Eugene Troubetskoi
Το ουράνιο χρυσό: Η χρυσοκοντυλιά
Απόσπασμα από το φυλλάδιο : Δύο κόσμοι στην Ρώσικη εικονογραφία. Εκδόσεις του συγγραφέα. Μόσχα 1916.
Μετάφραση από τα Γαλλικά: Γιώργος Φωτόπουλος
Οι μεγάλοι ζωγράφοι της αρχαίας Ρώσικης εικονογραφίας όπως ακριβώς και οι θεμελιωτές του « συμβολικού » στην Ορθόδοξη τέχνη , οι Έλληνες εικονογράφοι , υπήρξαν χωρίς καμιά αμφιβολία δεινοί και βαθείς παρατηρητές του ουρανού και με τις δύο έννοιες του όρου. Ο φυσικός ουρανός προσφερόταν στα σωματικά τους μάτια και ενατένιζαν δια των πνευματικών οφθαλμών τον υπερβατικό ουρανό . Το θρησκευτικό τους βίωμα ζωντάνευε μέσα τους αυτό το δεύτερο ουρανό και η καλλιτεχνική τους δημιουργία έθετε σε αντιστοιχία τις δύο όψεις του ουρανού. Ο υπερβατικός ουρανός ενεγράφετο γι’ αυτούς στην ομορφιά της πολυχρωμίας ενός ουράνιου τόξου που χρησιμοποιεί όλους τους χρωματικούς τόνους . Μέσα σ’ αυτή την αντιστοιχία τίποτα δεν ήταν αυθαίρετο . Κάθε χρώμα , εφ’ όσον χρησιμοποιείται , κρύβει ένα ιδιαίτερο νόημα και κατέχει το λόγο αυτής της ιδιαιτερότητας . Το ότι αυτό το νόημα δεν μας είναι πάντα προφανές ή προσιτό προέρχεται αποκλειστικά από τη δική μας ανικανότητα :χάσαμε το κλειδί που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε αυτή τη μοναδική τέχνη στον κόσμο .
Στην εικονογραφία , η γκάμα των χρωμάτων που είναι επιφορτισμένα μ’ ένα νόημα είναι απεριόριστη , όπως ακριβώς οι φυσικές αποχρώσεις του ουρανού . Πριν απ’ όλα , φαίνεται , ο εικονογράφος χρησιμοποιεί ένα μεγάλο αριθμό αποχρώσεων του μπλε : μπλε σκούρο της έναστρης νύχτας , χτυπητό μπλε του ουρανού το καταμεσήμερο και την πληθώρα των απαλών μπλε του ουρανού στο τελείωμα της ημέρας που ποικίλουν από το μπλε τιρκουάζ ως το πράσινο-μπλε .Οι Ρώσοι που κατοικούν σε βόρειους τόπους έχουν πολύ συχνά την ευκαιρία να παρατηρήσουν αυτούς τους πρασινωπούς τόνους του μπλε μετά το ηλιοβασίλεμα . Ωστόσο το μπλε-ουρανί αποτελεί το συνηθισμένο φόντο στο οποίο ξεχωρίζει μια ατέλειωτη ποικιλία ουράνιων αποχρώσεων :το τρεμοφέγγισμα της έναστρης νύχτας , η αντανάκλαση της αυγής , οι μαύροι νυχτερινοί κύκλοι της καταιγίδας , η λάμψη του καιόμενου ηλιοβασιλέματος , το ουράνιο τόξο ,τέλος ,το χρυσαφί του μεσημεριού , όταν ο ήλιος φθάνει στο αποκορύφωμά του .
Η αρχαία Ρώσικη εικονογραφία , χρησιμοποιεί συμβολικά όλες αυτές τις αποχρώσεις . Οι εικονογράφοι γνώριζαν να τις χρησιμοποιούν ,ακριβώς για να διαφοροποιήσουν τον υπερβατικό ουρανό απ’ αυτόν εδώ κάτω , δηλαδή απ’ αυτόν του τομέα της ύπαρξής μας .Εδώ βρίσκεται το κλειδί που μας οδηγεί , δια του ωραίου, στην ανείπωτη κατανόηση του συμβολισμού των χρωμάτων της εικονογραφίας .
