Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν Χρυσόστομος
Ἡ Ἐκκλησία καὶ ἡ Ἑλληνικὴ Παιδεία κατὰ τοὺς μετὰ τὴν ἅλωσιν χρόνους
(25 Μαρτίου 1935)
Ἀπό «Το Εἰκοσιένα» Πανηγυρικοί Λόγοι Ἀκαδημαϊκῶν, ἐκδ. Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Ἵδρυμα Κώστα καὶ Ἑλένης Οὐράνη, Ἀθῆναι 1977.
Μέρος Δεύτερο
Ταυτοχρόνως λαμπρῶς εἰργάζοντο αἱ Σχολαὶ τῶν Ἰωαννίνων(45), καί, ὡς παρετηρήθη ἤδη, «εἰς τὴν πόλιν τῶν Ιωαννίνων χρεωστεῖ ἡ Ἑλλὰς τὴν ἀναγέννησιν τῆς παιδείας, ὄχι μόνον διὰ τὴν σύστασιν καὶ συντήρησιν τῶν Σχολείων των, ἀλλὰ καὶ διὰ τὴν πολυμάθειαν τῶν διδασκάλων καὶ περισσότερον διὰ τὸν ζῆλον, μὲ τὸν ὁποῖον περιέθαλψαν οἱ καλοὶ Ἰωαννῖται τοὺς μαθητάς»(46). Ἐν τῇ Σχολῇ τοῦ Μάνου Γκιούμα, ἱδρυθείσῃ τῷ 1674, ἐδίδαξε πρῶτος ὁ Βησσαρίων Μακρῆς (+ 1699)(47), ὅν διεδέχθη περὶ τῷ 1695 ὁ ἐλλογιμώτατος ἱερεὺς Γεώργιος Σουγδουρῆς, διδάξας μέχρι τοῦ 1715 «ὅστις διέδωκε τὴν ἑλληνικὴν γλῶσσαν εἰς τὴν πρότερον καταβεβαρβαρωμένην Εὐρωπαϊκὴν Τουρκίαν»(48). Διαπρεπεῖς ὡσαύτως διδάσκαλοι αὐτῆς ὑπῆρξαν ὁ Ἀναστάσιος Παπαβασιλείου, ὁ Μεθόδιος Ἀνθρακίτης καὶ ὁ Μπαλάνος Βασιλόπουλος(49), οἱ δὲ μαθηταὶ τῆς Σχολῆς μετέδωκαν τὰς ἐπιστημονικὰς αὐτῆς γνώσεις εἰς ὅλα τὰ Σχολεῖα καὶ εἰς αὐτὴν ἔτι τὴν Κωνσταντινούπολιν»(50) Ἀλλὰ νέα περίοδος τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων ἤρξατο διὰ τοῦ Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως, ὅστις ἐδίδαξε περὶ τὸ 1742 ἐν τῇ ἑτέρᾳ τῶν Ἰωαννίνων Σχολῇ, «Μαρουτσαίᾳ» λεγομένη, ἐκ τοῦ ὀνόματος τῶν μεγάλων εὐεργετῶν αὐτῆς Σίμωνος καὶ Λάμπρου τῶν Μαρουτσῶν. Ὁ Εὐγένιος Βούλγαρις ἐν Ἰωαννίνοις ἐδίδαξε νέα φιλοσοφικὰ συστήματα μετὰ τῆς διακρινούσης αὐτὸν ἐκτάκτου πολυμαθείας καὶ εὐγλωττίας(51). Ἐξ Ἰωαννίνων δὲ μετέβη τῷ 1746 εἰς Κοζάνην ἐπὶ μικρὸν ἐκεῖ διδάξας καὶ διευθύνας πάλιν τὴν Μαρουτσαίαν τῶν Ἰωαννίνων Σχολὴν ἐπὶ τετραετίαν(52), μέχρι τοῦ 1753, ὁπότε καὶ πάλιν ἀπεμακρύνθη ἕνεκα ἔριδος πρὸς τὸν προϊστάμενον τῆς ἑτέρας Σχολῆς Μπαλᾶνον Βασιλόπουλον, συνέδεσε δὲ τὸ μέγα αὑτοῦ ὄνομα μετὰ τῆς Ἀθωνιάδος Ἀκαδημίας.
