λάζαρος (ὡς δηλοῖ ἤ τε νόσος καί ἡ πενία, ἡ μέν τήν πρός τόν κόσμον, ἡ δέ τήν πρός τό σῶμα ποιουμένη αὐτῷ ἀλλοτρίωσιν) τήν ἐν κόλποις Ἀβράαμ κατηξιώθη λαβεῖν ἀνάπαυσιν, τόν τούτοις προστετηκότα πλούσιον ἔξω ἀφείς τῆς ἀνέσεως, μηδέν ἄλλο τῆς διά σαρκός ὠφεληθέντα ζωῆς, πλήν τοῦ ἐπ᾿ αὐτῇ ἀπεράντως κολάζεσθαι, ὡς οὔτε τήν παροῦσαν ζωήν ἔχοντα, ἥν ποθήσας μόνην ἠσπάζετο, ἀκράτητον φύσει κατά τήν ῥεῦσιν ὑπάρχουσαν, οὔτε τῆς μελλούσης μεταλαχεῖν δυνάμενον, πρός ἥν ἀργός παντάπασι διέμεινε καί ἀνέραστος, μόνοις ἐκείνοις συμφύεσθαι τοῖς αὐτήν ὁλοσχερῶς ἀγαπήσασι πεφυκυίας, καί τοῦ πρός αὐτήν εἴνεκα πόθου πάντα τά ἀλγεινά προθύμως μεθ᾿ ἡδονῆς ὑπομείνασι. Κόλπου δέ Ἀβράαμ ἀκούοντας τόν ἐκ σπέρματος Ἀβράαμ τόν κατά σάρκα ἡμῖν ἐπιφανέντα νοήσομεν Θεόν, τόν ὄντως πάντων χορηγικόν καί πᾶσι τοῖς ἀξίοις τῆς χάριτος ἀναλόγως τῇ κατ᾿ ἀρετήν ἑκάστου ποιότητί τε καί ποσότητι, οἷόν τινας διαφόρως νομάς ἀμερῶς ἑαυτόν ἐπιμερίζοντα καί τοῖς μετάχουσιν οὐδ᾿ ὁπωσοῦν συνδιατεμνόμενον, διά τήν κατά φύσιν ἄτμητον ὀντότητα τῆς ἑνότητος, κἄμπαλιν διά τήν διάφορον ἀξίαν τῶν μετεχόντων ταῖς μετοχαῖς παραδόξως καθ᾿ ἕνωσιν ἄῤῥητον ἀφοριστικῶς ἐπιφαινόμενον (οἶδεν ὁ λόγος) , πρός ὅν οὐδείς διαβῆναι δυνήσεται θρύψει χαίρων σαρκός, καί τῆς αὐτοῦ μακαρίας δόξης τῇ τοῦ κόσμου ἀπάτῃ πλέον ἡδόμενος, οὐδέ στήσεται μετά τοῦ τόν κόσμον νικήσαντος ὁ τῷ κόσμῳ ἡττηθείς και ἐπ᾿ αὐτῷ κακῶς εἰδώς ἀγαλλόμενος. Οὐκ εἶναι γάρ ἄξιον ἔκρινεν ἡ θεία δικαιοσύνη, τούς τῇ ζωῇ ταύτῃ τά κατά τόν ἄνθρωπον περιγράφοντας, καί πλούτῳ καί ὑγείᾳ σώματος καί τοῖς ἄλλοις ἀξιώμασιν ἁβρυνομένους, καί τοῦτο μόνον μακάριον κρίνοντας, τά δέ τῆς ψυχῆς ἀγαθά παρ᾿ οὐδέν τιθεμένους, τῶν θείων καί αἰωνίων μεταλαχεῖν ἀγαθῶν, ὧν οὐδ᾿ ὅλως ἐφρόντισαν, διά τήν πολλήν περί τά ὑλικά σπουδήν ἀγνοήσαντας ὅσον πλούτου καί ὑγείας καί τῶν ἄλλων προσκαίρων ἀγαθῶν αἱ ἀρεταί ὑπερέχουσιν.    

Θεωρία περί ἀρετῶν.  

Μόναι γάρ καί σύν τοῖς ἄλλοις αἱ ἀρεταί μακάριον ποιοῦσιν τόν ἄνθρωπον. Μετά μέν τῶν ἄλλων, κατά πλάτος, ὥς τις ἔφη τῶν τά θεῖα σοφῶν, μόναι δέ καί καθ' ἑαυτάς, κατά περιγραφήν νοεῖται, ὡς δίπηχυ, τά δέ κατά πλάτος, ὡς σωρός. Σωροῦ γάρ κἄν δύο μεδίμνους ἀφέλῃς, τό λειπόμενον μένει σωρός· καί τῆς δέ κατά πλάτος μακαριότητος ἄν ἀφέλῃς τά τοῦ σώματος καί τῶν ἐκτός ἀγαθά, καταλίπῃς δέ μόνας τάς ἀρετάς, μένει καί οὕτως ἀνελλιπές τό μακάριον. Αὐτάρκης γάρ καθ᾿ ἑαυτήν τῷ ἔχοντι πρός εὐδαιμονίαν ἡ ἀρετή. Πᾶς οὖν κακός ἄθλιος, κἄν πάντα συλήβδην ἔχῃ τά λεγόμενα τῆς γῆς ἀγαθά, τῶν ἀρετῶν ἐστερημένος· καί πᾶς ἀγαθός μακάριος, κἄν πάντων ἐστέρηται τῶν ἐπί γῆς ἀγαθῶν, ἔχων τῆς ἀρετῆς τήν λαμπρότητα, μεθ᾿ ἧς λάζαρος τήν ἐν κόλποις Ἀβράαμ ἀνάπαυσιν ἔχων ἀγάλλεται.    

Ἄλλη θεωρία εἰς τό, "Ἐάν σταυρωθῇς ὡς λῃστής."

Κἄν αὖθις  λῃστής ἐστιν εὐγνώμων  ὁ καταξιωθείς συσταυρωθῆναι Χριστῷ διά τῆς παντελοῦς καί ὁλοκλήρου τῶν παθῶν ἐκκρούσεως, καί δεξιῶς αὐτῷ συσταυρούμενος, τουτέστι μετά λόγου καί γνώσεως πᾶσαν διεξιών ἀρετήν, καί ἀπρόσκοπον πᾶσιν ἀνθρώποις τόν βίον διατηρῶν, καί μηδεμίαν ἔχων τό παράπαν τῆς τοῦ λόγου πραότητος ἀπᾴδουσαν δι᾿αὐστηρότητα κίνησιν, ἀγνώμων δέ λῃστής ἐστιν ὁ δόξης ἕνεκεν ἤ λημμάτων ἁδροτέρων τοῖς φαινομένοις τρόποις ὑπούλως τόν κατ' ἀρετήν βίον ὑποκρινόμενος, καί ἕνα καί μόνον πρός τούς ἔξω τόν κόλακα λόγον ἀντί πάσης ἀρετῆς τε καί γνώσεως μετερχόμενος, πρός δέ τούς συνήθεις σκολιός τις τήν γνώμην τῶν παντάπασιν ὤν καί δυσάντητος, ὅν δεῖ μάλα γε τήν ὁδόν τοῦ Θεοῦ βλασφημοῦντα μετά συνέσεως ἐπιστομίζειν. Ἴσως γάρ παύσεται τοῦ διαβάλλειν διά τῆς οἰκείας ἀναστροφῆς τόν λόγον, τῇ παραινέσει τοῦ ἐπιπλήσσοντος, ὥσπερ ἐπί τοῦ σταυροῦ πέπονθεν ὁ τήν βλασφημίαν ἀδεῶς προσενέγκας λῃστής. Τό γάρ μή ἀντιφθέγξασθαι τῷ ἐπιπλήξαντι σημεῖον ἔχει τῆς τοῦ ῥηθέντος ἀποδοχῆς λόγου τήν σιωπήν. Καθ᾿ ἥντινα γοῦν τῶν εἰρημένων τῷ Χριστῷ συσταυρούμεθα, σπουδάσωμεν, ὥς ἐσμεν ἐνταῦθα, τόν συσταυρούμενον ἡμῖν ἰλεώσασθαι λόγον, καί τήν ἀψευδῆ δέξασθαι κατά συνείδησιν καταρθεῖσαν τῶν πλησσόντων αὐτήν νοημάτων τῆς ἀναπαύσεως ἐπαγγελίαν, εἴπερ ἡ σήμερον τήν ἐνεστῶσαν τούτου τοῦ αἰῶνος ἡμέραν ἐνδείκνυται (Σήμερον γάρ, φησίν, ἔσῃ μετ᾿ ἐμοῦ ἐν τῷ παραδείσῳ), ἡ δέ αὔριον τήν τοῦ μέλλοντος, καθ᾿ ἥν οὐδεμίαν μέν ἄφεσιν ἁμαρτημάτων ἐκδέχεσθαι χρή μόνην δέ τῆς ἑκάστῳ πρεπούσης κατ᾿ ἀξίαν ἀμοιβῆς τῶν βεβιωμένων ἀντίδοσιν.    

