Κ. Ι. Γιαννακόπουλος
Οι επιρροές της βυζαντινής παιδείας στο μεσαιωνικό δυτικό κόσμο
Από: Κ.Ι. Γιαννακόπουλος, Βυζαντινή Ανατολή και Λατινική Δύση, μτφρ. Κώστας Κυριαζής, εκδ. Εστία, Αθήναι ά.έ.
ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΕΝΗ ΖΩΗ
ΕΝΑ ΑΠΟ τα αποτελέσματα επαφής Ανατολής-Δύσης που μπορεί να μη γίνει αμέσως αντιληπτό είναι η επίδραση του πιο εξευγενισμένου τρόπου ζωής των βυζαντινών πάνω στον κατώτερο δυτικό μέσο όρο διαβιώσεως. Τα βυζαντινά υφάσματα, ιδιαίτερα τα μεταξωτά και τα σχεδιασμένα μεταξωτά, όπως τα βυζαντινά σκεύη και άλλα είδη, ήταν πολυζητημένα στη Δύση και η υίοθέτησή τους βοήθησε στο να οδηγηθεί η Δύση σε εκείνο που μπορούμε να ονομάσουμε πιο εξευγενισμένο τρόπο ζωής. Τα πιο απλά ξύλινα ή πέτρινα κάστρα και οι κατοικίες των δυτικών ευγενών, που σιγά-σιγά αντικαταστάθηκαν κατά την περίοδο των σταυροφοριών με ένα τύπο κάστρου με στρογγυλούς πύργους που η κατασκευή του επέτρεπε καλύτερη άμυνα και ανάπτυξη δυνάμεων, μπορεί να εμπνεύστηκαν από τις βυζαντινές συνήθειες. Οι Νορμανδοί της Σικελίας στα σίγουρα μάθανε κάτι από κείνα που ήξεραν πάνω στο κτίσιμο από τους Βυζαντινούς(57). Η Ελεονώρα της Ακουϊτανίας, η βασίλισσα της Γαλλίας του ΙΒ' αιώνα, που πολλές φορές πιστώνεται με την εισαγωγή μιας εκζητήσεως στη ζωή της δυτικής τάξης των ευγενών, ιδιαίτερα στις γυναίκες, απέκτησε μερικά απ’αυτά τα γούστα από την Αραβία και την βυζαντινή Ανατολή την εποχή που συνόδευε τις γαλλικές στρατιές στη δεύτερη σταυροφορία(58). Πριν απ’αυτό, τον Ι' αιώνα, όταν όπως σημειώσαμε η βυζαντινή πριγκίπισα Θεοφανώ παντρεύτηκε τον Γερμανό αυτοκράτορα Όθωνα τον Β΄ και έφερε σ’εκείνο που ονόμαζε «βάρβαρη Γερμανία» μεγάλο ελληνικό κύκλο, σκανδάλισε τους Γερμανούς επειδή πλενόταν σε λουτρό (που τότε το θεωρούσαν ανθυγιεινό οι δυτικοί) και επειδή φορούσε πλούσια μεταξωτά φορέματα. Μία γερμανίδα μοναχή, που δεν έκρυβε τα λόγια της, είπε πως είδε στον ύπνο της την Θεοφανώ στην κόλαση, επειδή έκανε όλες αυτές τις παραβάσεις. Και μόνο μερικά χρόνια αργότερα η ξαδέλφη της Θεοφανώς, η Μαρία Αργυρή, τάραξε τον καλό Πέτρο Νταμιάνι, τον ασκητικό ιταλό μοναχό, εισάγοντας την χρήση των πηρουνιών στην πόλη της Βενετίας(59).
Τα πολλά έργα της τέχνης, προϊόντα της θαυμάσιας βυζαντινής τεχνικής που ήρθαν στη Δύση μέσα στους αιώνες -εικόνες, γλυπτά σ’ελεφαντόδοντο και πετράδια σκαλισμένα, ζωγραφισμένα χειρόγραφα, χρυσά κι ασημένια κύπελλα, ορειχάλκινες θύρες, περίτεχνα γυαλικά κι άλλα είδη πολυτελείας- φαίνεται πως σημειώνουν σημαντική βυζαντινή επιρροή. Όμως δεν είναι πάντα εύκολο να καθορίσουμε πόσο επηρεάστηκε ακριβώς η Δύση και σε ποιο βαθμό. Ένας άλλος τρόπος για να δείξουμε την επίδραση αυτού του είδους σε μια πιο σταθερή μάλλον βάση θα ήταν ν’αναφέρουμε παραδείγματα δυτικών λέξεων -η γλώσσα είναι στο κάτω της γραφής το πιο σημαντικό μέσο μεταφοράς ιδεών- που η καταγωγή τους, όπως αποδείχτηκε από τους φιλόλογους, είναι βυζαντινή. Μεγάλη σειρά από ονόματα που παραθέτουμε πιο κάτω θα βοηθήσουν στο να φανούν μερικά από τα διάφορα πεδία που μπορεί να επηρεάστηκε η Δύση από την Ανατολή.
