Μιχαήλ Α. Καλινδέρης
Αι Συντεχνίαι και η Εκκλησία επί Τουρκοκρατίας
Εκκλησιαστικαί Εκδόσεις Εθνικής Εκατονπεντηκονταετηρίδος. Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήναι 1973
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ'
ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΥΜΠΑΡΑΣΤΑΣΙΝ ΤΩΝ ΣΥΝΤΕΧΝΙΩΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
6. Χορηγίαι εις εκδόσεις βιβλίων.
Από τας απλουστέρας μορφάς υποστηρίξεως των εκδόσεων βιβλίων εκ μέρους των συντεχνιών είναι η εγγραφή εις τους συνδρομητάς διά της προκαταβολής σχετικού τιμήματος. Τούτο μαρτυρείται πολλάκις εκ του καταλόγου εις το τέλος πολλών βιβλίων αναγράφοντος ονομαστί πρωτομαΐστορας και μαΐστορας, αδελφότητας και άλλα διαφωτιστικά στοιχεία. Εκ των δωρεών προς τους ναούς εκ μέρους διαφόρων εσναφλήδων εκκλησιαστικών βιβλίων, ιερών ευαγγελίων μετά σχετικών επαργυρώσεων κλπ. διά της εγγραφής συνήθως αφιερωτικής σημειώσεως, νοείται η προς την καταναλωτικήν διάθεσιν κατεύθυνσις. Διότι μετά τα τελείως απαραίτητα διά την Εκκλησίαν βιβλία ως πρώτης ανάγκης, ήρχοντο τα προς τόνωσιν του θρησκευτικού συναισθήματος και είτα τα ανήκοντα εις τον κύκλον της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας και τα αναγόμενα εις την γενικήν γνώσιν. Διά την έλλειψιν τυπογραφείου εντός της τουρκικής επικρατείας επί αιώνας, βραχύβιον το εν Κων/λει επί Κυρίλλου του Λουκάρεως (1627) και το της Μοσχοπόλεως (1741), αι εκδόσεις εγίνοντο εις το εξωτερικόν, πρωτίστως εις την Βενετίαν.
Εις τας ούτω πως εμφανισθείσας εκδόσεις, χορηγοί εσναφλήδες βιοτέχναι ως ωργανωμένα σύνολα δεν μνημονεύονται, εξ όσων κατέχομεν. Αλλά και η κατ' άτομα χειρονομία των δεν φαίνεται αντιπροσωπευομένη διά πολλών εσναφλήδων -ήσαν άλλωστε οι περισσότεροι αγράμματοι χειρώνακτες.
Ούτω εις τον Μανωλάκην τον εκ Καστορίας αφιερούται η α' έκδοσις των Μαργαριτών Ιωάννου Χρυσοστόμου έτ.1675, αλλ' η αφιέρωσις πιθανόν να μη είναι και έκφρασις προς χορηγόν. Ως προς την εκδιδομένην το 1804 εις το τυπογραφείον του Πατριαρχείου Κων/λεως Ασματικήν Ακολουθίαν του Αγίου Μηνά του Αιγυπτίου και προσφωνουμένη «τω τιμιωτάτω και χρησιμοτάτω κυρ Σκουλή Σηλιβέργω Γουναρεϊ, ου και αναλώμασι εκδίδεται», (το Γουναρεϊ είναι μάλλον δηλωτικόν του επαγγέλματος). Σαφεστέρα η περί γούναρη συνδρομή εις έκδοσιν έτους 1811 εν Κων/λει της Ακολουθίας του ιερομάρτυρος Ελευθερίου (παρά του Αθανασίου του Παρίου) «συνδρομή ουκ ολίγη του τιμιωτάτου Μαργαρίτου, Χατζή Μαργαρίτου, γούναρη, και των τιμιωτάτων πραγματευτών... » κλπ. «Σπουδή δε και φιλοτίμω δαπάνη του εκ Λαρίσης αρτοπωλητού τιμιωτάτου κυρίου Βησσαρίωνος Χ.Γεωργίου» εκδίδεται το πρώτον τύποις εν Βενετία το 1805 η Ασματική Ακολουθία του εν Αγίοις οσιομάρτυρος Δαμιανού του νέου του εκ Μυριχόβου της Θεσσαλίας.