(1176) Ἄλλη θεωρία πρός τούς ἀποροῦντας περί τοῦ ῥητοῦ τοῦ ἐν τῷ λόγῳ τῶνι Ἐγκαινίων τοῦ λέγοντος, " Ὑψηλῆς ὑψηλοτέρα, καί θαυμασίας θαυμασιωτέρα."

Καί αὖθις τήν μέν πρώτην Κυριακήν τῆς μελλούσης φυσικῆς ἀναστάσεως καί ἀφθαρσίας εἶναι σύμβολον, τήν δέ δευτέραν τῆς κατά χάριν μελλούσης θεώσεως φέρειν εἰκόνα.  Εἰ τοίνυν τῆς μέν καθαρευούσης κακῶν ἕξεως ἡ τῶν ἀγαθῶν ἀπόλαυσίς ἐστι τιμιωτέρα, τῆς δέ κατ᾿ ἀρετήν ὑγιοῦς προαιρέσεως ἡ ἕξις τῆς κατά τήν ἀληθῆ γνῶσιν τελειότητος, καί τῆς φυσικῆς ἀφθαρσίας ἡ ἐν χάριτι πρός τόν Θεόν κατά τήν θέωσιν ματαποίησις, ὧν ἡ μέν πρώτη Κυρικάη φέρει τύπον, ἡ δέ δευτέρα τυγχάνει σύμβολον, εἰκότως ὑψηλῆς ὑψηλοτέραν ἀγόμενος πνεύματι τήν καινήν ὁ διδάσκαλος ἔφη Κυριακήν.   

Θεωρία φυσική, δι᾿ ἧς τόν Θεόν ἐκ τῶν κτισμάτων οἱ ἅγιοι ἐδιδάσκοντο.  

Οὕτω μέν οὖν τήν κτίσιν κατανοήσαντες θεωρία οἱ ἅγιοι, καί τήν εὐκοσμίαν αὐτῆς καί τήν ἀναλογίαν καί τήν χρείαν, ἥν ἕκαστον παρέχεται τῷ παντί, καί ὡς τέλεια πάντα σοφῶς τε καί προνοητικῶς καθ᾿ ὅν δεδημιούργηνται λόγον δεδημιουργημένα, καί ὡς οὐχ οἷόντε ἄλλως γε καλῶς ἔχειν τά γενόμενα παρ᾿ ὅ νῦν ἔχει, προσθήκης ἤ ἀφαιρέσεως πρός τό καλῶς ἄλλως ἔχειν μή δεόμενα τόν Δημιουργόν ἐκ τῶν αὐτοῦ ποιημάτων ἐδιδάχθησαν· οὕτω δέ τήν διαμονήν, τήν τε τάξιν καί τήν θέσιν τῶν γεγονότων, καί τήν διεξαγωγήν, καθ᾿ ἥν πάντα κατά τό οἰκεῖον ἕκαστα εἶδος ἔστηκεν ἀσύγχυτα καί παντός ἐλεύθερα φυρμοῦ, τήν τε τῶν ἄστρων φοράν κατά τόν αὐτόν τρόπον γινομένην, μηδέν μηδέποτε διαλλάττουσαν, καί τόν κύκλον τοῦ ἑνιαυτοῦ  κατά τήν τῶν αὐτῶν ἀπό τοῦ αὐτοῦ εἰς τόν αὐτόν τόπον ἀποκατάστασιν εὐτάκτως γινόμενον, τῶν τε νυκτῶν καί τῶν ἡμερῶν τήν κατ᾿ ἔτος ἰσότητα, παρά μέρος ἑκατέρας αὐξανομένης τε καί μειουμένης, οὔτε πλείονι οὔτε ἐλάττονι μέτρῳ τῆς αὐξήσεως αὐταῖς ἤ τῆς μειώσεως ἐπιγινομένης, προνοητήν ἠπίστασαν εἶναι τῶν ὄντων, ὅν καί Θεόν καί Δημιουργόν τῶν ὅλων ἐπέγνωσαν. 

Θεωρία φυσική περί τοῦ ἀρχήν ἔχειν τόν κόσμον καί γένεσιν, καί πᾶν ἄλλο μετά Θεόν.

Τίς γάρ τό κάλλος καί τό μέγεθος τῶν τοῦ Θεοῦ κτισμάτων θεώμενος οὐκ εὐθύς αὐτόν γενεσιουργόν ἐννοήσει, ὡς ἀρχήν καί αἰτίαν τῶν ὄντων καί Ποιητήν, καί πρός αὐτόν μόνον ἀναδραμεῖται τῇ διανοίᾳ, ταῦτα ἀφείς κάτω, ὅτι μηδέ πέφυκε τῆς διανοίας χωρεῖν τόν ὅλην διάβασιν, λαβεῖν παθῶν ἀμέσως ὅν διά μέσων τῶν ἔργων ἐγνώρισε, καί τήν περί τοῦ ἄναρχον εἶναι τόν κόσμον ἑαυτοῦ πλάνην (1177) ἑτοίμως ἀπώσεται, λογιζόμενος ἀληθῶς ὅτι πᾶν κινούμενον πάντως καί ἤρξατο τῆς κινήσεως. Πᾶσα δέ κίνησις οὐκ ἄναρχος, ἐπειδή οὐδέ ἀναίτιος. Ἀρχήν γάρ ἔχει τό κινοῦν, καί αἰτίαν ἔχει τό καλοῦν τε καί ἕλκον πρός ὅ καί κινεῖται τέλος. Εἰ δέ πάσης κινήσεως παντός κινουμένου τό κινοῦν ἐστιν ἀρχή, καί τέλος ἡ πρός ἥν φέρεται τό κινούμενον αἰτία (οὐδέν γάρ ἀναιτίως κινεῖται), οὐδέν δέ τῶν ὄντων ἀκίνητον, εἰ μή τό πρώτως κινοῦν (τό γάρ πρώτως κινοῦν πάντως ἀκίνητον, ὅτι καί ἄναρχον), οὐδέν ἄρα τῶν ὄντων ἐστίν ἄναρχον, ὅτι μή καί ἀκίνητον. Πάντα γάρ κινεῖται τά ὁπωσοῦν ὄντα, δίχα τῆς μόνης καί ἀκινήτου καί ὑπέρ πάντα αἰτίας, τά μέν νοερά τε καί λογικά, γνωστικῶς τε καί ἐπιστημονικῶς, ὅτι μή αὐτογνῶσις ἤ αὐτοεπιστήμη ἐστίν. Οὔτε γάρ οὐσία αὐτῶν ἡ γνῶσις αὐτῶν ἐστι καί ἡ ἐπιστήμη, ἀλλ᾿ ἕξεις τῇ αὐτῶν οὐσίᾳ ἐπιθεωρούμεναι, ἐκ τῆς κατά νοῦν καί λόγον (τάς συστατικάς αὐτῶν λέγω δυνάμεις) ὀρθῆς κρίσεως ἐπιγενόμεναι.    