Ἡ πρώτη ἀρχὴ τῆς περιωνύμου ταύτης Ἀκαδημίας ὀφείλεται εἰς τὸν Ἡγούμενον τῆς ἐν Ἄθω Μονῆς τοῦ Βατοπεδίου Νεόφυτον, ὅστις ἱδρύσας παρ' αὐτὴν τὴν Σχολὴν προσεκάλεσεν ὡς διδάσκαλον τὸν ἐλλογιμώτατον μοναχὸν Νεόφυτον Καυσοκαλυβίτην(53), μαθητὴν τῆς Πατμιάδος Ἀκαδημίας καὶ τῆς Σχολῆς τῶν Ἰωαννίνων χρηματίσαντα, καθ' ὅν χρόνον ἐν αὐτῇ ἐδίδασκεν ὡς εἴδομεν ὁ Εὐγένιος Βούλγαρις. Τὸν Δεκέμβριον τοῦ 1749 ἤρξατο τῆς διδασκαλίας αὐτοῦ ἐν τῇ Ἀθωνιάδι Σχολῇ ὁ Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, ὀλίγους ἐκ τῶν μοναχῶν καὶ δοκίμων τῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἔχων μαθητάς(54). Ἡ πρώτη ἐκείνη Ἀθωνιὰς Σχολὴ τῇ προστασίᾳ τοῦ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Κυρίλλου Ε’ (1748 - 1757) ἀνοικοδομηθεῖσα καὶ μεταρρυθμισθεῖσα προήχθη εἰς Ἀκαδημίαν, διευθυντοῦ αὐτῆς καὶ διδασκάλου διορισθέντος τοῦ Εὐγενίου Βουλγάρεως (1753), ὅστις καίτοι εὗρε μόνον 20 μαθητἀς, πρὸς τῷ Νεοφὺτῳ Καυσοκαλυβίτῃ προσέλαβε καὶ ἕτερον βοηθὸν τὸν ἐξ Ἰωαννίνων μαθητὴν αὐτοῦ Παναγιώτην Παλαμᾶν. Ἡ εἴδησις, καθ' ἥν ὁ Βούλγαρις ἐλάμβανε μισθὸν χίλια γρόσια ἐτησίως, προυξένησε κατάπληξιν, διὰ τὸ μέγεθος τοῦ ποσοῦ κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην. Ἐν βραχεῖ χρονικῷ διαστήματι ἡ Ἀθωνιὰς Ἀκαδημία ἠρίθμει 200 μαθητάς(55), ἁπανταχόθεν συρρέοντας πρὸς τὸν ἐπιφανέστατον διδάσκαλον Εὐγένιον Βούλγαριν, ὅστις ἐδίδασκε τὴν Θεολογίαν, ρητορικήν, λογικήν, μεταφυσικὴν καὶ φιλοσοφίαν, κατὰ τὰ νεώτερα συστήματα, συγγράφων ταυτοχρόνως σπουδαιότατα συγγράμματα, προκαλοῦντα τὸν πάγκοινον θαυμασμόν. Ὁ Εὐγένιος Βούλγαρις εἰργάσθη πρὸς ἀνάδειξιν τῆς Σχολῆς μετὰ καταπληκτικῆς δραστηριότητος καὶ ἱκανότητος, πρῶτος αὐτὸς παρ' ἡμῖν ἐν τῇ Ἀνατολῇ ἐπὶ ἐπιστημονικῶν βάσεων διὰ τῆς εὐφυΐας, τῆς σπανίας πολυμαθείας καὶ ἐπιδεξιότητος πρὸς πάντας τοὺς κλάδους τῆς παιδείας καὶ τῆς σοφίας στηρίξας τὴν ἐκπαίδευσιν(56). Δυστυχῶς μόνον ἐπὶ πενταετίαν εἰργάσθη ἐν τῇ Ἀθωνιάδι Ἀκαδημίᾳ, ἀναγκασθεὶς ν' ἀπομακρυνθῇ ἀπ' αὐτῆς ἕνεκα ἀντιδράσεων(57), βραδύτερον δὲ ἐχρησιμοποιήθη ὑπὸ τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας ὡς καὶ ἕτερος διαπρεπέστατος λόγιος κληρικός, ὁ Νικηφόρος Θεοτόκης (+ 1800). Ἀλλ' ἡ ἐν Ἄθῳ Σχολὴ ἀπέβη τὸ φυτώριον τῶν πεπαιδευμένων ἀνδρῶν, ἐξ ὧν οἱ πλεῖστοι ἐπιστρέψαντες εἰς τὰς πατρίδας αὑτῶν ἀπέβησαν διδάσκαλοι πολλῶν Σχολείων τῆς Ἑλλάδος, διέδωκαν τὰς γνώσεις καὶ ἐνέπνευσαν τῇ νεολαίᾳ τὴν διαρκῆ ἀποδημίαν εἰς Εὐρώπην, ὡς ὁμολογουμένην αὐτῶν ἑστίαν»(58).
Μετὰ τὸν Βούλγαριν προσεκλήθη τῷ 1759 ὡς διδάσκαλος ὁ Νικόλαος Ζερζούλης, ὅστις μετ' ἄλλων διδασκάλων, οἷον τοῦ μοναχοῦ Κυρίλλου καὶ τοῦ ἱερέως Ἰωάννου Πεζάρου(59), διετήρησε τὴν Σχολὴν ἐπὶ ἔτη ἱκανά. Ὁ Ἰωάννης Πέζαρος (+ 1806) εἰργάσθη ὕστερον ὡς διδάσκαλος ἐν Τυρνάβῳ τῆς Θεσσαλίας, καταπληκτικὴν ἀναπτύξας δραστηριότητα, ἥν μετὰ θαυμασμοῦ περιέγραψεν ὁ μαθητής του Κωνσταντῖνος Κούμας. Ἐπροστάτευσε δὲ τὴν Ἀκαδημίαν ὁ Πατριάρχης Θεοδόσιος β'. (1769-1773) , ἀλλ' ἐπὶ Νεοφύτου ζ'. (1789-1794 -1798-1801), τῷ 1799 ἡ Σχολὴ διέκοψε πάλιν τὰς ἐργασίας αὐτῆς. Οὐχ ἧττον ὑπὸ διαφόρους διδασκάλους ἀπὸ καιροῦ εἰς καιρὸν ἐπανελαμβάνοντο τὰ μαθήματα ἐν τῇ Σχολῇ, χορηγούντων τὰ πρὸς συντήρησιν τῶν διδασκάλων καὶ τῶν μαθητῶν τῶν 20 Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ὁριστικῶς φαίνεται ἔκλεισε τὰς πύλας αὑτῆς ἡ Σχολὴ τῷ 1808, ὅτε ὁ ἐν Ἁγίῳ Ὄρει ἐξόριστος Πατριάρχης Γρηγόριος ε', ἠθέλησε νὰ μεταφέρη αὐτὴν εἰς τὸ ἔξω τῶν Καρυῶν Κελλίον τοῦ Σεραγίου, ἀλλὰ διεφώνησαν αἱ Μοναί(60).
