Γιώργος Γαλάβαρης
Η Εικόνα Σημάδι Γέννησης του Θεού στις "Προσευχές" του Rilke
[Το κείμενο αυτό αποτελεί μια βελτιωμένη παραλλαγή μιας διάλεξης που δόθηκε στα αγγλικά στο Συνέδριο «Βυζάντιο και Ευρώπη» στο Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών τον Ιούλιο 1985. Πρώτη δημοσίευση: ΕΠΟΠΤΕΙΑ, Ιανουάριος 1986].
2. Κεφάλαιο Ι
Δεν θα επιχειρήσω να αναλύσω εδώ την ποίηση του Ρίλκε και να την περιορίσω ανάμεσα σε οποιαδήποτε όρια. Οι σπουδές που έχουν γραφεί για τον ποιητή και το έργο του αποτελούν μια βιβλιοθήκη και με τις χρονολογίες τους καλύπτουν σχεδόν ένα ολόκληρο αιώνα. Παρ' όλα αυτά οι μελέτες που έχουν σα θέμα τους τον Ρίλκε και τις Καλές Τέχνες δεν είναι πολλές και για κάποιο ανεξήγητο λόγο η επίδραση της Ελλάδας στον ποιητή δεν έχει ακόμα ερευνηθεί συστηματικά. Ο Ρίλκε δεν κατάφερε να πραγματοποιήσει ένα ταξείδι στην Ελλάδα που το σχεδίαζε για καιρό. Έργα όμως της αρχαίας ελληνικής τέχνης, που είχε την ευκαιρία να δει πολλές φορές σε ευρωπαϊκά μουσεία, πήρανε μια ξεχωριστή θέση στην ποίησή του και εκεί μεταμορφωθήκανε σε σύμβολα της ανθρώπινης μοίρας ή της θέασης του Θεού από τον άνθρωπο. Έτσι ο Ρίλκε είδε την Ελλάδα μέσα από τα καλλιτεχνικά της δημιουργήματα. Για να αναφέρω ένα παράδειγμα: σε μια επιστολή που έστειλε στη γυναίκα του Κλάρα από το Παρίσι το 1902, ο ποιητής μνημονεύει τη Νίκη της Σαμοθράκης που την είχε δει στο Λούβρο, και λέει τα ακόλουθα:
Η Νίκη της Σαμοθράκης, η Θεά της Νίκης, στου καραβιού την πλώρη, με τη θαυμάσια κίνηση φορεμένη στης θάλασσας τον πλατύ άνεμο είναι για μένα θαύμα, σαν ένας ολόκληρος κόσμος. Αυτό είναι η Ελλάδα. Αυτό είναι ακρογιάλι, θάλασσα, φως, κουράγιο και νίκη...
Αργότερα, το 1908, το έργο αυτό βρήκε μια θέση στο "Requiem" που έγραψε ο ποιητής εις μνημόσυνον της στενής του φίλης, της μεγάλης ζωγράφου, Paula Modersohn - Becker.
Ελλάδα όμως είναι και το Βυζάντιο. Και ενώ η βυζαντινή παρουσία στην ποίηση του Ρίλκε έχει επισημανθεί από μελετητές του έργου του, δεν έχει αποτελέσει ακόμα ένα θέμα ειδικής μελέτης. Αυτό το σχεδίασμα που επιχειρώ , ελπίζω ότι ανοίγει άγνωστα μονοπάτια που τελικά θα οδηγήσουν σε μια πλήρη μελέτη της επίδρασης που είχε το Βυζάντιο στα οράματα του Ρίλκε με τη ζωγραφική του βούληση και πάνω από όλα με την εικόνα στη ρωσική της μορφή. Από την άποψη αυτή ο Ρίλκε παραμένει ένα μοναδικό φαινόμενο που δεν συνδέεται με τις "ρομαντικές" τάσεις ωρισμένων Ευρωπαίων ποιητών, όπως ο F. Rückert (1788-1866) ή ο W.B. Yeats που καμιά φορά δε ζητήσανε την έμπνευσή τους στο "λησμονημένο" Βυζάντιο.