Θεωρία περί συστολῆς καί διαστολῆς οὐσίας, ποιότητός τε καί ποσότητος, καθ᾿ ἥν ἄναρχοι εἶναι οὐ δύνανται.

Ἀλλά καί αὐτή ἡ ἁπλῶς λεγομένη οὐσία οὐ μόνον ἡ τῶν ἐν γενέσει καί φθορᾷ κατά γένεσιν κινεῖται καί φθοράν, ἀλλά καί ἡ τῶν ὄντων ἁπάντων καί κεκίνηται καί κινεῖται τῷ κατά διαστολήν καί  συστολήν λόγῳ τε καί τρόπῳ. Κινεῖται γάρ ἀπό τοῦ γενικωτάτου γένους διά τῶν γενικωτέρων γενῶν εἰς τά εἴδη δι᾿ ὧν καί εἰς ἅ διαιρεῖσθαι πέφυκε, προ«οῦσα μέχρι τῶν εἰδικωτάτων εἰδῶν οἷς περατοῦται ἡ κατ᾿ αὐτήν διαστολή, τό εἶναι αὐτῆς πρός τά κάτω περιγράφουσα, καί συνάγεται πάλιν ἀπό τῶν εἰδικωτάτων εἰδῶν διά τῶν γενικωτέρων ἀναποδίζουσα μέχρι τοῦ γενικωτάτου γένους, ᾧ περατοῦται ἡ κατ᾿ αὐτήν συστολή, πρός τό ἄνω τό εἶναι αὐτῆς ὁρίζουσα, καί λοιπόν διχόθεν περιγραφομένη, ἄνωθέν τε λέγω καί κάτωθεν, ἀρχήν καί τέλος ἔχουσα δείκνυται, τόν τῆς ἀπειρίας οὐδ᾿ ὅλως ἐπιδέξασθαι δυναμένη λόγον. Ὡσαύτως δέ καί ἡ ποσότης, οὐ μόνον ἡ τῶν ἐν γενέσει καί φθορᾷ παντί τρόπῳ ᾧ πέφυκε θεωρεῖσθαι κατ᾿ αὔξησιν κινεῖται καί μείωσιν, ἀλλά καί ἡ πᾶσα καί πάντων τῷ κατ' ἄνεσιν καί ἐπίτασιν λόγῳ κινουμένη καί ταῖς κατά μέρος διαφοραῖς κατά διαστολήν εἰδοποιουμένη περιγράφεται, τό ἄπειρον χεῖσθαι οὐκ ἔχουσα, καί συνάγεται πάλιν ἀναποδίζουσα, τό κατ' αὐτάς, ἀλλ᾿ οὐ τό συμφυές εἶδος ἀπολύουσα. Ὁμοίως δέ καί ἡ ποιότης, οὐ μόνον ἡ τῶν ἐν γενέσει καί φθορᾷ κινεῖται κατ᾿ ἀλλοίωσιν, ἀλλά καί ἡ πᾶσα καί πάντων, τῷ τρεπτῷ τε καί σκεδαστῷ τῆς κατ᾿ αὐτήν διαφορᾶς κινουμένη, διαστολήν καί συστολήν ἐπιδέχεται. Οὐδείς δέ (1180) τό πεφυκός σκεδάννυσθαί τε καί συνάγεσθαι λόγῳ ἤ ἐνεργείᾳ εἴποι ἄν εὐφρονῶν ἀκίνητον εἶναι παντάπασιν. Εἰ δέ μή ἀκίνητον, οὐδέ ἄναρχον· εἰ δέ μή ἄναρχον, οὐδέ ἀγένητον δηλονότι, ἀλλ᾿ ὥσπερ οἶδεν ἠργμένον κινήσεως τό κινούμενον, οὕτως καί τῆς πρός τό εἶναι γενέσεως ἦρχθαι τό γεγενημένον ἐπίσταται, καί ἐκ τοῦ νόμου καί ἑνός ἀγενήτου τε καί ἀκινήτου τό εἶναί τε καί τό κινεῖσθαι λαβόν. Τό δέ κατά τήν τοῦ εἶναι γένεσιν ἠργμένον οὐδαμῶς ἄναρχον εἶναι δύναται.  

Ἀπόδειξις τοῦ, Πᾶν ὁτιοῦν ἄνευ Θεοῦ πάντως ἐν τόπῳ, καί διά τοῦτο ἐξ ἀνάγκης καί ἐν χρόνῳ, καί ὅτι τό ἐν τόπῳ πάντως κατά χρόνον καί ἦρκται τοῦ εἶναι.

Ἵνα δέ ἐάσω λέγειν ὅτι καί αὐτό τό εἶναι τῶν ὄντων, τό πῶς εἶναι ἔχον, ἀλλ᾿ οὐχ ἁπλῶς, ὅπερ ἐστί πρῶτον εἶδος περιγραφῆς, ἰσχυρόν τε καί μέγα πρός ἀπόδειξιν τοῦ ἦρχθαι κατ᾿ οὐσίαν καί γένεσιν τά ὄντα, τίς ἀγνοεῖ ὅτι παντός τοῦ ὁπωσοῦν ὄντος, πλήν τοῦ θείου καί μόνου, τοῦ καί ὑπέρ αὐτό τό εἶναι κυρίως ὑπάρχοντος, προεπινοεῖται τό ποῦ, ᾧ πάντη τε καί πάντως ἐξ  ἀνάγκης συνεπινοεῖται τό πότε. Οὐ γάρ τοῦ ποτέ διωρισμένον κατά στέρησιν δυνατόν ἐστιν ἐπινοῆσαι τό ποῦ (τῶν γάρ ἅμα ταῦτά ἐστιν, ἐπειδή καί τῶν οὐκ ἄνευ τυγχάνουσιν) ἤ δέ τοῦ ποῦ τό ποτέ, ᾧ συνεπινοεῖσθαι πέφυκεν, οὐδαμῶς διώρισται κατά στέρησιν. Ὑπό τό ποῦ δέ πάντα, ὡς ἐν τόπῳ ὄντα, δείκνυται. Οὐ γάρ ὑπέρ τό πᾶν αὐτό τό πᾶν τοῦ παντός (τοῦτο γάρ πως καί ἄλογον καί ἀδύνατον αὐτό τό πᾶν ὑπέρ τό ἑαυτοῦ πᾶν θεσπίζειν), ἀλλ᾿ ὑφ᾿ ἑαυτοῦ ἐν ἑαυτῷ τήν περιγραφήν ἔχον, μετά τήν πάντα περιγράφουσαν τοῦ παναιτίου ἄπειρον δύναμιν, αὐτό τό πέρας ἑαυτοῦ τό ἐξώτερον. Ὅπερ καί τόπος ἐστί τοῦ παντός, καθώς καί ὁρίζονταί τινες τόν τόπον λέγοντες, Τόπος ἐστίν ἡ ἔξω τοῦ παντός περιφέρεια, ἤ ἡ ἔξω τοῦ παντός θέσις, ἤ τό πέρας τοῦ περιέχοντος ἐν ᾧ περιέχεται τό περιεχόμενον. Καί ὑπό τό ποτέ, ὡς ἐν χρόνῳ πάντως ὄντα, συναποδειχθήσεται, ἐπειδή μή ἁπλῶς, ἀλλά πῶς τό εἶναι ἔχουσι, πάντα ὅσα μετά Θεόν τό εἶναι ἔχει. Καί διά τοῦτο οὐκ ἄναρχα. Πᾶν γάρ ὅπερ καθ᾿ ὁτιοῦν τόν τοῦ πῶς ἐπιδέχεται λόγον, κἄν εἰ ἔστιν, ἀλλ᾿ οὐκ ἦν. Ὅθεν τό Θεῖον εἶναι λέγοντες οὐ τό πῶς εἶναι λέγομεν· καί διά τοῦτο καί τό " Ἔστι" καί τό " Ἦν" ἁπλῶς καί ἀορίστως καί ἀπολελυμένως ἐπ᾿ αὐτοῦ λέγομεν. Ἀνεπίδεκτον γάρ παντός λόγου καί νοήματος τό Θεῖόν ἐστι, καθ᾿ ὅ οὔτε κατηγοροῦντες αὐτοῦ τό εἶναι λέγομεν αὐτό εἶναι. Ἐξ αὐτοῦ γάρ τό εἶναι, ἀλλ᾿ οὐκ αὐτό τό εἶναι. Ὑπέρ γάρ ἐστι καί αὐτοῦ τοῦ εἶναι, τοῦ τε πῶς καί ἁπλῶς λεγομένου τε καί νοουμένου. Εἰ δέ πῶς, ἀλλ᾿ οὐχ ἁπλῶς, ἔχει τά ὄντα τό εἶναι, ὥσπερ ὑπό τοῦ ποῦ εἶναι διά τήν θέσιν καί τό πέρας (1181) τῶν ἐπ᾿ αὐτοῖς κατά φύσιν λόγων, καί ὑπό τό ποτέ πάντως εἶναι διά τήν ἀρχήν ἐπιδέξεται.   