Να λοιπόν χωρίς αμφιβολία ο μίτος που μας καθοδηγεί : ο μυστικισμός της εικονογραφίας είναι πριν απ΄ όλα ένας μυστικισμός του ήλιου στο πιο υψηλό πνευματικό του νόημα .Όσο ωραία κι αν είναι τα άλλα χρώματα του ουρανού , το χρυσαφί του ήλιου στο ζενίθ του είναι αυτό που συμβολίζει « το φως των φώτων » , το « θαύμα θαυμάτων » . Όλα τα άλλα χρώματα προσδιορίζονται από την εξάρτησή τους σε σχέση με το ηλιακό χρυσό και συνθέτουν μια « τάξη » μια « ιεραρχία » γύρω απ’ αυτό .Το νυχτερινό μπλε , το τρεμοφέγγισμα των άστρων , το πυρπολούμενο φως του ήλιου που δύει εξαφανίζονται μπροστά του . Από το παιχνίδισμα των ακτίνων του ήλιου είναι που προσδιορίζονται όλα τα χρώματα του ουράνιου τόξου , διότι ο ήλιος αποτελεί στον ουρανό και κάτω απ΄ τον ουρανό την πηγή κάθε φωτός και κάθε χρώματος .
Έτσι στην εικονογραφία τα χρώματα , εστιάζονται γύρω από τον « ακοίμητο » ήλιο. Κάθε χρώμα του ουράνιου τόξου βρίσκει το νόημά του στην απεικόνιση μιας πλευράς της θείας δόξης που εκπηγάζει από την υπερβατικότητα . Αλλά ανάμεσα σ΄ όλα τα χρώματα μόνο το χρυσό του ήλιου υποδεικνύει το κέντρο της θείας ζωής και όλα τα άλλα περιστρέφονται γύρω απ΄ αυτό.
Μόνον ο Θεός ο οποίος αστράφτει όπως ο ήλιος είναι η πηγή του βασιλικού φωτός , τα άλλα χρώματα που τον περιβάλλουν εκφράζουν την αληθινή φύση της δημιουργίας , τον ουρανό και την « γη της δόξης » που συνιστούν τον ζωντανό ναό του Κυρίου , τον ναό που δεν έχει δημιουργηθεί από χέρι ανθρώπου .
Η εικονογραφία από μια βέβαιη μυστική ενόραση , φανέρωσε εκ των προτέρων το μυστήριο του ηλιακού φάσματος το οποίο ανακαλύφθηκε επιστημονικά λίγους αιώνες αργότερα . Είναι σαν να είχε « αισθανθεί » στην πολυφωνία των χρωμάτων την πολύχρωμη διάθλαση του μοναδικού μυστηρίου της θείας ζωής , της ηλιακής ζωής . Αυτό το θείο χρώμα φέρει στην εικονογραφία ένα ειδικό όνομα , αυτό της χρυσοκοντυλιάς . Ο τρόπος παρουσίασής του είναι εξαιρετικά αξιοσημείωτος . Η χρυσοκοντυλιά δεν έχει ποτέ την συμπαγή όψη του χρυσού του κόσμου τούτου , μοιάζει μ’ ένα αέρινο αιθέριο ιστό από χρυσές ανάλαφρες ακτίνες που προέρχονται από τον Θεό και φωτίζουν με μία θεία λάμψη ό,τι τις περιτριγυρίζει . Κάθε φορά που βλέπουμε τη χρυσοκοντυλιά σε μία εικόνα , αυτό προϋποθέτει πάντα και δεικνύει την παρουσία του Θείου ως πηγής αυτής της χρυσοκοντυλιάς . Η χρυσοκοντυλιά εκφράζει τον δοξασμό από το θείο φως , πιο συγκεκριμένα δηλώνει την εισχώρηση στη θεία ζωή , αυτό που παρουσιάζεται σ’ αυτήν σαν κάτι πολύ κοντινό . Έτσι καλύπτονται με χρυσοκοντυλιά , τα ενδύματα της « Σοφίας », της « Σοφίας του Θεού »και τα ενδύματα της Μητέρας του Θεού κατά την μετάστασή της στους ουρανούς μετά την Κοίμηση .Συχνά επίσης η χρυσοκοντυλιά κάνει να τρεμοφέγγουν τα φτερά των Αγγέλων, επιχρυσώνει τις κορυφές των δένδρων του παραδείσου και καμιά φορά καλύπτουμε στις εικόνες τους τρούλους των Εκκλησιών . Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτοί οι τρούλοι , στην εικονογραφική τους απόδοση δεν είναι καλυμμένοι μ’ ένα συμπαγές στρώμα χρυσού , αλλά με ακτίνες και χρυσά τρεμοφεγγίσματα . Χάρη στην αιθέρια ελαφρότητά τους αυτές οι ακτίνες θυμίζουν ένα φως ζωντανό , ζεστό και σαν να κινείται . Κάνουν τα ρούχα του δοξασμένου Χριστού να αστραποβολούν , τα στολίδια και το θρόνο της Σοφίας να σπινθηροβολούν σαν από φωτιά , και τη ράχη των Εκκλησιών να καίγεται στους ουρανούς . Και ακριβώς απ’ αυτή τη ζωντανή λάμψη , απ’ αυτόν τον δυναμισμό που τρεμοφέγγει , η δόξα του επέκεινα διακρίνεται απ’ ό,τι είναι του Κόσμου τούτου , απ’ ό,τι δεν έχει ακόμα δοξασθεί .Αυτός ο κόσμος μπορεί να φτάνει στα ύψη , να μιμηθεί τη φλόγα : μόνο οι κορυφές της ζωής της Εκκλησίας λούζονται στο αληθινό φως . Και ο δυναμισμός του πνευματικού χρυσού φανερώνει σ’ αυτές τις κορυφές τη λάμψη του επέκεινα .
