Φώτιος Σωτ. Ιωαννίδης
Το ορθόδοξο εκκλησιαστικό ήθος: Η πνευματική ιδιαιτερότητα της Ανατολής και η αναζήτηση της Δύσης
Η διαφορετική και αποκλίνουσα πορεία των δύο κόσμων
Η χριστιανική Εκκλησία αναπτύσσεται μέσα στο ιουδαϊκό και ελληνορωμαϊκό πολιτισμικό περιβάλλον. Συγκρούεται ανυποχώρητα με τις τρέχουσες περί Θεού και ανθρώπου αντιλήψεις, προβάλλοντας την Ανάσταση και τον εκκλησιαστικό ασκητικό τρόπο ύπαρξης του ανθρώπου.
Οι χριστιανικές κοινότητες βιώνουν το ευαγγελικό μήνυμα ευχαριστιακά και ασκητικά, όπως προκύπτει από το βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων και τις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου.
Η ανάπτυξη της οικουμενικής συνείδησης, που είχε ήδη καλλιεργηθεί μέσα στους κόλπους της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, βρίσκει τώρα την ουσιαστική της θρησκευτική αναφορά, το όραμα και την έκφρασή της. Ξεπερνιέται ο ατομισμός με την προβολή του προσώπου, που ευχαριστιακά μεταμορφώνεται σε οικουμενικό και καθολικό.
Η εξάπλωση του νέου τρόπου και προτύπου ζωής απορρέει από την εκκλησιαστικοποίησή της και την ασκητική τοποθέτηση προς τα πράγματα του κόσμου. Αυτά άλλωστε αποτελούν κάποια από τα βασικά σημεία στην πολεμική που ασκούν προς τις χριστιανικές κοινότητες οι επικριτές τους.
Η καθημερινή βίωση αυτού του ασκητικού, λειτουργικού - εκκλησιαστικού προτύπου προσφέρει νέα αντίληψη για τα επίγεια, με προοπτική προς τα επέκεινα και ουσιώδη μέσα στα οποία καταξιώνεται η ζωή του ανθρώπου.
Στην ανάπτυξη της ορθόδοξης εκκλησιαστικής παράδοσης απομονώνεται κάθε διαρχία με την ισορροπημένη βίωση του δόγματος και του ήθους. Η πίστη στη μεταμόρφωση του σύμπαντος κόσμου εν Χριστώ καταργεί κάθε διπολικότητα διάκρισης του ιερού προς το κοσμικό, σε αντίθεση με την εκλογικευμένη και κοσμική αντίληψη των πραγμάτων από το δυτικό Χριστιανό.
Η ορθόδοξη θεώρηση για τη ζωή είναι ενιαία και όχι διασπασμένη. Αυτός είναι και ο λόγος που στην ορθόδοξη Ανατολή δεν παρουσιάζονται αυτονομήσεις στον ανησυχητικό βαθμό της διάσπασης. Όπου όμως αυτές εκδηλώνονται, ή είναι καθ’ επίδραση ξένων προτύπων ζωής, ή πρόκειται για ηθελημένη απόκλιση από την ενότητα που προσφέρει το ορθόδοξο πρότυπο. Κάθε πιστός, που ακολουθεί στην ακρίβειά του το δόγμα και βιώνει το ασκητικό ήθος, αγωνίζεται για να κρατήσει αδιάσπαστη την κοινωνία και αδιαίρετο το εκκλησιαστικό σώμα.
Η μεσαιωνική Δύση αποτελεί τυπικό παράδειγμα της υιοθέτησης διαρχικών τάσεων όχι μόνο στη θεολογία, αλλά και στην κοινωνία της. Η προβολή της διάκρισης του κοσμικού από το ιερό κατατείνει, κατ’ ένα ασυνείδητο μάλλον τρόπο, να καταστήσει με την αλλοτριωτική εκκοσμίκευση κοσμικό ακόμα και αυτό το ιερό. Στο γεγονός αυτό δρα καταλυτικά η απουσία συνοδοιπορίας του ορθού δόγματος με το αυθεντικό ασκητικό ήθος της Εκκλησίας. Τα πολυδύναμα μοναχικά τάγματα με τον εξουσιαστικό, εκκοσμικευμένο και φεουδαρχικό τους χαρακτήρα αδυνατούν να λειτουργήσουν ως αντίβαρο στην εκτροπή από την καθολική πνευματική μεταμόρφωση του κόσμου.
Αντίθετα, το κοινοβιακό πνεύμα του ορθόδοξου μοναχισμού, με το ευχαριστιακό του ήθος, την ολοήμερη και καθημερινή δοξολογική του αναφορά στο Θεό, το δημοκρατικό του πνεύμα και τη συλλογική - εκκλησιαστική του διάσταση επηρεάζει καταλυτικά τις κοινότητες της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας. Το ίδιο ασκητικό ήθος κρατάει ζωντανή την πίστη των ορθόδοξων πληθυσμών και τους χαλυβδώνει, προκειμένου να ανταπεξέλθουν στις παντοίες κακουχίες για πολλούς αιώνες.
