Γεώργιος Φίλιας
Επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Η Εορτή της Κοιμήσεως
Από Γ.Ν. Φίλια: «Οι Θεομητορικές Εορτές στη Λατρεία της Εκκλησίας.» Εκδ. ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα 2002.
1. Η δημιουργία της εορτής
(II) Η παράδοση περί της ταφής της Θεοτόκου
Οι απόκρυφες διηγήσεις παρέχουν μεν στοιχεία του εορτολογικού περιεχομένου (των γεγονότων της εορτής της Κοιμήσεως), δεν σχετίζονται όμως με τη διαδικασία εμφανίσεως της εορτής(13). Το ενδιαφέρον της περί του θέματος της εμφανίσεως μελέτης πρέπει να επικεντρωθεί στην παράδοση περί του τόπου της Κοιμήσεως και της ταφής της Θεοτόκου, εφόσον είναι εύλογο οι τοποθεσίες αυτές να απετέλεσαν το λίκνο εμφανίσεως της εορτής(14).
Η παράδοση περί Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην εν Ιεροσολύμοις οικία της(15) και ταφής της στην ίδια πόλη αναφαίνεται περί τον 5ο αι.(16) (περί τα τέλη του 4ου αι. ο Επιφάνιος Σαλαμίνος ουδεμία παρόμοια παράδοση γνωρίζει(17) και ενισχύεται από μαρτυρίες «Οδοιπορικών» του 6ου αι., τόσο του προσκυνητού Θεοδοσίου (530) περί υπάρξεως ναού προς τιμή της Θεοτόκου στη Γεθσημανή(18), όσο και του Αντωνίου της Πλακεντίας (570), ο οποίος επισημαίνει ότι εντός του ναού αυτού υπήρχε και ο τάφος της Θεοτόκου(19). Μνεία του τάφου αυτού γίνεται τον 7ο αι. στην Ανακρεόντιο ποίηση του Σοφρωνίου Ιεροσολύμων (+638)(20), ο οποίος τιμά τη Θεοτόκο στη συγκεκριμένη τοποθεσία(21). Η παράδοση της «Dormitio hierosolymata» (Κοιμήσεως εν Ιεροσολύμοις), όπως αναφέρεται στο «Brevarius de Hierosolyma» του 6ου αι.(22), φαίνεται να κατέχει την αίγλη της ιστορικότητας(23), προς αυτήν δε προσανατολίζονται σημαντικές έρευνες περί του τάφου της Θεοτόκου(24).
Κατά συγκυρία περισσότερο «μυστικιστική» και ολιγότερο ερευνητική ανεφάνη η παράδοση περί Κοιμήσεως και ταφής της Θεοτόκου στην Έφεσο. Αναφερόμεθα στην περί του θέματος «δραματική αποκάλυψη», την οποία διετείνετο ότι είχε η Anna Vatherine Emmerich, αυγουστινιανή μοναχή του αβαείου Agnetenberg της Βεστφαλίας (+1824). Οι «αποκαλύψεις» της Emmerich σχετίζονται με το γεγονός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, την οποία (Κοίμηση) τοποθετούν στην Έφεσο και, μάλιστα, στην οικία την οποία είχε οικοδομήσει ο ευαγγελιστής Ιωάννης(25). Η περιοχή της Εφέσου «Παναγία-Καπούλη» (πόρτες της Παναγίας) εθεωρήθη ως η τοποθεσία Κοιμήσεως της Θεοτόκου(26). Οι απόψεις αυτές δεν είχαν μεν την απαιτούμενη τεκμηρίωση, συνεκίνησαν όμως τους διατεινόμενους ότι η Θεοτόκος δεν ετάφη στη Γεθσημανή(27). Η παράδοση περί Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Έφεσο, άλλωστε, συντηρήθηκε από την απόκρυφη γραμματεία(28), αλλά κυρίως από το γεγονός συγκλίσεως της Γ' Οικουμενικής Συνόδου στο ναό της «αγίας Μαρίας» στην Έφεσο(29), αν και δεν υπάρχει βεβαιότητα περί αφιερώσεως του ναού αυτού στην παρθένο Μαρία ή σε ομώνυμη αγία(30).
Η «παράδοση της Εφέσου» αποτελεί μάλλον παρένθεση στο όλο θέμα του τόπου Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η μετακίνηση του ευαγγελιστού Ιωάννη στην
Έφεσο πραγματοποιείται σε χρονική στιγμή μεταγενέστερη του ημίσεως του 1ου αι., γεγονός το οποίο αποδυναμώνει εξαιρετικά την περίπτωση μεταφοράς της Θεοτόκου στην Έφεσο. Η περί Θεοτόκου παράδοση στην πόλη αυτή δεν είναι αναγκαίο να σχετίζεται με την αυτοπρόσωπη παρουσία της Θεοτόκου, αλλά προφανώς με την παρουσία του Ιωάννη, ο οποίος στην εκκλησιαστική συνείδηση ευρίσκετο στενά συνδεδεμένος με τη Θεοτόκο. Η πόλη των Ιεροσολύμων, άλλωστε, κατέχει μεγαλύτερες «περγαμηνές» -σε σχέση με την Έφεσο- ώστε να θεωρείται ως το λίκνο εμφανίσεως της εορτής της Κοιμήσεως.
Υποσημειώσεις
13. Νέλλα, Θεομήτωρ,σ. 27, σημ. 1.
14. Πρβλ. Cabrol, «Assomption», στ.2996.
15. H οικία αυτή είναι διαφορετική από το «υπερώο» των Πράξεων των Αποστόλων (1,13). Βλ. περισσότερα εν Lagrange, «Dormition», σσ. 599-600.
16. Βλ. σχετικώς εν Καλογήρου, «Μαρία», στ. 663/Σιώτη, Λατρεία Θεοτόκου, σ. 14.
17. Κατά αιρέσεων, 78,11, PG 42, 716Β-C. Βλ. και τίς παρατηρήσεις του Kellner, Heortologie, σ. 172.
18. Ibi est vallis Iosaphat, ibi Dominum Iudas traditit. Ibi est ecclesia Domnae Mariae matris Domini (De situ terrae sanctae, έκδ. Geyer, CCL 175, σ. 119). Ο Capelle επιχειρεί να αξιολογήσει περισσότερο τη μαρτυρία αυτή («Fete de la Vierge», σ.29, σημ. 61).
19. In qua valle Gethsemanae est Basilica sanctae Mariae, in qua monstratur sepulcrum de quo dicunt sanctam Mariam ad caelos fuisse sublatam (εκδ. J. Tobler, Itinera et descriptiones Terrae sanctae, t. I,Iena1877, σ.100). Ο Raes, όμως, θεωρεί ότι ο μαρτυρούμενος ναός και ο τάφος δεν ευρίσκοντο στον ίδιο τόπο («Assomption», σ.264).
20. PG 83(3), 3789Α• 3821Β- 3824Β.
21. H εν λόγω μαρτυρία του Σοφρωνίου παρατίθεται στην παρούσα ενότητα επειδή δεν συνεξετάζουμε την ποίησή του με τους εγκωμιαστικούς προς την Κοίμηση λόγους των λοιπών εκκλησιαστικών συγγραφέων.
22. Πρόκειται περί της ιεροσολυμιτικής λειτουργικής τάξεως, όπως εξάγεται από τα «Oδοιπορικά» των εκ της Δύσεως προερχομένων προσκυνητών των Αγίων Τόπων. Στο εν λόγω breviarium επαναλαμβάνεται η μαρτυρία των «Οδοιπορικών» ότι ibi (στη Γεθσημανή) est basilica sanctae Ariae, et ibi est sepulchrum eius (έκδ. Geyer, εν CCL 175, σ. 155).
23. Σωστές οι επισημάνσεις των Abel (Jerusalem, σσ. 816-817) και Σιώτη (Λατρεία Θεοτόκου,σ. 13).
24. Σύνοψη των ερευνών αυτών στις μελέτες των Nirsche (Das Grab) και Bagatti («tomba delle Vergine», σσ. 236-290). Τις θέσεις του Nirsche σχολιάζει και o Kellner (Heortologie, σ.172, σημ. 2).
25. Οι επί του θέματος αυτού «δραματικές αποκαλύψεις» της Emmerich εξεδόθησαν από το αβαείο της στο έργο Vie de Saint Vierge d’ après les meditations d’A,C. Emmerich, γαλλική μετάφραση υπό Η. Cazalès Paris 1931, ιδιαιτέρως σσ. 380-381.
26. Τα αναλυτικότερα συμπεράσματα της Emmerich δημοσιεύθηκαν μετά το θάνατό της (βλ. Panagia-Capouli). Σχετική αναφορά γίνεται και στην τότε νεοσύστατη Revue Biblique [1 (1892), σ. 463], γεγονός το oποίο μαρτυρεί το ερευνητικό ενδιαφέρον περί των απόψεων της Emmerich.
27. Ο κυριότερος εκπρόσωπος της απόψεως αυτής είναι ο (βλ. στη μελέτη του Grab der Maria)
28. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή, όταν o ευαγγελιστής Ιωάννης ήλθε στην Έφεσο, έφερε μαζύ του τη Θεοτόκο (βλ.σχετικώς εν Σιώτη, Λατρεία Θεοτόκου, σ. 12).
29. Βλ. Cabrol, «Assomption», στ. 2995.
30. Στεφανίδου, Ιστορία, σ. 316. Είναι χαρακτηριστικό της επί του θέματος ασαφείας ότι, ο Κύριλλος Αλεξανδρείας προσφωνών τα μέλη της Γ’ Οικουμενικής Συνόδου αναφέρεται σε ναό προς τιμή της Θεοτόκου [Χαίροις τύνοιν παρ’ ημών αγία μυστική Τριάς, η τούτους ημάς πάντας συγκαλεσαμένη επί τήνδε την Εκκλησίαν της Θεοτόκου Μαρίας, PG 77, 992Α-Β], ενώ ο τίτλος της προσφωνήσεώς του αναφέρεται σε ναό της αγίας Μαρίας [Όμιλία Δ', Εν Εφέσω λεχθείσα προς Νεστόριον, ηνίκα κατήλθον οι επτά προς την αγίαν Μαρίαν, 992Α].
|