Ἀπόδειξις τοῦ μή δύνασθαι ἄπειρον εἶναι, καί διά τοῦτο οὔτε ἄναρχον πᾶν, εἴ τι κατά τήν ἐν πλήθει ποσότητα ἔχει τό εἶναι.  

Καί πάλιν εἰ ἡ πάντων οὐσία πολλῶν ὄντων τῶν πάντως ἄπειρος εἶναι οὐ δύναται (πέρας γάρ ἔχει αὐτῶν τῶν πολλῶν ὄντων τήν ἐν πλήθει ποσότητα, περιγράφουσαν αὐτῆς τόν τε τοῦ εἶναι καί τοῦ πῶς εἶναι λόγον, οὐ γάρ ἄφετος ἡ πάντων οὐσία), οὐδέ ἡ τοῦ καθ᾿ ἕκαστον δῆλον ὑπόστασις ἔσται δίχα περιγραφῆς, ἀλλήλαις τῷ ἀριθμῷ καί τῇ οὐσίᾳ κατά λόγον περιγεγραμμέναι. Εἰ δέ περιγραφῆς οὐδέν τῶν ὄντων ἐλεύθερον, πάντα τά ὄντα δηλονότι ἀναλόγως ἑαυτοῖς καί τό ποτέ εἶναι καί τό "ποῦ εἶναι" εἴληφε. Τούτων γάρ ἄνευ τό παράπαν οὐδέν εἶναι δυνήσεται, οὐκ οὐσία, οὐ ποσότης, οὐ ποιότης,  οὐ σχέσις, οὐ ποίησις, οὐ πάθος, οὐ κίνησις, οὐχ ἕξις, οὐχ ἕτερόν τι τῶν οἷς τό πᾶν περικλείουσιν οἱ περί ταῦτα δεινοί. Οὐδέν οὖν τῶν ὄντων ἄναρχον, ᾧ τι ἕτερον προεπινοεῖσθαι, οὐδέ ἀπερίγραφον ᾧ τι ἕτερον συνεπινοεῖσθαι δύναται. Εἰ δέ τῶν ὄντων οὐδέν ἄναρχον ἤ ἀπερίγραφον, ὡς ἔδειξε ἀκολούθως τῇ φύσει τῶν ὄντων ἑπόμενος ὁ λόγος, ἦν πάντως ποτέ ὅτε τι τῶν ὄντων οὐκ ἦν· εἰ δέ οὐκ ἦν, πάντως γέγονεν, εἴπερ οὐκ ἦν. Οὐ γάρ ἄμφω ἐνδέχεται καί εἶναι καί γίνεσθαι χωρίς τροπῆς καί ἀλλοιώσεως. Εἰ γάρ ἦν καί γέγονεν, ἐτράπη, εἰς ὅπερ οὐκ ἦν μεταχωρῆσαν κατά τήν γένεσιν, ἤ ἠλλοιώθη, προσθήκην οὖ ἐστέρητο κάλλους ἐπιδεξάμενον. Πᾶν δέ τρεπόμενον, ἤ ἀλλοιούμενον, ἤ ἐλλιπές εἴδους, αὐτοτελές εἶναι οὐ δύναται. Τό δέ μή ὄν αὐτοτελές, ἑτέρου πάντως προσδεηθήσεται, τοῦ παρέχοντος αὐτῷ τήν τελειότητα, καί ἔστι τέλειον μέν τό τοιοῦτον, ἀλλ᾿ οὐκ αὐτοτελές, διά τό μή φύσει, μεθέξει δέ τό τέλειον ἔχειν. Τό δέ ἑτέρου προσδεόμενον πρός τελείωσιν καί πρός αὐτό τό εἶναι πολλῷ μᾶλλον προσδεηθήσεται. Εἰ γάρ εἴδους κρείττων, ὥς φασιν, ἡ οὐσία καθέστηκε, ταύτην δέ ἑαυτῷ παρασχεῖν ἤ ἁπλῶς ἔχειν δεδύνηται ἐκεῖνο τό ὄν, ὅπερ αὐτοί φάναι βούλονται, πῶς πρός τό ἔχειν ἁπλῶς ἤ παρασχεῖν ἑαυτῷ τό ἦττον, φημί δέ τό εἶδος, οὐκ ἐπήρκεσε; Εἰ δέ πρός τό παρασχεῖν ἑαυτῷ τό ἦττον, ἤ ἁπλῶς ἔχειν ἐκεῖνο τό ὄν, ὅπερ εἴ τε οὐσίαν, εἴ τε ὕλην καλεῖν βούλονται οἱ τό ἄναρχον τοῖς μετά Θεόν καί ἐκ Θεοῦ προσάπτειν τολμῶντες (οὐ γάρ περί τούτου διαφερόμεθα ) οὐκ ἐπήρκεσε, πῶς τό κρεῖττον, αὐτό τό εἶναί φημι, ἤ ἁπλῶς ἤ παρ᾿ ἑαυτοῦ ἔχειν δεδύνηται, τό πρός τό ἔχειν τό ἦττον ἀδυνατῆσαν; Εἰ δέ παρ᾿ ἑαυτῆς ἤ ἁπλῶς ἔχειν τό ἦττον οὐδαμῶς ἡ ὕλη δεδύνηται, πολλῷ μᾶλλον (1184) αὐτό τό εἶναι ἁπλῶς, ἤ πῶς παρ᾿ ἑαυτῆς ἔχειν οὐ δυνηθήσεται. Ἅρ᾿ οὖν ἡ πρός τό ἔχειν, ὡς δέδεικται, τό ἦττον, λέγω δέ τό εἶδος, ἀτονήσασα οὐδέ τό κρεῖττον, αὐτό τό εἶναί φημι, κἄν ὁπωσοῦν ἔχειν δυνηθείη ποτέ. Εἰ δέ τοῦτο, πάντως ἐκ Θεοῦ τό εἶναι τοῖς οὖσι καί τό εἶδος δεδώρηται, ἐπείπερ εἰσίν· εἰ δέ ἐκ Θεοῦ πᾶσα οὐσία, καί ὕλη καί εἶδος ἅπαν ἐστίν, οὐδείς ἄν μή πάντη σώφρονος λογισμοῦ ἐστερημένος εἰπεῖν ἀνάσχοιτο ἄναρχον ἤ ἀγένητον τήν ὕλην, Θεόν εἰδώς τῶν ὄντων ποιητήν καί δημιουργόν.   