Τα των εκδόσεων έχουν άλλως ως προς τους ανήκοντας εις το επαγγελματικόν του Γένους τμήμα το αποκτήσαν δια των ταξιδίων επαφήν προς τον προηγμένον κόσμον της Δύσεως μετά της Μεσευρώπης και τον ομόδοξον του Βορρά. Τούτο, το τών συντροφιών δηλαδή εις πραγματείας με την εξειλιγμένην εμπορικήν του τάξιν υπό διαφόρους μορφάς ενώσεων, σωματείων, αδελφοτήτων, κομπανιών κλπ. παρέχει σαφείς μαρτυρίας υπέρ της πνευματικής προκοπής και καταρτίσεως του Γένους. Ούτω εκ των καθ' αυτό συστημάτων των εμπόρων κατά σύνολα λαμβανομένων μαρτυρούνται: Το των μεγαλεμπόρων Κων/λεως δαπανήσαν διά την έκδοσιν του έργου του Ν. Παπαδοπούλου «Ερμής ο Κερδώος, ήτοι Εμπορική Εγκυκλοπαιδεία» (Βιέννη 1815-17). «Εις το εν Κων/λει εντιμότατον σύστημα των Ελληνορωμαίων εμπόρων αφιερώνεται παρά του Ν.Παπαδοπούλου και το έργον του «Ο εμπορικός Κώδηξ» της Γαλλίας, Βιέννη 1817 ). Αδρά δαπάνη του εντιμοτάτου πραγματευτού κυρ Ιωάννου Στεφάνου του εκ Μελενίκου και της τιμιωτάτης Κομπανίας του Μπρασσοβού (Τρανσυλβανίας) εχαλκοχαράχθη εν Βιέννη το 1771: Η παγκόσμιος Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού. Χαλκογραφία. Αναλώμασι και δαπάνη των εν Βιέννη χρησιμωτάτων και εντιμοτάτων εμπόρων τύποις εκδίδεται προς ωφέλειαν των φιλογενών Ελλήνων (εν Βιέννη) το 1786 έργον του Χριστοδούλου του εξ Ακαρνανίας «Περί φιλοσόφου, Φιλοσοφίας, Φυσικών» κλπ. Δαπάνη των εν Βενετία φιλογενών πραγματευτών κυρίων: Χρήστου Ιωάννου, Παναγιώτου Μαζοκοπάνη, Μιχαήλ Γλυκύ, Πάνου Θεοδοσίου, Γεωργίου Βελλούδου, Δημητρίου Δήμου και Γεωργίου Τορτούρη εκδίδεται το 1792 (εν Βενετία) ο Α' τόμος του βιβλίου του Προκοπίου Πελοποννησίου «Έλεγχος κατά Αθέων και Δυσσεβών». Σπουδή τε και συνδρομή του Πανιερωτάτου και Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου αγίου Σερρών κ.κ. Κωνσταντίνου και των ευγενεστάτων και φιλοχρίστων Αρχόντων και Πραγματευτών της περιφήμου και θεοστηρίκτου ταύτης πόλεως Σερρών προς κοινήν των φιλομούσων ορθοδόξων ωφέλειαν εκδίδεται εν Βιέννη το 1802 το έργον του Σεργίου Μακραίου «Ορθόδοξος Υμνωδός». Διά φιλοτίμου δαπάνης και προτροπής των τιμιωτάτων πραγματευτών ΚΡ.ΤΡ. ΖΚ. και ΠΣ. εκδίδεται το 1803 το βιβλίον Αρισταίνετος, Αρισταινέτου επιστολαί. Δαπάνη της τιμιωτάτης Αδελφότητος των εν Ζέμονι Ρωμαίων εκδίδεται το 1803 εν Βούδα, το υπό του Γεωργίου Παπα-Ζαχαρίου συνταχθέν λεξικόν ρωμαϊκοσλαβωνικόν. Διά δαπάνης τινών φιλαδέλφων Χιοπολιτών εκδ. εν Λειψία το 1805 βιβλίον επιγραφόμενον «Ουρανού κρίσις».
Εκτός των ως ανωτέρω ενδιαφέρουσα είναι η παρακολούθησις των χορηγών εις εκδόσεις μέχρι της κατ' άτομον εμφανίσεως, μορφής περισσότερον συνήθους. Και πρώτον διαστέλλομεν χορηγήσαντας εις εκδόσεις πλείονας των τριών, εξ ων άξιοι μνημονεύσεως είναι: Οι Κοζανίται Τακιατζήδες, ο Ιωαννίτης Πολυζώης Λαμπανιτζιώτης, οι Κλεισουριείς αυτάδελφοι Δάρβαρη (αδελφοί του λογίου Δημητρίου), μάλιστα δε η πολυθρύλλητος και φιλοχριστος αυταδελφότης των εξ Ιωαννίνων Ζωσιμαδών, οι οποίοι δια των ηγεμονικών των δωρεών εξέδωκαν πάντα σχεδόν τα συγγράμματα Ευγενίου του Βουλγάρεως εις πολυτελείς εκδόσεις έτ.1796, τα Κυριακοδρόμια του Νικηφόρου Θεοτοκη διανείμαντες δωρεάν ταύτα εις τας εκκλησίας και εις τα πέρατα του Γένους, ως και την Ελληνικήν Βιβλιοθήκην του Κοραή, ήτοι την συλλογήν των αρχαίων δοκίμων ποιητών και πεζογράφων, δωρεάν επίσης αποστείλαντες και ταύτην πολλαχού του Ελληνισμού.
Εκ της τάξεως των τιμιωτάτων «εν πραγματευταίς» χορηγούς εις εκδόσεις βιβλίων αναφέρομεν χαρακτηριστικώς τους: Αναστάσιον Δούκαν εκ της πόλεως Πρεμετής, Θεόδωρον Εμμανουήλ Γκίκου εκ Μοσχοπόλεως, Δημήτριον Παύλου ευπατρίδην εξ Ιωαννίνων, Κων/τίνον Κουσκουρούλην εκ Λαρίσης, Ρίζον Δορμούζην εκ Τυρνάβου, Αποστόλην Ροζάνην εκ Κοζάνης, Γεώργιον Δ. Ζήσην, τιμιώτατον εν εμπόροις εκ Κοζάνης, Δήμον Ιωάννου Τολιόπουλον εκ της χώρας Κάλλιανης (Κοζάνης), Δημήτριον Γεωργίου Ιωαννίτην, χρησιμώτατον εν εμπόροις, τους Ι. Καρακάλλου και Δ. Κοντογόνην Πελοποννησίους, Παναγιώτην Ιωαννίτην τον Χατζή-Νίκου, Ευστάθιον Κατακουζηνόν, Θεόδωρον Δούκαν Λαζάρου εκ Σιατίστης, Δημήτριον Γιαννόπουλον Σπαρτιάτην και Γεώργιον Ιωάννου τον από Κερπινής, κωμοπόλεως Πελοποννήσου, Σεραφείμ Αθανασίου Μουρμούρογλου εκ χωρίου Φερτέκ (Μ. Ασίας), Τριαντάφυλλον Καραμπίναν τον εκ Καστορίας κλπ. κλπ.
