Παναγιώτης Χρήστου
Ο Τριαδικός Θεός
Από: «Το Μυστήριο του Θεού» Εκδ. ΚΥΡΟΜΑΝΟΣ, Θεσσαλονίκη 1991
5. Ο πατήρ
Οι Καππαδόκες κατωχύρωσαν την ορθόδοξη άποψι σχετικά προς το θέμα των ενδοτριαδικών σχέσεων με την εισαγωγή του όρου «αίτιο» σε αναφορά μόνο προς τον Πατέρα(23). Ο Πατήρ είναι αρχή της ενότητος στην Τριάδα, πηγή των τριαδικών σχέσεων από την οποία λαμβάνουν τον διακεκριμένο χαρακτήρα τους οι υποστάσεις. Και οι τρεις έχουν μία φύσι, την θεία, τον ίδιο τον Θεό, ενωτικός παράγων τους όμως είναι ο Πατήρ από τον οποίο και προς τον οποίο βαδίζει η διάταξις των προσώπων(24). Παρά την τριαδικότητα παραμένει στον Θεό πάντοτε ένα στοιχείο μοναρχίας τόσο ισχυρό, ώστε κατά την ασυνείδητη αναφορά σ’ αυτόν, όταν ακούωμε την λέξι Θεός, εννοούμε τον Πατέρα. Χωρίς να είναι μοναρχιανός, ο Ειρηναίος χαρακτηρίζει τον Υιό και το Πνεύμα σαν δύο χέρια του Θεού(25). Η μοναρχία του Πατρός διατηρεί την ισορροπία μεταξύ φύσεως και υποστάσεως, μολονότι η πατρική ιδιότης δεν είναι κοινό αλλά υποστατικό ιδίωμα. Γι' αυτό ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης χρησιμοποιεί για τον Πατέρα την έκφρασι «θεογόνος μονώτατος»(26). Κατά το Γρηγόριο Παλαμά η Τριάς(27) είναι «η μόνη μοναρχικωτάτη Τριάς», όχι μόνο διότι μόνη αυτή άρχει του παντός, αλλά και διότι περικλείει μέσα της μία μοναδική «υπεράρχιον αρχήν, την μόνην αναίτιον μονάδα», από την οποία προέρχονται και στην οποία ανάγονται αχρόνως και αναιτίως ο Υιός και το Πνεύμα(28). Το παν ξεκινά από τον Πατέρα και καταλήγει στον Πατέρα. Με αυτήν την άποψι τονίζεται γενικά η ανάγκη να περιορισθή το αίτιο σε ένα, διότι αν εθεωρώνταν ως αρχή και ο Υιός, αυτός θα ήταν δευτέρα αρχή, και στην συνέχεια το Πνεύμα θα ήταν τρίτη, πράγμα εκθεμελιωτικό των βάσεων της μονοθεΐας.
Η πρωτοθεσία του Πατρός στην θεότητα δεν έχει έννοια χρονική ή ποσοτική ή δυναμική, αφού, όπως είδαμε, δεν υφίσταται υποβάθμισις στα πρόσωπα, αλλά πρόκειται περί πρωτοθεσίας αιτίου και αυτό είναι θέμα ενδοτριαδικών σχέσεων. Έτσι τα ονόματα υπεράρχιος αρχή, πηγή της θεότητος, θεογόνος θεότης, πηγαία θεότης, τα οποία ιδιαιτέρως φροντίζει ο Γρηγόριος Παλαμάς, δεν χρησιμοποιούνται για να εξάρουν το πρόσωπο του Πατρός σε βάρος των άλλων τριαδικών προσώπων, αλλά για να δείξουν τις ενδοτριαδικές σχέσεις ανάμεσα στα πρόσωπα. Εκείνο που διαστέλλει αιωνίως τον Πατέρα από τις άλλες υποστάσεις είναι η αγεννησία. Οι άκροι Αρειανοί, και κυρίως οι Ανόμοιοι, θέλησαν να ταυτίσουν την αγεννησία με την ουσία ή την υπόστασι της θεότητος, χωρίς να πείσουν κανένα. Τόσο η αγεννησία όσο και οι ιδιότητες των άλλων υποστάσεων, του Υιού και του Πνεύματος, δηλαδή το γεννητό και το εκπορευτό, δεν είναι στοιχεία της ουσίας και της φύσεως των υποστάσεων, αλλ' απλώς ιδιότητες «περί την φύσιν», όπως θα έλεγε ο Γρηγόριος Παλαμάς(29). Είναι δηλαδή τρόποι της φύσεως ή της υπάρξεως.
Υπό την έννοια αυτή ο Πατήρ πέρα από την ιδιότητα της γεννητικότητος και εκπορευτικότητος, που είναι υποστατικές λειτουργίες, συγκεντρώνει στον εαυτό του και την αιτία των πάντων. Αυτός είναι ο κατ' εξοχήν πατήρ και ποιητής των πάντων, όπως βεβαιώνεται στα σύμβολα της Εκκλησίας. Η διαφορά όμως στον χαρακτήρα της αιτίας είναι ουσιώδης, διότι στα κτίσματα η αιτία είναι ποιητική, ενώ στις υποστάσεις είναι αρκτική. Ο Υιός και το Πνεύμα, προερχόμενα αϊδίως από τον Πατέρα, δεν είναι ποιήματα, αλλά μέτοχοι της θείας ουσίας. Πάντως, αν ο Πατήρ παραμένη η μοναδική αιτία στις ενδοτριαδικές σχέσεις, οι δύο υποστάσεις δεν πρέπει να εκληφθοϋν ως ακτίνες ενός μοναδικού ηλίου, αλλά ως δύο νέοι ήλιοι(30).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
23. Βασιλείου, Επιστολή 38, 4. PG 32, 39Ο. H επιστολή αυτή δεν είναι βέβαια του Βασιλείου.
24. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 42. PG 36, 476 Β.
25. «Έλεγχος» 4, 20, 1. Εδώ μπορεί κανείς να παραβάλη την άποψι του Αυγουστίνου που αναφέρθηκε προηγουμένως.
26. «Περί θείων ονομάτων» 2, 7. PG 3, 645 Β. Η έκφρασις επαναλαμβάνεται από τον Γρηγόριο Παλαμά.
27. Βλ. περί της διδασκαλίας τούτου επί του τριαδικού προβλήματος Αμφιλοχίου Ράντοβιτς, «Το μυστήριον της Αγίας Τριάδος κατά Γρηγόριον Παλαμάν», Ανάλ. Βλατάδων 16, Θεσσαλονίκη 1973.
28. «Λόγος Αποδεικτικός Α'», Χρήστου, Γρηγορίου Παλαμά Συγγράμματα Α', 25.
29. «Προς Δανιήλ 10. Π. Χρήστου, Γρηγορίου Παλαμά Συγγράμματα Β', 384.
30. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 31, 32. PG 36, 169 Β. Ο Πατήρ είναι η οντολογική αρχή του Θεού. Βλ. Ι. ΖΗζιούλα, «Από το προσωπείον εις το πρόσωπον», Χαριστήρια εις Χαλκηδόνος Μελίτωνα, Θεσσαλονίκη 1977, 287-323 (σ. 299 έ.).
|