Ἀπόδειξις ὅτι πᾶν κινούμενον, ἤ ἄλλῳ διαφόρῳ κατά τήν οὐσίαν ἐξ ἀϊδίου συνθεωρούμενον, ἄπειρον εἶναι οὐ δύναται, καί ὅτι ἡ δυάς οὔτε ἀρχή ἐστιν, οὔτε ἄναρχος, καί ὅτι ἡ μονάς μόνη κυρίως ἀρχή καί ἄναρχος.

Καί πάλιν, εἰ ἦν, ὥς τινές φασιν, ἡ ὕλη, οὐ γέγονε δηλονότι, εἰ δέ μή γέγονεν, οὐδέ κινεῖται, εἰ δέ μή κινεῖται, οὔτε τοῦ εἶναι ἤρξατο, εἰ δέ τοῦ εἶναι μή ἤρξατο, πάντως ἄναρχον, εἰ δέ ἄναρχον, καί ἄπειρον, εἰ δέ ἄπειρον, πάντως καί ἀκίνητον (ἀκίνητον γάρ πάντως τό ἄπειρον, οὐ γάρ ἔχει ποῦ κινηθῆναι τό μή ὁριζόμενον),  εἰ δέ τοῦτο, δύο πάντως τά ἄπειρα καί ἄναρχα καί ἀκίνητα, Θεός καί ὕλη, ὅπερ εἶναι ἀμήχανον. Δυάς γάρ οὔτε ἄπειρος, οὔτε ἄναρχος, οὔτε ἀκίνητος, οὔτε μή ἀρχή καθόλου τινός εἶναι δυνήσεται, καθ᾿ ἕνωσίν τε καί διαίρεσιν περιγραφομένη, καθ᾿ ἕνωσιν μέν ὡς ὕπαρξιν ἔχουσα τῶν μονάδων τήν σύνθεσιν, ὑφ᾿ ὧν ὡς μερῶν περιέχεται καί εἰς ἅς ὡς μέρη τέμνεσθαι δύναται (οὐδέν δέ διαιρετόν ἤ διαιρούμενον, ἤ σύνθετον ἤ συντιθέμενον, κατά φύσιν ἤ θέσιν ἤ ἄλλον τινά ἐπινοηθῆναι δυνάμενον τρόπον, ἀλλ᾿ οὐδέ αὐτή ἡ ἁπλῶς λεγομένη διαίρεσις ἤ σύνθεσις, ἄπειρον εἶναι δυνήσεται, ὅτι μή καί ἁπλοῦν καί μόνον, καί μή ἀριθμητόν ἤ ἀριθμούμενον ἤ συναριθμούμενον, ἤ πάσης ἁπλῶς ἐλεύθερον τῆς οἱασδήποτε σχέσεως· πάντα γάρ ταῦτα ἐν σχέσει θεωρεῖται, τό δέ ἄπειρον ἄσχετον, οὐ γάρ ἔχει τι κατά σχέσιν συνημμένον παντάπασι), κατά διαίρεσιν δέ ὡς ἀριθμῷ κινουμένη, ἐξ οὗπερ ἤρξατό τε καί ὑφ᾿ οὗ περιέχεται, ἐπείπερ οὐ φύσει τό εἶναι καί ἄσχετον ἔχει. Ἀριθμῷ γάρ πᾶσα δυάς καί πᾶσα μονάς εἰς μέρος αὐτῆς συντελοῦσα εἶναι καθέστηκε, καθ᾿ ὅν ἀλλήλων αἱ κατ᾿ αὐτήν μονάδες, ἀφαιροῦνται τό ἀπερίγραφον. Οὐδείς δέ μεμοιραμένος καί ὁπωσοῦν τοῦ λογίζεσθαι εἴποι ἄν ἄπειρον εἶναι ᾧ ἐξ ἀϊδίου συνθεωρεῖταί τι ἤ συνεπιθεωρεῖται κατ᾿ οὐσίαν διάφορον, εἰδώς διαπεσεῖσθαι πάντως αὐτῷ τόν περί τοῦ ἀπείρου λόγον οὕτω φρονοῦντι. Τό γάρ ἄπειρον κατά πάντα καί  λόγον καί τρόπον ἐστίν ἄπειρον, κατ᾿ οὐσίαν, κατά δύναμιν, κατ᾿ ἐνέργειαν, κατ᾿ ἄμφω τά πέρατα, τό ἄνω τε λέγω καί τό κάτω, τουτέστι κατά τήν ἀρχήν  καί τό τέλος. Ἀχώρητον γάρ κατά τήν οὐσίαν, καί ἀπερινόητον κατά τήν δύναμιν, καί κατά τήν (1185) ἐνέργειαν ἀπερίγραφον, καί ἄναρχον ἄνωθεν, καί ἀτελεύτητον κάτωθέν ἐστι τό ἄπειρον, καί ἁπλῶς εἰπεῖν ἀληθέστερον, καί πάντα ἀόριστον, ὡς οὐδενός τό παράπαν καθ᾿ ἕνα τῶν ἀπηριθμημένων τρόπων συνεπινοηθῆναι αὐτῷ δυναμένου. Καθ᾿ ὅν γάρ ἄν εἴποιμεν λόγον ἤ τρόπον δύνασθαί τι ἕτερον αὐτῷ κατ᾿ οὐσίαν διάφορον παραβάλλεσθαι, τόν ὅλον τῆς ὅλης ἀπειρίας αὐτῷ συναφαιρούμεθα λόγον. Εἰ δέ ἄπειρόν τι εἶναι οὐ δύναται ᾧ ἐξ ἀϊδίου συνυπάρχει ἕτερόν τι κατ᾿ οὐσίαν διάφορον, ἄπειρον εἶναι οὐδαμῶς ἐνδέχεται δυάδα. Αἱ γάρ κατ᾿ αὐτήν μονάδες ἀλλήλαις κατά παράθεσιν συνυπάρχουσαι ἀλλήλας ὁρίζουσιν, οὐδετέρας τήν ἑτέραν ἀορίστως ὁρᾶσθαι συγχωρούσης, παρακειμένην, ἀλλ᾿ οὐχ ὑπερβαίνουσαν ἐχούσης, καί τόν τῆς ἀπειρίας εἰκότως ἀλλήλων συναφαιροῦνται λόγον. Εἰ δέ ἄπειρον, ὡς δέδεικται, μή ἐνδέχεται εἶναι δυάδα, οὔτε ἄναρχον δηλονότι, ἀρχή γάρ πάσης δυάδος μονάς· εἰ δέ μή ἄναρχον οὐδέ ἀκίνητον, κινεῖται γάρ τῷ ἀριθμῷ ἐκ μονάδων κατ᾿ ἕνωσιν, καί εἰς αὐτά κατά διαίρεσιν τό εἶναι λαμβάνουσα· εἰ δέ μή ἀκίνητον, οὐδέ ἄλλου τινός ἀρχήν εἶναι. Τό γάρ κινούμενον οὐκ ἀρχή, ἀλλ᾿ ἐξ ἀρχῆς, δηλαδή τοῦ κινοῦντος. Μονάς δέ μόνη κυρίως