Πολλά έχουν γραφεί για τα ταξείδια του Ρίλκε στη Ρωσία την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1899 και 1900, που πραγματοποίησε όταν ήταν 24 ετών με τη συντροφιά και καθοδήγηση της Lou Andreas Salomé (1861-1937) αυτής της ξεχωριστής γυναίκας, που είχε γεννηθεί στη Ρωσία και που έμελλε να έχει μια τέτοια βαθειά επίδραση στη ζωή και στη δημιουργία του ποιητή. Οι προετοιμασίες για τα ταξείδια, τα ίδια τα ταξείδια, οι συναντήσεις του και η επιθυμία του να γνωρίσει ό,τι ονόμαζε «την καρδιά της Ρωσίας» έχουν ειπωθεί πολλές φορές. Λίγους μήνες πριν πεθάνει --πέθανε στις 29 Δεκεμβρίου 1926-- σ' ένα γράμμα σε μια νεαρή του φίλη στις 17 Μαρτίου 1926 ο Ρίλκε έγραψε:
Η Ρωσία (την αναγνωρίζετε σε βιβλία όπως το "Ωρολόγιο") έγινε, μ' ένα συγκεκριμένο νόημα, το θεμέλιο της εμπειρίας μου και της ευαισθησίας μου...
Και στην τελευταία επιστολή που έγραψε στο τέλος του 1926 στο ζωγράφο Leonid Pasternak, τον πατέρα του Boris, ο Ρίλκε είπε πως η Ρωσία είχε εισδύσει στα κατάβαθα της ύπαρξής του. Όμοια αισθήματα εξέφρασε ο Ρίλκε στις αρχές του Σεπτέμβρη του 1926 στον ποιητή Paul Valery και στον Edmond Jalouk. Και αναφερόμενος σε συγκεκριμένα θέματα σχετικά με τον εσωτερικό του κόσμο, σ' ένα γραμμα του στην Ilse Jahr, 22 Φεβρουαρίου 1923, γράφει ότι:
...Η Ρωσία μου άνοιξε τον εαυτό της και μου χάρισε την αδελφότητα και τη σκοτεινιά του Θεού...
Δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία ότι αυτός ο βαθύς δεσμός με τη Ρωσία και το πνεύμα της χρωστούσε πολλά στη Λου. Πράγματι δεν ήταν δυνατόν να έχει ο Ρίλκε καλύτερο οδηγό. Η πρώτη κιόλας παραμονή τους στη Μόσχα είχε ιδιαίτερη σημασία με τις γνωριμίες που έκανε. Γνώρισε φημισμένους Ρώσους καλλιτέχνες, συγγραφείς και διανοουμένους όπως τον L.Pasternak, τον γλύπτη πρίγκηπα P. Troubetzkoi, τη Σοφία Schill και τον Λέοντα Τολστόϊ.
Πρέπει να μνημονεύσω ιδιαίτερα κάτι που είναι πολύ σημαντικό, ότι στις προετοιμασίες για τα ταξείδια ο Ρίλκε είχε συμπεριλάβει εντατικές σπουδές ρωσικής τέχνης. Οι σημειώσεις του σχετικά με τις σπουδές αυτές, που έχουν σωθεί, περιλαμβάνουν μαθήματα για την παλιά τέχνη της Ρωσίας και την αρχιτεκτονική της, μελέτες για το Κίεβο, το Νοβγκορόδ, το Πσκοβ, Βυζαντινή εικονογραφία, εικονογραφημένα χειρόγραφα, διακόσμηση των εκκλησιών και μικροτεχνία, που θάβρισκε αργότερα κάποια θέση στο έργο του ποιητή όπως στο Βιβλίο των Εικόνων, για παράδειγμα, ή σε μερικά μέρη των Τετραδίων του Malte Laurids Brigge, έργα που δεν είναι δυνατόν να συζητήσω εδώ. Επι πλέον ο Ρίλκε μελέτησε κι έμαθε να διαβάζει καλά την παλιά σλαβωνική, εκκλησιαστική γλώσσα. Έγραψε και μια σειρά ποιημάτων στα ρωσικά και επιχείρησε ρωσικές μεταφράσεις στα γερμανικά μεταξύ των οποίων ήταν και το παλιό ηρωικό άσμα του Igor. Τον δε τελευταίο μήνα της ζωής του, ο Ρίλκε πήρε μια νέα γραμματέα, μια Ρωσίδα, την Genia Tschernoswitow, που επρόκειτο να του διαβάζει δυνατά, στα Ρωσικά, τα απομνημονεύματα του πρίγκηπα Nolkonsky, του γενικού διευθυντή των αυτοκρατορικών θεάτρων. Αυτό μας δίνει μιαν ακόμη ιδέα του πόσο καλός γνώστης της ρωσικής γλώσσας ήταν ο Ρίλκε.
Πρόσφατα, νέο υλικό σχετικό με τα προβλήματα αυτά έχει παρουσιασθεί από τον Leonid Certkov (ο Ρίλκε και η Ρωσία, Βιέννη 1975) που το κεντρικό του όμως ενδιαφέρον παραμένει η επίδραση του Ρίλκε στη Ρωσία.