Μετά της απλής δε μνείας «του τιμιωτάτου, εντιμοτάτου, χρησιμωτάτου, ευγενεστάτου ή χριστιανικωτάτου» τους: Σπυρίδωνα Ζελίου εξ Αργυροκάστρου, Γεώργιον Σαχελλαρίου έξ 'Αργυροχάστρου, Κων/τίνον Καλαφάτην εκ Ζαγοράς, Ιωάννην Πρίγκον εκ Ζαγοράς, Μιχαήλ Κάραλην τον εκ των ευπατριδών Χίου, Δημήτριον Καρίπογλου ευπατρίδην της μεγαλουπόλεως Θεσ/νίκης, Ιωάννην Γούτα Καυταντζόγλου Θεσσαλονικέα, Ρούσην Ι. Κοντορρούσην εκ Κοζάνης (1743, όχι τον πολιτικόν), Παρίσην Δ. Παμφύλου εκ Τυρνάβου, Δημήτριον Χ. Σωτήρ Μαλκοτζόγλου εκ Ραιδεστού, Ιωάννην Μαυροδαίον εκ Σισανίου Μακεδονίας, Ελευθέριον Μιχαήλ Ραψανιώτην, Αβράμιον Χατζή-Δημητρίου Αμπελακιώτην, τους Σιατιστείς αδελφούς Κων/τίνον και Ιωάννην Παπαγεωργίου, Κωνστήν Αβράμην Νεοχωρίτην, Δημήτριον Καρυτζιώτην Πελοποννήσιον, Χατζή-Γεώργιον Καλπακλόγλου εκ κώμης Αγίας Παρασχευής (Μηθύμνης), Ενθύμιον Δημητρίου εξ Αμπελακίων, Δήμον Ι. Μπουρνάζον εξ Αρβανιτοχωρίου του Μέγα Τουρνόβου, Ελένην Εμμαν. Τσαφρά εκ Θεσ/νίκης κλπ. κλπ. Από την ανιαράν μνείαν των ονομάτων και επωνύμων μετά των τόπων προελεύσεως των χορηγών συνάγεται η έκτασις (ίσως και ο βαθμός) φιλοτιμίας προς φωτισμόν του Γένους.
Εκτός των ως ανωτέρω χορηγιών εις εκδόσεις βιβλίων από πλευράς ουχί αμέσου σχέσεως προς τας συντεχνίας δύνανται να μνημονευθούν ενταύθα και αι αναλώμασι του Παναγίου Τάφου γενόμεναι από του 1698 εξ εκδόσεις, αι της μονής Κύκκου της Κύπρου από του 1751, αι της μονής του οσίου Ναούμ εκ του τυπογραφείου της Μοσχοπόλεως δύο ακολουθίαι: α) των Αγίων Πεντεκαίδεχα ιερομαρτύρων των... μαρτυρησάντων εν Τιβεριουπόλει τη κοινώς καλουμένη Στρουμνίτζη (1741) και β) του εν Αγίοις πατρός ημών Κλήμεντος Αρχιεπισκόπου Αχριδών (1742), αι των φροντιστηρίων: Θεσσαλονίκης 1787 και (του Ελληνικού) της Τεργέστης 1809, ως και η υπό του Μητροπολίτου Θεσ/νίκης Ιωσήφ μετά των 20 μονών του Αγίου Όρους κλπ. έκδοσις του Συναξαριστού του Νικοδήμου Αγιορείτου (Βενετία 1819). Επίσης αι υπό των Πατριαρχών Ιεροσολύμων Δοσιθέου, Αβραμίου και Εφραίμ, του Κων/λεως Γρηγορίου και Νεοφύτου, Κωνσταντίου Αρχιεπισκόπου Σιναίου, Αύυεντίου του Σόφιας, Αθανασίου του Δρύστρας, Ιεροθέου Ιωαννίνων Λεοντίου επισκόπου Ηλιουπόλεως του εκ Θεσ/νίκης, του Επισκόπου Σταγών Γαβριήλ, εκ χωρίου Λοζέτσι Ιωαννίνων, του Επισκόπου Καμπανίας Θεοφίλου του εξ Ιωαννίνων, Διονυσίου προηγουμένου της μονής Ιβήρων και άλλων πολλών κατ' άτομα εκ των της Εκκλησιαστικής ιεραρχίας αρχιδιακόνων κλπ. και των μοναστικών ταγμάτων, ιερομονάχων κλπ.
Δεν θα πρέπη να λησμονηθούν ενταύθα και αι εκδόσεις ή η υποστήριξις προς έκδοσιν βιβλίων εκ μέρους των Φαναριωτών και ειδικώς των ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας μετά των περί αυτούς (λογοθέτου - ποστελνίχου κλπ.), θεωρουμένων πάντων ως το πλέον προηγμένον τμήμα του Γένους και εκ των συντεχνιών προελθόν, καθ' α ήδη ελέχθησαν ανωτέρω.
|