ἀκίνητος, ὅτι μήτε ἀριθμός ἐστι, μήτε ἀριθμητόν ἤ ἀριθμούμενον (οὔτε γάρ μέρος ἤ ὅλον ἤ σχέσις ἐστίν ἡ μονάς), καί κυρίως ἄναρχος, ὅτι μηδέτερον ἑαυτῆς ἔχει πρεσβύτερον, ἐξ οὗ κινουμένη δέχεται τό εἶναι μονάς, καί ἄπειρον κυρίως, ὅτι μηδέν ἔχει συνυπάρχον ἤ συναριθμούμενον, καί ἀρχή κυρίως, ὅτι παντός καί ἀριθμοῦ καί ἀριθμουμένου καί ἀριθμητοῦ αἰτία τυγχάνει, ὡς πάσης σχέσεως καί παντός μέρους καί ὅλου ἐξῃρημένη, καί κυρίως καί ἀληθῶς, πρώτως δέ καί μόνως καί ἁπλῶς, ἀλλ᾿ οὕπως, πρώτη τε μονάς ὑπάρχουσα καί μόνη. Καί τοῦτο λέγοντες οὐκ αὐτήν ὡς ἔστι σημαίνομεν τήν μακαρίαν θεότητα, ἀπείρως κατά πάντα καί λόγον καί τρόπον καί νῷ καί λόγῳ παντί καί ὀνόματι ἀπρόσιτον οὖσαν παντελῶς καί ἀπροσπέλαστον, ἀλλ᾿ ἑαυτοῖς ὅρον τῆς εἰς αὐτήν πίστεως παρέχομεν βάσιμον καί ἡμῖν ἐφικτόν τε καί πρόσφορον. Οὐ γάρ ὡς παραστατικόν πάντως τοῦτο, φημί δέ τό τῆς μονάδος ὄνομα, τῆς θείας καί μακαρίας οὐσίας ὁ θεῖος διαγορεύει λόγος, ἀλλ᾿ ὡς ἐνδεικτικόν τῆς παντελοῦς αὐτῆς ἁπλότητος τῆς ἐπέκεινα πάσης ποσότητός τε καί ποιότητος, καί τῆς οἱασδήποτε σχέσεως, ἵνα γνῶμεν ὄτι μή ὅλον τί ἐστιν ὡς ἐκ μερῶν τινων, μηδέ τι μέρος ἐστίν ἐξ ὄλου τινός. Ὑπεράνω γάρ πάσης διαιρέσεώς τε καί συνθέσεως καί μέρους καί ὅλου ἡ θεότητς, ὅτι ἄποσον, καί πάσης τῆς κατά θέσιν ὑπάρξεως καί τῆς πῶς εἶναι αὐτήν ὁριζομένης ἐννοίας ἀπῳκισμένη, ὅτι ἄποιον, καί τῆς πρός ἄλλο πᾶν πάσης συναφείας τε καί οἰκειότητος ἐλευθέρα καί ἄφετος, ἄσχετον γάρ τό πρό αὐτῆς ἤ μετ᾿ αὐτῆς ἤ μετ᾿ αὐτήν οὐκ ἔχουσα, ὡς πάντων ἐπέκεινα, καί μηδενί τῶν ὄντων (1188) κατ᾿ οὐδένα λόγον ἤ τρόπον συντεταγμένη. Καί τοῦττο τυχόν ἐννοήσας ὁ μέγας καί θεῖος Διονύσιός φησι· "Διό καί μονάς ὑμνουμένη καί τριάς, ἡ ὑπέρ πάντα θεότης, οὐκ ἔστιν οὔτε μονάς, οὔτε τριάς, ἤ πρός ἡμῶν ἤ ἄλλου τινός διεγνωσμένη, ἀλλ᾿ ἵνα καί τό ὑπερηνωμένον αὐτῆς καί τό θεογόνον ἀληθῶς ὑμνήσωμεν, τῇ τριαδικῇ καί ἑνιαία  θεονυμίᾳ τήν ὑπερώνυμον ὠνομάσαμεν, καί τοῖς οὖσι τήν ὑπερούσιον. " Οὐδαμῶς οὖν τις δυάδα ἤ πλῆθος ἄναρχον, ἤ ἀρχήν τό σύνολόν τινος εἶναι λέγειν δυνήσεται, ζῇν εὐσεβῶς δι᾿ ἀληθείας  βεβουλημένος. Εἷς γάρ διά πάσης τῆς κατά λόγον καί νοῦν θεωρητικῆς δυνάμεως  καί ἐπιστήμης αὐτῷ Θεός ἀναφανήσεται, πάσης ἀπειρίας ὑπάρχων ἐπέκεινα, καί μηδενί καθόλου τῶν ὄντων καθ᾿ ὁτιοῦν, πλήν τοῦ διά πίστεως μόνον γινώσκεσθαι, καί τοῦτο ἐκ τῶν αὐτοῦ ποιημάτων ὅτι ἐστίν, οὐχ ὅτι ποτέ ἐστι διεγνωσμένος, καί παντός αἰῶνος καί χρόνου καί πάντων τῶν ἐν αἰῶνι καί χρόνῳ ποιητής τε καί δημιουργός, οὐδέν τό παράπαν ἐξ ἀϊδίου καθ᾿ ὁντιναοῦν τρόπον αὐτῷ συνεπινοῶν, εἰδώς ὅτι μηδέτερον τῶν ἅμα κατά τήν ὕπαρξιν ἀλλήλοις ἐξ ἀϊδίου συνόντων εἶναι δύναται τοῦ ἑτέρου ποιητικόν. Ἀσυλλόγιστον γάρ τοῦτο παντάπασι καί ἀνένδεκτον, καί τοῖς νοῦν ἔχουσι καταγέλαστον ἐπί τῶν ἐχόντων ἅμα τό εἶναι ποιεῖσθαι ἄλλο ἄλλου ποιητικόν. Ἀλλ᾿ ἐκ Θεοῦ τοῦ ἀεί ὄντος τά πάντα ἐκ τοῦ μή ὄντος γενέσθαι παντελῶς τε καί ὁλικῶς, ἀλλ᾿ οὐ μερικῶς τε καί ἀτελῶς, ὡς ἐξ αἰτίας ἀπειρογνώστου καί ἀπειροδυνάμου σοφῶς παρηγμένα, δέξηται, καί ἐν αὐτῷ συνεστηκέναι τά πάντα, ὡς ἐν  παντοκρατορικῷ πυθμένι φρουρούμενά τε καί διακρατούμενα, καί εἰς αὐτόν τά πάντα ἐπιστρέφεσθαι, καθάπερ εἰς οἰκεῖον ἕκαστα πέρας, ὡς που φησιν ὁ μέγας Ἀρεοπαγίτης Διονύσιος.   

Θεωρία ἀποδεικτική τοῦ εἶναι κατά φύσιν ἐπί πάντων τήν τοῦ Θεοῦ πρόνοιαν.