Ὑπῆρξε δὲ μεγάλη ἡ πνευματικὴ κίνησις παρὰ τοῖς Ἕλλησι κατὰ τὸν ιη' αἰῶνα. Ἑκάστη πόλις, μικρὸν εὺποροῦσα, ἔσπευδε νὰ ἱδρύσῃ Σχολὴν καὶ νὰ προσκαλέσῃ τοὺς ἱκανωτέρους διδασκάλους, ἕκαστος δὲ νέος εὐφυὴς μετὰ τὴν ἐν τῇ πατρίδι παίδευσιν, ὑπερνικῶν πᾶν κώλυμα, μετέβαινεν εἰς τὰ Πανεπιστήμια τῆς Εὐρώπης «ἵνα μεταβιβάσῃ εἰς τὴν πατρίδα γνώσεις ἔτι ἀγνώστους εἰς αὐτήν»(61). Ἐντεῦθεν ἐξηγεῖται καὶ τὸ πολυάριθμον τῶν Σχολείων κατὰ τὸν ιη' αἰῶνα. Ἐν ἀρχῇ αὐτοῦ ὁ ἐκ Ναούσης Ἀναστάσιος Μιχαὴλ ἐπληροφόρει ὅτι ἡ κυρίως Ἑλλὰς καὶ πλεῖσται πόλεις τῆς Μακεδονίας, τῆς Ἠπείρου, τῆς Θεσσαλίας, τῆς Θράκης, τῆς Πελοποννήσου, τῆς Κρήτης, τῶν Ἰονίων νήσων, τῆς Μικρασίας καὶ τῶν νήσων τοῦ Αἰγαίου εἶχον ἐν συνόλῳ τεσσαράκοντα Σχολεῖα(62), τῷ δὲ 1714 γράφων ὁ Ἀλέξανδρος Ἑλλάδιος ἐπληροφόρει ὅτι ἤκμαζον πανταχοῦ τῆς Ἑλλάδος τὰ Γυμνάσια(63). Ὡσαύτως ὁ Γεώργιος Κωνσταντίνου, ὁ ἐξ Ἰωαννίνων, ἔγραφεν ὅτι ὑπῆρχον Σχολεῖα πανταχοῦ τῆς Ἑλλάδος εἰς τὰς ἐπισήμους πόλεις καὶ τὰς νήσους, «καὶ ὅπου ἂν ἡ ἡμετέρα διάλεκτος πολιτεύεται καὶ ἡ εὐσέβεια τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας κηρύττεται καὶ Σχολεῖα σῴζονται καὶ ἄλλα ἐγείρονται καὶ διδάσκαλοι καὶ σπουδαῖοι κοσμοῦσι τὰς ὁμηγύρεις τῶν τε ἀρχιερέων καὶ τῶν κληρικῶν καὶ ἀπ' ἄμβωνος συνεχῶς κηρύττουσι λόγους, συνθεμένους μὲ τὴν πλέον ἀνθηρὰν καὶ γλαφυρὰν φράσιν, κατὰ τὴν ἁπλῆν διάλεκτον, εἰς ἐπήκοον πάντων καὶ τὰς ἐπιστήμας παρρησίᾳ διδάσκοντες, παντὶ τῷ προσερχομένῳ ἀφθόνως καὶ ἀδωροδοκήτως μεταδίδουσι»(64). Ὑπερμεσούσης δὲ τῆς ιη' ἑκατονταετηρίδος, ἐκτὸς τῶν πολυαρίθμων κοινῶν Σχολείων, ἠριθμοῦντο δημόσια Ἑλληνικὰ Σχολεῖα δύο ἐν Κωνσταντινουπόλει, τρία ἐν Ἰωαννίνοις, δύο ἐν Θεσσαλονίκῃ, δύο ἐν Βουκουρεστίῳ, ὑποστηριζόμενα γενναιοδώρως ὑπὸ τῶν Ἑλλήνων