Αυτά τα χρώματα , μέσα στο συμβολισμό τους του επέκεινα , χρησιμοποιήθηκαν από τους αρχαίους Ρώσους εικονογράφους κυρίως στο Νόβγκοροντ , με μια εκπληκτική καλλιτεχνική διαίσθηση. Έτσι δε βρίσκουμε την χρυσοκοντυλιά σ’ όλες τις απεικονίσεις της επίγειας ζωής του Χριστού όπου υπογραμμίζεται η πραγματικότητα της ανθρώπινης φύσης Του , όπου η θεότητά Του κρύβεται κάτω από την « μορφή δούλου ». Αλλά επανεμφανίζεται η χρυσοκοντυλιά όταν ο εικονογράφος δείχνει το Χριστό δοξασμένο , και όταν θέλει ήδη να κάνει αισθητό ότι πλησιάζει ο δοξασμός Του . Βρίσκουμε συχνά τη χρυσοκοντυλιά στην απεικόνιση του νεογέννητου Χριστού , καθώς ο εικονογράφος καταφέρνει να υπογραμμίσει ότι αυτό το μικρό παιδί υπάρχει στην πραγματικότητα « προ των αιώνων » . Τα ενδύματα του Χριστού είναι στολισμένα με χρυσοκοντυλιά στην Μεταμόρφωση , στην Ανάσταση και στην Ανάληψη . Και ακόμα ο Χριστός αστράφτει απ’ αυτή την ειδική ακτινοβολία της θεότητας , όταν αποσπά τις ψυχές από τον Άδη και όταν ξαναβρίσκει τον ληστή στον Παράδεισο.
Κάθε φορά που οι εικονογράφοι έπρεπε να απεικονίσουν την διάκριση και την αλληλοπεριχώριση κτιστού και ακτίστου , χρησιμοποίησαν την χρυσοκοντυλιά με μία εντυπωσιακή τέχνη . Το ίδιο συμβαίνει για παράδειγμα και στις εικόνες που απεικονίζουν την Κοίμηση της Θεοτόκου . Στις καλύτερες απ’ αυτές τις εικόνες , βλέπουμε πράγματι με την πρώτη κιόλας ματιά ότι η Μητέρα του Θεού , ξαπλωμένη στη νεκρική κλίνη με σκουρόχρωμα ρούχα , ανάμεσα στους δικούς της , βρίσκεται σωματικά στο σχεδιάγραμμα της ενδοκοσμικής φύσης , όπως ακριβώς την βλέπουμε με τα γήινα μάτια μας . Αντιθέτως ο Χριστός που βρίσκεται όρθιος πίσω απ’ το κρεβάτι , με φωτεινά ενδύματα , κρατώντας στα χέρια του , την ψυχή της Μητέρας Του υπό την μορφή ενός νεογέννητου , δίνει την εντύπωση μιας εμφάνισης του αόρατου κόσμου. Λάμπει , αστράφτει , ακτινοβολεί και ξεχωρίζει από τα χρώματα , τα σκόπιμα βαριά του επίγειου πλάνου δια της αιθέριας ελαφρότητας των ακτίνων της χρυσοκοντυλιάς .
Ο Κόσμος των Εικόνων: αρχική σελίδα
|