Καί προνοητήν αὐτόν εἶναι πεισθήσεται τῶν ὄντων, δι᾿ ὧν ὅτι καί Θεός ἐστιν ἐδιδάχθη, δίκαιον εἶναι κρίνων καί εὔλογον, μή ἄλλον εἶναι φύλακα καί ἐπιμελητήν τῶν ὄντων ἤ μόνον τόν τῶν ὄντων δημιουργόν. Αὐτή γάρ ἡ τῶν ὄντων διαμονή καί ἡ τάξις καί ἡ θέσις καί ἡ κίνησις, καί ἡ ἐν ἀλλήλοις τῶν ἄκρων διά τῶν μέσων συνοχή, μηδέν κατά τήν ἐναντιότητα λυμαινομένων ἀλλήλοις, ἤ τε τῶν μερῶν πρός τά ὅλα σύννευσις, καί τῶν ὅλων πρός τά μέρη δι᾿ ὅλου ἕνωσις, καί αὐτῶν πρός ἄλληλα τῶν μερῶν (1189) ἡ ἄμικτος διάκρισις κατά τήν ἰδιάζουσαν ἑκάστου διαφοράν, καί ἀσύγχυτος ἕνωσις κατά τήν ἀπαράλλακτον ἐν ὅλοις ταυτότητα, καί ἡ πάντων πρός πάντα, ἵνα μή τά καθ᾿ ἕκαστον λέγω, σύγκρισίς τε καί διάκρισις, καί ἡ πάντων καί ἑκάστου κατ᾿ εἶδος διαδοχή ἀεί φυλαττομένη, μηδενός τό παράπαν τοῦ οἰκείου τῆς φύσεως λόγου παραφθειρομένου καί πρός ἄλλο συγχεομένου τε καί συγχέοντος, δείκνυσι σαφῶς τά πάντα τῇ προνοίᾳ συνέχεσθαι τοῦ πεποιηκότος Θεοῦ. Οὐ γάρ οἷόν τέ ἐστιν ἀγαθόν ὄντα τόν Θεόν μή καί εὐεργετικόν πάντως εἶναι, μηδέ εὐεργετικόν ὄντα μή καί προνοητικόν πάντως εἶναι, καί διά τοῦτο τῶν ὄντων θεοπρεπῶς ἐπιμελούμενον σοφῶς αὐτοῖς ὥσπερ τό εἶναι καί τήν κηδεμονίαν χαρίζεσθαι. Πρόνοια γάρ ἐστι κατά τούς θεοφόρους Πατέρας ἡ ἐκ Θεοῦ εἰς τά ὄντα γινομένη ἐπιμέλεια. Ὁρίζονται δέ αὐτήν καί οὕτως, Πρόνοιά ἐστι βούλησις Θεοῦ δι᾿ ἥν πάντα τά ὄντα τήν πρόσφορον διεξαγωγήν λαμβάνει. Εἰ δέ Θεοῦ βούλησίς ἐστιν, ἵνα αὐτοῖς τῶν διδασκάλων χρήσωμαι τοῖς λόγοις, πᾶσα ἀνάγκη κατά τόν ὀρθόν λόγον γίνεσθαι τά γινόμενα, τήν κρείττω μή ἐπιδεχόμεα τάξιν, αὐτόν οὖν εἶναι προνοητήν ἐκ παντός τρόπου εἰπεῖν ἐναχθήσεται ὁ τήν ἀλήθειαν ὁδηγόν ἔχειν ἑλόμενος, ὅν καί ποιητήν ἔγνω τῶν ὄντων ἀληθῶς, ἤ τοῦ πεποιηκότος τά ὄντα, εἴπερ κἀν τοῖς ζώοις, ὅταν ταῖς κατά λόγον ἐφόδοις τοῖς οὖσιν ἐμβαλόντες ἡμῶν τό νοερόν εὑρίσκομεν ἔμφασιν, οὐκ ἀγενῶς τά ὑπέρ λόγον εἰκάζουσαν. Ἐκεῖνά τε γάρ ὁρῶντες κατά γένος τῶν ἐξ αὐτῶν φυσικῶς ἐπιμελούμενα, θαῤῥοῦντες καί ἡμεῖς τόν περί τοῦ προνοητήν μονώτατον εἶναι τόν Θεόν πάντων τῶν ὄντων μετ᾿ εὐσεβοῦς παῤῥησίας εὐσεβῶς ἑαυτοῖς λόγον διοριζόμεθα, καί οὐ τῶν μέν, τῶν δέ οὔ, καθάπερ τινές τῶν τά ἔξω φιλοσοφησάντων, ἀλλά πάντων ὁμοῦ, κατά μίαν τῆς ἀγαθότητος καί ἀπαράλλακτον βούλησιν, τῶν τε καθόλου καί τῶν καθ᾿ ἕκαστον, εἰδότες ὡς τῶν κατά μέρος πάντων τῷ μή προνοίας τυγχάνειν καί φυλακῆς τῆς πρεπούσης διαφθειρομένων καί τά καθόλου συνδιαφθαρήσεται (ἐκ γάρ τῶν κατα μέρος τά καθόλου συνίστασθαι πέφυκε), τήν περί τούτου λογικήν ἀπόδειξιν, διά τῆς εὐλόγου ἀντιστροφῆς πρός τήν ἀλήθειαν ὀρθῶς ποδηγοῦσαν, ἑαυτοῖς προβαλλόμενοι. Εἰ γάρ τά καθόλου ἐν τοῖς κατά μέρος ὑφέστηκεν, οὐδαμῶς τό παράπαν τόν τοῦ καθ᾿ αὐτά εἶναί τε καί ὑφεστάναι λόγον ἐπιδεχόμενα τῶν κατά μέρος διαφθειρομένων παντί που δῆλόν ἐστιν ὡς οὐδέ τά καθόλου στήσεται. Τά μέρη γάρ ἐν ταῖς ὁλόγησι, καί αἱ ὁλότητες ἐν τοῖς μέρεσι καί εἰσί καί ὑφεστήκασι. Καί οὐδείς ἀντερεῖ λόγος· πλήν ὅτι ὑπό τῆς ἀληθείας ὥσπερ δεσμούμενοι ἄκοντες καί αὐτοί τῆς προνοίας τήν δύναμιν ἐξαγγέλλουσι καί διά πάντων διήκειν κατασκευάζουσι δι᾿ ὧν αὐτοῖς κατεσπούδασαν. Λέγοντες γάρ ὑπό τῆς προνοίας ἄγεσθαι μόνα τά καθόλου, λελήθασιν ἑαυτούς καί τῶν κατα μέρος εἶναι πρόνοιαν λέγοντες, ἐξ ἀνάγκης πρός τήν ἀλήθειαν, ἥν φεύγειν σπουδάζουσιν, ὑπαγόμενοι. Εἰ γάρ χάριν (1192) διαμονῆς τά καθόλου προνοίας ἀξιοῦσθαί φασι, ταύτης πολλῷ πρότερον ἀξιοῦσθαι τά κατά μέρος εἰσάγουσιν, ἐν οἶς ἡ τῶν  καθόλου διαμονή καί ὑπόστασις. Συνεισάγεται γάρ ἀλλήλοις ταῦτα διά τήν κατά φύσιν ἀδιάλυτον πρός ἄλληλα σχέσιν, καί θατέρου πρός διαμονήν συντητουμένου, μηδέ τό ἕτερον ταύτης εἶναι τῆς φυλακῆς ἀλλότριον, καί ἑνός πάλιν τῆς πρός διαμονήν φυλακῆς διαπίπτοντες μηδέ τό ἄλλο ταύτης τυγχάνειν λέγει ἀκόλουθον. Ἄλλως τε δέ κατά τρεῖς τρόπους τό μή πάντων τῶν ὄντων προνοεῖν τόν Θεόν λέγεται. Ἤ γάρ ἀγνοεῖν αὐτόν λέγουσι