Κατά τη διαμονή του εκεί ο Ρίλκε γνώρισε καλά την εκκλησιαστική τέχνη και την αφομοίωσε. Στις θρησκευτικές τελετουργίες είδε την εκδήλωση ενός πνεύματος που για χρόνια είχε πια ξεχασθεί στην Ευρώπη και στη ρωσική χώρα είδε μια γη «όπου ο Θεός είναι ένα συνεχές γίγνεσθαι», όπως λέει σ' ένα του γράμμα στην Κλάρα στις 20 Ιανουαρίου 1907. Μνημονεύει τις θαυματουργές εικόνες που προσκύνησε, τα φημισμένα μοναστήρια και ιερούς τόπους που επισκέφθηκε, όπως το Nijni Novgorod, το Yaroslav, το Κίεβο που τον σαγήνεψε ξεχωριστά με τους χρυσούς τρούλους του περίφημου μοναστηριού του Αγίου Σεργίου και με την Pecherskaia Λάβρα με τις συγκλονιστικές της εικόνες και το λαβύρινθο των ιερών σπηλαίων που κλείνανε μέσα τους λείψανα αγίων. Ο Ρίλκε επισκέφθηκε τις σπηλιές αυτές μ'΄ένα κερί στο χέρι και με χαμηλωμένο από ευλάβεια κεφάλι. Με συγκίνηση περιγράφει ο ποιητής τρην εμπειρία του σ' ένα γράμμα στη μητέρα του:
...Ώρες ολόκληρες περιπλανιέται ακόμα και σήμερα κανείς στους διαδρόμους (που δεν είναι ψηλότεροι από έναν άνδρα μεσαίου ύψους και ούτε φαρδύτεροι από τους ώμους του), μπροστά στα κελλιά όπου ζήσανε άγιοι και άνθρωποι που κάνανε θαύματα και άλλοι που ήσαν εμπνευσμένοι από «τη θεία τρέλλα». Σήμερα σε κάθε κελλί υπάρχει μια ανοιχτή, ασημένια σαρκοφάγος κι αυτός που κάποτε έζησε εδώ, σχεδόν πριν από χίλια χρόνια, αναπαύεται τώρα σ' αυτή την πολύτιμη κασέλα. Το σώμα του, που δεν έχει φθαρεί, σκεπάζεται με πολύτιμα δαμασκηνά. Συνεχώς και αδιάκοπα έρχονται προσκυνητές από όλα τα μέρη, από τη Σιβηρία μέχρι τον Καύκασο, και φιλούν τα σκεπασμένα χέρια των Αγίων. Αυτό είναι το ιερώτερο μοναστήρι σ' όλη τη χώρα. Κρατώντας ένα αναμένο κερί στα χέρια μου πέρασα μέσα από όλους αυτούς τους διαδρόμους άλλοτε μόνος μου και άλλοτε με κόσμο που προσευχότανε. Οι εντυπώσεις μου όλων αυτών είναι βαθειές και σκοπεύω πριν φύγω από το Κίεβο να επισκεφθώ ακόμα μια φορά; αυτές τις μοναδικές κατακόμβες...
Πολλά χρόνια αργότερα μίλησε ο Ρίλκε γι' αυτή τη θρησκευτική του εμπειρία στο νεαρό J.R. Von Salis στο μικρό πύργο του Mouzot στην Ελβετία.
Στα προσκυνήματά του αυτά ο νεαρός ποιητής είδε εικόνες ζωγραφισμένες από τον A. Roublyov (1360-1430) που έμαθε την τέχνη του από τον Θεοφάνη τον Έλληνα, και εικόνες του Διονυσίου (1440-1508) που ζωγράφισε επίσης σύμφωνα με την παλιά Ελληνική αγιογραφική παράδοση. Από τέτοιες «συναντήσεις» και εμπειρίες ο Ρίλκε σχημάτισε την ιδέα ότι στην Ρωσία οι άνθρωποι ήσαν κοντά στο Θεό και κοντά στους ποιητές τους. Για τον εσωτερικά ανήσυχο Ρίλκε αυτή η επίγνωση ήταν μια συγκλονιστική εμπειρία που δεν την ξέχασε ποτέ.
Για όλα αυτά ο ποιητής είχε το απαραίτητο μυστικιστικό πνεύμα. Ανάμεσα σε άλλα μας λέει:
Ήταν σα νάξερα το κάθε τι από την αρχή, αν και έβλεπα τα πάντα για πρώτη φορά, το καθετί με περίμενε, ακόμα και οι καμπάνες.
Και αλλού:
Εδώ και τα πιο μικρά πράγματα είναι βαπτισμένα στο όνομα του Θεού.