Ορισμένοι ισχυρίζονται πως οι ιστορικές συγκυρίες βοηθούν την Ανατολή στην εκγύμναση της καρτερικότητας, της λιτότητας και της ελπίδας για ανάταση. Η άποψη αυτή, που στην ουσία προσπαθεί μάλλον να αποσυνδέσει τον κοινωνικό από τον εκκλησιαστικό βίο, δεν μπορεί να παραβλέψει το ουσιαστικό γεγονός πως, ο απλός ορθόδοξος πιστός, παρ’ όλες τις αλλοτριώσεις που δέχεται, μένει σταθερός στην παράδοσή του, στο εκκλησιαστικό του ήθος, στο ασκητικό του φρόνημα και στην πνευματική του εξύψωση με πλήθος νεομαρτύρων και, ας μου επιτραπεί ο νεολογισμός, νεο-ησυχαστών αγίων.
Τη στιγμή λοιπόν που οι δυτικές κοινωνίες επιχειρούν να ανασυστήσουν το αρχαίο ελληνικό πνεύμα με την Αναγέννηση, σε ένα καθαρώς εκκοσμικευμένο περιβάλλον που οδηγεί στην οριστική διάσπαση και διάσταση του ιερού από το κοσμικό, ιδιαιτέρως κατά την περίοδο του Διαφωτισμού, η ορθόδοξη Ανατολή ζει ακόμα με απλότητα την ενοριακή κοινοτική ζωή στην πνευματική και κοινωνική της ολότητα. Τα ίδια χαρακτηριστικά διατηρούνται στον ορθόδοξο ανατολικό χώρο ακόμα και όταν στη Δύση ανδρώνεται το διχαστικό καπιταλιστικό πνεύμα, που σημειωτέον βρίσκει πρόσφορο έδαφος και θερμή υποδοχή από τους Προτεστάντες Χριστιανούς.
Οι δυτικές κοινωνίες βιώνουν για αιώνες την εκκοσμίκευση και τη στρέβλωση της χριστιανικής καθολικής αλήθειας με άμεσες συνέπειες στην έκφραση αυτής, δηλαδή στο ορθόδοξο ασκητικό ήθος. Οι προσπάθειες που γίνονται από το δυτικό άνθρωπο, προκειμένου να επανεύρει το αλλοτριωμένο του ήθος, εδράζονται και πάλι στη σφαίρα του κοσμικού γι’ αυτό και λειτουργούν ως υποκατάστατα.
Η αμετρία του καπιταλιστικού πνεύματος, που γεννά σωρεία κοινωνικών και ηθικών προβλημάτων, επιχειρείται να καμφθεί με την ιδεολογία του Σοσιαλισμού, σε μία προσπάθεια αντίταξης ενός «καινού» ήθους και μάλιστα υπολανθάνοντος χριστιανικού. Διεκδικεί λοιπόν η Δύση, μέσα από αυτό το ιδεολογικό υπόβαθρο, τη χαμένη απλότητα και πτωχεία, την ισοκατανομή των αγαθών, την αντίσταση στην υπερ-κατανάλωση και τη συναδέλφωση των ανθρώπων για τον κοινό σκοπό.
Το αίτημα για την ειρήνη, τον αφοπλισμό και τη σωτηρία του περιβάλλοντος δεν απορρέει πλέον από τη χριστιανική διδαχή και το εκκλησιαστικό ήθος, αλλά αποτελεί εκκοσμικευμένη ιδεολογική προβολή θέσεων, συγκεκριμένων και οργανωμένων κοινωνικών ομάδων.
Η σαρωτική πνοή, όμως, του ισχυρού ανέμου της εκκοσμίκευσης φτάνει και στην ορθόδοξη Ανατολή. Ο εκδυτικισμός αρχίζει με την προσβολή της αντίληψης για την ενότητα και καθολικότητα του κόσμου. Ο κατακερματισμός αυτού επιτυγχάνεται με τη σύσταση εθνικών κρατών και Εκκλησιών με καθαρώς εθνοφυλετικά κριτήρια. Η αρχή του «ντόμινο» λειτουργεί άψογα, αφού σύσσωμη η Ανατολή παραδίνεται στα νέα δεδομένα.
Σε ό,τι αφορά την ελληνική πραγματικότητα, από την εποχή του ελεύθερου ελληνικού κράτους μέχρι και τις ημέρες μας, αυτή προσπαθεί, τις περισσότερες φορές μάλλον απεγνωσμένα, να συντηρήσει την αρχή της ενότητας του κοσμικού με το ιερό και την πίστη στην ακεραιότητα της καθολικότητας σε κάθε επίπεδο. Το ορθόδοξο ασκητικό ήθος μοιάζει αμαυρωμένο, αφού η δυτικότροπη αμετρία κινείται κυριαρχικά, σχεδόν σε όλα τα επίπεδα που πρωταγωνιστεί ο άνθρωπος.
|