τῆς προνοίας τήν μέθοδον, ἤ μή βούλεσθαι, ἤ μή δύνασθαι. Ἀλλά μήν κατά τάς κοινάς πάντων ἐννοίας ἀγαθός ὤν καί ὑπεράγαθος ὁ Θεός ἀεί πάντως τά καλά βούλεται καί πᾶσι, καί σοφός ὑπάρχων καί ὑπέρσοφος, μᾶλλον δέ πάσης σοφίας πηγή, γινώσκει πάντως τά συμφέροντα, καί δυνατός ὤν, μᾶλλον δέ ἀπειροδύναμος, ἐνεργεῖ πάντως θεοπρεπῶς ἐν πᾶσι τά ἐγνωσμένα αὐτῷ καί βεβουλημένα καλῶς καί συμφέροντα, ὡς ἀγαθός καί σοφός καί δυνατός, δεικνούμενος διά πάντων τῶν τε ὁρατῶν καί τῶν ἀοράτων, καί τῶν καθόλου καί τῶν μερικῶν, καί τῶν μικρῶν καί τῶν μεγάλων, καί πάντων τῶν κατά πᾶσαν τήν οἱανοῦν οὐσίαν τό εἶναι ἐχόντων, μηδέν ὑφιείς τῆς κατά τήν ἀγαθότητα καί τήν σοφίαν καί τήν δύναμιν ἀπειρίας, καί πάντα κατά τόν ἑκάστων τοῦ εἶναι λόγον πρός τε ἑαυτά καί ἄλληλα κατά τήν ἀδιάλυτον πάντων σχετικήν ἁρμονίαν τε καί διαμονήν συντηρῶν. Τί δέ, αὐτήν καθ᾿ ἑαυτήν οὐ κατανοοῦμεν τήν φύσιν περί τοῦ εἶναι τήν ἐπί πάντα τοῦ Θεοῦ πρόνοιαν σαφῶς οὖσαν διδάσκαλον; Τεκμήριον γάρ οὐ μικρόν τοῦ φυσικῶς ἡμῖν ἐνεσπάρθαι τήν τῆς προνοίας γνῶσιν ἡ φύσις αὐτή δίδωσιν, ὁπηνίκα ἄν ἡμᾶς ἀδιδάκτως ὥσπερ ὠθοῦσα πρός τόν Θεόν διά τῶν εὐχῶν ἐν ταῖς ἐξαίφνης περιστάσεσιν ἐκεῖθεν ζητεῖν τήν σωτηρίαν παρασκευάζει. Ὑπ᾿ ἀνάγκης γάρ ἄφνω συλληφθέντες ἀπροαιρέτως, πρίς τινα καί σκέψασθαι, τόν Θεόν ἐπιβοώμεθα, ὡς ἄν τῆς προνοίας αὐτῆς πρός ἑαυτήν καί λογισμῶν χωρίς ἑλκούσης ἡμᾶς, καί τό τάχος τῆς ἐν ἡμῖν νοερᾶς νικώσης δυνάμεως, καί πάντων ἰσχυροτέραν τήν θείαν προδεικνυούσης βοήθειαν. Οὐκ ἄν δέ ἡμᾶς ἦγεν ἀπροαιρέτως ἡ φύσις ἐπί τό μή φύσιν ἔχον γίνεσθαι. Πᾶν δέ τό ὁτῳοῦν φυσικῶς ἑπόμενον, ὡς πᾶσιν ἄδηλον, ἰσχυράν ἔχει καί ἀκαταμάχητον κατά τήν ἀπόδειξιν τῆς ἀληθείας τήν δύναμιν. Εἰ δέ ὅτι ἀκατάληπτος ἡμῖν τῆς τῶν κατά μέρος προνοίας ὁ λόγος, ὥσπερ οὖν καί ἔστι κατά τό, Ὦ ἀνεξερεύνητα τά κρίματα αὐτοῦ καί ἀνεξιχνίαστοι αἱ ὁδοί αὐτοῦ, διά τοῦτο φαῖεν μηδέ πρόνοιαν εἶναι, οὐκ ὀρθῶς ἐροῦσι κατά τόν ἐμόν λόγον. Εἰ γάρ πολλή τίς ἐστιν ἡ διαφορά καί ἀκατάληπτος τῶν ἀνθρώπων ἑκάστου πρός ἕκαστον καί ἡ πρός ἑαυτόν ἑκάστου ἑναλλαγή, ἔν τε βίοις καί ἤθεσι καί γνώμαις καί  προαιρέσεσι καί ἐπιθυμίαις, ἐπιστήμαις τε καί (1193) χρείαις καί ἐπιτηδεύμασι καί αὐτοῖς τοῖς κατά ψυχήν λογισμοῖς ἀπείροις οὖσι σχεδόν, καί πᾶσι τοῖς καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν καί ὥραν ἐπισυμβαίνουσι συμμεταβαλλομένου (ἀγχίστροφον γάρ τοῦτο τό ζῶον ὁ ἄνθρωπος, ὀξέως τοῖς καιροῖς καί ταῖς χρείαις συμμεταβαλλόμενον), ἀνάγκη πᾶσα καί τήν πρόνοιαν, προγνωστικῶς πάντα συνειληφυῖαν κατά περιγραφήν τά καθ᾿ ἕκαστα, διάφορόν τε καί ποικίλην φαίνεσθαι καί πολυσχιδῆ, καί τῇ τῶν πεπληθυσμένων ἀκαταληψίᾳ συνεκτεινομένην ἑκάστῳ προσφόρως καθ᾿ ἕκαστον καί πρᾶγμα καί νόημα, μέχρι καί τῶν ψιλῶν κινημάτων τῶν κατά ψυχήν καί σῶμα συνισταμένων, ἁρμόζεσθαι. Εἰ οὖν τῶν κατά μέρος ἀκατάληπτός ἐστιν ἡ διαφορά, καί τῆς ἁρμοζούσης αὐτοῖς εἰκότως προνοίας ἄπειρος ὁ λόγος, ἀλλ᾿ οὐκ, ἐπειδή ἄπειρός τε καί ἄγνωστος ἡμῖν τῆς τῶν κατά μέρος προνοίας ὁ λόγος τυγχάνει, τήν ἰδίαν ἄγνοιαν ἀναίρεσιν ποιεῖσθαι τῆς πανσόφου τῶν ὄντων κηδημονίας ὀφείλομεν, πάντα δέ καί ἀνεξετάστως, θεοπρεπῶς τε καί συμφερόντως, τά τῆς προνοίας ἐφυμνεῖν ἔργα καί ἀποδέχεσθαι, καί καλῶς γίνεσθαι τά γινόμενα πιστεύειν, κἄν ἡμῖν ὁ λόγος ἐστίν ἀνέφικτος. Πάντα δέ λέγων τά τῆς προνοίας φημί, οὐ γάρ τά κακῶς ὑφ᾿ ἡμῶν κατά τόν τοῦ ἐφ᾿ ἡμῖν λόγον γινόμενα· ταῦτα γάρ τοῦ κατά τήν πρόνοιαν λόγου παντελῶς ἀλλότρια. Τόν μέν οὖν σημαινόμενον τρόπον περί τῆς τῶν ἁγίων κατά τόν λόγον καί τήν θεωρίαν δυνάμεώς τε καί χάριτος ὑπό τοῦ μεγάλου τούτου διδασκάλου κατά τό δυνατόν στοχαστικῶς, ἀλλ᾿ οὐκ ἀποφαντικῶς (πολλῷ γάρ ἀπολείπεται τῷ μέτρῳ τῆς κατ᾿ αὐτόν ἀληθείας ὁ ἡμέτερος νοῦς), διά τῶν εἰρημένων ὑποδραμών τῷ λόγῳ, καί ὥσπερ ἰχνηλατήσας, τοιόνδε καθ᾿ ὑπόνοιαν μόνον φημί.

Επόμενη σελίδα

   ΄Εργα αγίου Μαξίμου: αρχική σελίδα