ἡγεμόνων, καὶ ἀνὰ ἕν ἐν Ἰασίῳ, ἐν Ἀνδριανουπόλει, ἐν Φιλιππουπόλει, ἐν Ἁγὶῳ Ὄρει, ἐν Βερροίᾳ, ἐν Καστορίᾳ, ἐν Σιατίστῃ, ἐν Μοσχοπόλει, ἔνθα καὶ Τυπογραφεῖον ὑπῆρχεν, ἐν Τυρνάβῳ τῆς Θεσσαλίας, ἐν Τρικκάλοις, ἐν Τριπόλει, ἐν Πάτραις, ἐν Ἀμφίσσῃ, ἐν Ἄρτῃ ἐν Σμύρνῃ, ἐν Χίῳ, ἐν Πάτμῳ ἐν Μυτιλήνῃ, ἐν Σάμῳ, ἐν Ρόδω, ἐν Κρήτῃ, ἐν Κύπρῳ, ἐν Ἱερουσαλήμ καὶ ἐν Ἀλεξάνδρείᾳ(65). Εἶναι δὲ γνωστὸν ὅτι ὁ ἅγιος μοναχὸς Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός (+ 1779) , εἰς ὅν ὀφείλεται ἡ ἀναστολὴ τοῦ ἐξισλαμισμοῦ τῆς Ἠπείρου, περιοδεύων κατά τὰ ἔτη 1760-1769 καὶ κηρύττων ἵδρυσε διακόσια κοινά, ἤτοι δημοτικὰ Σχολεῖα, καὶ τριάκοντα Ἑλληνικά(66). Τότε εἰσήχθη παρ' ἡμῖν καὶ τὸ σύστημα τῶν οἰκοσίτων Σχολείων, διοργανουμένων κοινοβιακῶς. Ἐν αὐτοῖς δ' ἐχορηγεῖτο δωρεάν εἰς τοὺς μαθητὰς ἥ τε τροφή καί ἡ διδασκαλία. Οἱ πλούσιοι ὥριζον διάφορα κληροδοτήματα πρὸς συντήρησιν διδασκάλων καὶ μαθητῶν καὶ πρὸς ἐμπλουτισμὸν τῶν Βιβλιοθηκῶν(67).
Τῆς ἱδρύσεως, συντηρήσεως καὶ λειτουργίας τῶν Σχολείων ἡγεῖτο πάντοτε ἡ Ἐκκλησία, προστατεύουσα τὴν παιδείαν. Oἱ Πατριάρχαι Κωνσταντινουπόλεως ὡς Ἐθνάρχαι ἡμιλλῶντο ἐν ταῖς ἐνεργείαις αὐτῶν ὑπὲρ τῶν γραμμάτων. Τελευτῶντος τοῦ ιη'. αἰῶνος, μετὰ τὸν Σεραφεὶμ β'. (1757 - 1761) , ὅστις διὰ κοινῶν ἐράνων ἐστήριξε τὴν Πατριαρχικὴν Ἀκαδημίαν(68), ὁ Νεόφυτος ζ'. (1789 - 1794, 1799-1801) τῷ 1793 ἐξέδωκε Πατριαρχικὸν γράμμα, δι' οὗ ἐνίσχυσεν αὐτὴν οἰκονομικῶς, συλλέξας ὑπὲρ αὐτῆς ἄνω τῶν 64.000 γροσίων καὶ διορίσας ἑξαμελῆ Ἐφορείαν πρὸς ἐποπτείαν τῆς λειτουργίας αὐτῆς. Ἡ Σχολὴ ἔμελλε νὰ ἔχῃ 12 μαθητάς, ὧν οἱ πτωχότεροι παρ' αὐτῆς ἔμελλον νὰ λαμβάνωσι τὰ τῆς συντηρήσεως(69). Ἓν ἔτος πρότερον ὁ Νεόφυτος εἶχε διορίσει τὸν Μισαὴλ διδάσκαλον βοηθὸν τοῦ Δανιὴλ Κεραμέως ἐν τῇ Σχολῇ τῆς Πάτμου(70). Ὁ αὐτὸς Πατριάρχης τῷ 1790 εἶχεν ἐγκρίνει τὴν εἰς Σχολὴν μετατροπὴν τῆς ἐν τῇ Ἐπαρχίᾳ Δημητσάνης Μονῆς τῆς Χρυσοπηγῆς. Ὡσαύτως τῷ 1799 εἶχεν ἐγκρίνει τὴν εἰς Σχολὴν μετατροπὴν τῆς ἐν Νάξῳ Μονῆς τοῦ ἁγ. Γεωργίου, ἀνηκούσης εἴς τινα Νικόλαον Μαυρομμάτην, ἐπὶ τούτῳ δωρήσαντα αὐτὴν εἰς τὴν κοινότητα Νάξου(71). Τῇ δὲ 2 Ἰουνίου 1799 ἐξέδωκε Σιγγίλιον περὶ τῆς ἱδρύσεως δύο Σχολῶν ἐν Σηλυμβρίᾳ, ὧν ἡ μία ἔμελλε νὰ εἶναι «κοινή», ἡ δὲ ἑτέρα ἐκκλησιαστική, διὰ χρηματικῆς δωρεᾶς τῆς Ἐκκλησίας Σηλυμβρίας καὶ τοῦ ἡγεμόνος Βλαχίας Ἀλεξάνδρου Μουρούζη(72). Ὡσαύτως ὁ Νεόφυτος ἐνέκρινε κατὰ Ὀκτώβριον τοῦ 1799 τὴν ἵδρυσιν Σχολῆς ἐν Θήρᾳ, διακανονίσας τὰ τῆς λειτουργίας αὐτῆς, ἔψεξε δὲ τοὺς Μοναχούς τοῦ Ἁγ. Ὄρους, διότι ἔκλεισαν ἐντελῶς τὴν παρ' αὐτοῖς Σχολήν(73). Τῇ 20 Ὀκτωβρίου 1800 οἱ 20 προϊστάμενοι τῶν ἐν Ἁγίῳ Ὄρει Μονῶν ἀπαντήσαντες ἐδήλωσαν ὅτι ἔμελλον νὰ καταβάλωσι πᾶσαν προσπάθειαν πρὸς ἐπανίδρυσιν τῆς Σχολῆς, ἐζήτουν δὲ πρὸς τοῦτο οἰκονομικὴν ἐνίσχυσιν(74).
Μεγάλως ἐμερίμνησε περὶ τῆς ἑλληνικῆς παιδείας καὶ ὁ Πατριάρχης Καλλίνικος ε'. (1801-1806, 1808-9), βοηθούμενος ὑπὸ τοῦ Μεγάλου Διερμηνέως τῆς Ὑψηλῆς Πύλης Δημητρίου Μουρούζη. Ἕνεκα τῶν συνεχῶν ἐπιδημιῶν ἡ Πατριαρχικὴ Ἀκαδημία δὲν ἐλειτούργει καλῶς, εὑρισκομένη ἐν Φαναρὶῳ παρὰ τὸ Πατριαρχεῖον. Τῷ 1804 ἠγοράσθη ἐν Ξηροκρήνῃ (Κουρούτσεσμε) τοῦ Βοσπόρου κατάλληλος οἰκία, εἰς ἥν μετηνέχθη ἡ Σχολή, ἄριστα διοργανωθεῖσα. Διωρίσθη δὲ Σχολάρχης ὁ εἶτα Μητροπολίτης Ἀδριανουπόλεως χρηματίσας Δωρόθεος Πρώϊος (+ 1821) , ἔχων 100 μαθητάς(75). Ὡσαύτως ὁ Πατριάρχης ἐμερίμνησε περὶ τῆς ἐν Σταυροδρομίῳ Σχολῆς τῶν ἑλληνικῶν μαθημάτων καὶ τῆς «τῶν ἱερῶν τῆς Ἐκκλησίας γραμμάτων», αἵτινες ἱδρύθησαν παρὰ τῶν ναῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὑφ' ὧν