Π.χ. έχουμε από την Βενετία την ονομαστή «γόνδολα» που έρχεται από τη βυζαντινή λέξη «κοντούρα», μικρό σκάφος, και που προήλθε από την ελληνική λέξη «κόντουρος», που σημαίνει με μικρή ουρά. Από την περιοχή της Ραβέννας έρχεται η ιταλική «αγκούρια» (αγκούρι), που προήλθε από τη βυζαντινή «αγκούριον». Στο πεδίο της διοικήσεως, η άγγλική λέξη «κάνταστερ» (κτηματολόγιο) έρχεται από το βυζαντινό «κατάστιχον». Στη μουσική στα γαλλικά και αγγλικά το timbre είναι από το βυζαντινο «τύμπανον» (μικρό ταμπούρλο), που έρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «τύμπανον», ταμπούρλο. Η ισπανική botica (φαρμακείο) έρχεται από τη βυζαντινή «αποθήκη». Και σχετικά με υφάσματα, η παλιά γαλλική λέξη samit (αγγλικά samite), που σημαίνει βαρύ μεταξωτο ύφασμα, άρχισε από τη βυζαντινή «εξάμιτος»: έξη φορές πλεγμένη. Σχετικά με την επίπλωση, η γαλλική και αγγλική λέξη tapis (χαλί), στα Καταλανικά tapit, έρχεται από τη βυζαντινή «ταπέτα». Στην ιατρική, η ισπανική quemar, που σημαίνει καίω, έρχεται από τη βυζαντινή ή την ύστερη ελληνική «καύμα», που σημαίνει καυτηρίαση (παράγωγο του αρχαίου ελληνικού καίω)(60). Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε με πολλά ακόμα παραδείγματα αυτού του είδους. Όμως μπορούμε να παρατηρήσουμε εδώ ότι στο αιώνιο και πολυσύνθετο μεσογειακό παιγνίδι του πολιτιστικού πάρε δώσε, το βυζαντινό υλικό δεν λαμβανόταν πάντα άμεσα από τον δέκτη της δυτικής παιδείας, αλλά καμιά φορά μεταφερόταν μ’έναν τρίτο, π.χ. τους Άραβες, όπως ακριβώς το Βυζάντιο σε μερικές περιπτώσεις έπαιξε το ρόλο του μεσολαβητή ανάμεσα σε άλλους πολιτισμούς.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
57. Για τους στρογγυλούς πύργους βλέπε S. Toy, Α History οf Fortification (Λονδίνο 1955) 86 εξ. Για τους Νορμανδούς βλέπε Η. Brown, The English Castle (Λονδίνο 1936) 23. Οι Άραβες έμαθαν την οχυρωματική από τους Έλληνες και η Δύση επίσης έμαθε από το Βυζάντιο μέσω των Αράβων. Α. Choisi, L’art de bâtir chez les Byzantins (Παρίσι 1883) δεν είναι χρήσιμη εδώ. Τώρα παραβ. Α.Tuulse, Castles of the Western World (Βιέννη 1958), που είναι πιο προσεκτικός.
58. Α. Kelly, Eleanor of Aquitain and the four Kings (Καίμπριτζ Μασσ. 1950).
59. Runciman, Byzantine Civilization 237, και για τον Νταμιάνι βλέπε Α. Capecelatro, Storia di San Pier Damiano (Φλωρεντία 1862). L. Salzman, English Industries οf the Middle Ages (Οξφόρδη 1923) 171, λέει πως ως τον ΙΓ' αιώνα τα πηρούνια, παρ’όλο που ήταν γνωστά στή Δύση, δεν έμπαιναν στο τραπέζι· εκείνος που έτρωγε χρησιμοποιούσε το δικό του μαχαίρι ενώ τα κουτάλια ήταν κοινής χρήσης.
60. Γι’αυτές τις λέξεις είμαι ευγνώμων στους φίλους μου καθηγητές Χένρυ και Ρην Καχέϊν του Πανεπιστημίου του Ιλλινόϊ. Για την ισπανική λέξη quemar ιδιαίτερα βλέπε J. Corominas, Breve Diccionario Etimologico de la lengua castellana (Μαδρίτη 1961). Για τα μουσικά όργανα βλέπε Κ. Sachs, History of Musical Instruments (Νέα Υόρκη 1940).
|