Σ' όλη του τη ζωή θυμότανε το γιορτασμό του Πάσχα στη Μόσχα το 1899. Λίγα χρόνια αργότερα, όταν βρισκότανε στη Ρώμη, διηγείται σε μια επιστολή, γραμμένη για τη Λου την τελευταία μέρα του Μαρτίου 1904, πόσο δυστυχής ήταν στον Άγιο Πέτρο την ημέρα του Πάσχα, λέει ότι δεν του άρεσε ο Παλεστρίνα και ότι αποφάσισε να πάει σε μια ελληνική εκκλησούλα --δεν μας την ονομάζει-- να σταθεί μπροστά στο εικονοστάσι, να δει τους ιερείς με τ' άμφιά τους και ν' ακούσει τις ψαλμωδίες για να καταλάβει και πάλι το αληθινό νόημα της Ανάστασης του Χριστού.
Η Σοφία Schill, η ρωσίδα φίλη του Ρίλκε, που την αναφέραμε πιο πάνω (πέθανε το 1928) μας μιλάει για το ενδιαφέρον του ποιητή για την εκκλησιαστική τέχνη και για το πόσο είχε κατανοήσει τη σύνθεση των αρχιτεκτονικών και διακοσμητικών μορφών. Μας αναφέρει ακόμα ότι ο Ρίλκε αγόρασε ένα μεγάλο, Boyar, ασημένιο σταυρό του 17ου αιώνα και ότι το φορούσε στο στήθος του και έμοιαζε πραγματικά με ιερέα Ρώσο. Αυτή της η παρατήρηση δεν είναι πέρα από την πραγματικότητα, όπως μας αποδεικνύει μια θαυμάσια φωτογραφία του Ρίλκε που πάρθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 1900, όταν γύρισε από τη Ρωσία. Αυτή η φωτογραφία μας βοηθάει ακόμα να κατανοήσουμε καλύτερα τη μαγεία που κυρίεψε τον Pasternak καθώς αντίκρυσε το νεαρό ποιητή. Μας τον περιγράφει με ακρίβεια και λιτότητα:
Με το μαλακό γενάκι του και τα μεγάλα, γεμάτα αναζήτηση, απαλά, γαλάζια μάτια του, καθαρά σαν του μικρού παιδιού, με το ευγενικό του παράστημα, ο Ρίλκε έμοιαζε σαν ένας Ρώσος διανοούμενος.
Έτσι είδε τον ποιητή ο Pasternak και έτρσι τον παρουσίασε σε μερικά πορτραίτα που τα σχεδίασε με μολύβι την ίδια εποχή στη Μόσχα. Βασισμένο σ' ένα από αυτά είναι και το περίφημο πορτραίτο του Ρίλκε σε λάδι που ζωγράφισε ο ίδιος ζωγράφος μετά το θάνατο του φίλου του. Ο πίνακας αυτός είναι μυστηριακός και συμβολικός καθώς στο βάθος διαγράφονται ρωσικές εκκλησίες με ραδινούς τρούλους που υψώνονται μέσα από μια απόκοσμη καταχνιά.
Όταν ο Ρίλκε επέστρεψε από τη Ρωσία, έφερε μαζί του τέσσερις ρωσικές εικόνες και μια ρωσική λειψανοθήκη. Μια από τις εικόνες αυτές ήταν δώρο ενός Ουκρανού χωρικού, ο οποίος μας λέει η Κλάρα Ρίλκε, θεωρούσε την εικόνα προστάτιδα του σπιτιού του. Συγκινημένος από την ανθρώπινη ζεστασιά του Ρίλκε, του την πρόσφερε ως ένδειξη αδελφικής αγάπης. Έχει αναφερθεί επίσης από Ρώσους φίλους του Ρίλκε, ότι ο ποιητής αισθανότανε πολύ κοντά στην Ορθόδοξη πίστη.
Στο Βερολίνο, τον Οκτώβριο του 1900, ο Ρίλκε κατασκεύασε μια «όμορφη γωνιά» εικόνων στο σπίτι του και βυθίστηκε τόσο πολύ σε καθετί που είχε σχέση με τη Ρωσία, ώστε άρχισε να μιλάει σπασμένα γερμανικά! Προς το τέλος του Γενάρη του 1901 ο Ράϊνερ και η Λού αποχαιρετιστήκανε. Τη στιγμή αυτή του αποχαιρετισμού των ο Ράϊνερ απόθεσε στα χέρια της Λου τις «Προσευχές των Μοναχών» δηλαδή το "Ωρολόγιο", που μόλις είχε τελειώσει. Το "Ωρολόγιο" και οι "Ιστορίες του Καλού Θεού", που γραφτήκανε σχεδόν την ίδια εποχή, ήσαν το αποτέλεσμα της ρωσικής εμπειρίας.
|