καὶ ἔμελλον τὸ πλεῖστον νὰ συντηρῶνται. Σχετικὸν Σιγίλλιον ἐξέδωκεν ὁ Πατριάρχης τῇ 9 'Οκτωβρίου 1805, λεπτομερῶς διακανονίσας τὰ τῆς λειτουργίας τῶν Σχολῶν(76). Ὅμοιον Σιγίλλιον, κατὰ τὸ αὐτὸ ἔτος, ἐξέδωκε καὶ περὶ τῶν ἐν Χαλκηδόνι Σχολῶν, ἀνέλαβε δὲ ὑπὸ τὴν προστασίαν τῆς Ἐκκλησίας τὴν ἐν Ἰωαννίνοις, ὡς εἴδομεν, Σχολὴν τοῦ ἐμπόρου Καπλάνη. Ἐπανέλαβεν ὁ Καλλίνικος καὶ τὰς περὶ τῆς Σχολῆς Μανουὴλ Γκούμα πατριαρχικάς διατάξεις(77). Συνετηρεῖτο δὲ ἡ Σχολὴ αὕτη ὑπὸ τῆς Μονῆς προφήτου Ἠλίου καὶ τοῦ ἐν Βουκουρεστίῳ Μετοχίου αὐτῆς. Διὰ τοιούτων μεριμνῶν τῶν Πατριαρχῶν «ἀπὸ τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ πρὸ ἕως καὶ πρὸς δυσμὰς τῆς ἑλληνικῆς γῆς καὶ μέχρις αὐτῶν τῶν ἄκρων τῆς Ἑπτανήσου οὐδεμία πόλις ὑπῆρχεν ἐπίσημος, στερουμένη Σχολείων»(78).
Ἡ Ἐκκλησία καὶ ἡγουμένῃ τῆς παραχθείσης μεγάλης πνευματικῆς κινήσεως καὶ προστατεύουσα αὐτὴν ἐνίσχυε τὴν λεληθότως ἀναπτυσσομένην δύναμιν(79). Ἐλλόγιμοι ἱεράρχαι καὶ κληρικοὶ ἵδρυον ἢ ἐπροστάτευον Σχολὰς καὶ ἐδίδασκον ἐν αὐταῖς. Τινὲς δ' ἐν προκεχωρηκυίᾳ ἡλικία ἐδιδάσκοντο, ὅπως καθίστανται ἱκανοὶ πρὸς τὸ διδάσκειν τοὺς ἄλλους(80).
Εὐτυχῶς δὲ ἡ ἑλληνικὴ παιδεία περὶ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην ἀπέλαυσε σχετικῆς ἐλευθερίας παρὰ τῶν Τούρκων. Αὐτὸς ἔτι ὁ Ἀλῆ πασᾶς τῶν Ἰωαννίνων, μὴ κατατρέχων τὴν ἑλληνικὴν παιδείαν ἐφαίνετο ἀνεξίθρησκος, ὅπως πείθῃ τοὺς Ἕλληνας νὰ ὑποφέρωσιν ἐν ὑπομονῇ τὰς πράξεις τῆς τυραννίας του. Τὸ Γυμνάσιον τῶν Ἰωαννίνων καὶ τὰ λοιπὰ δευτερεύοντα Σχολεῖα ἐλειτούργουν τῇ ἀδείᾳ αὐτοῦ. Εἰδικὴν εἶχεν εὔνοιαν πρὸς τὸν Ἀλέξανδρον Ψαλλίδαν, ὅστις μάλιστα προέτρεπεν αὐτόν νὰ δεχθῇ τὸν Χριστιανισμὸν καὶ ἀνακηρυχθῇ Βασιλεὺς τῶν Ἑλλήνων(81).
Σημειώσεις
45. Σεργίου Μακραίου, Ἐπιτομὴ φυσικῆς ἀκροάσεως, Ἐν Ἐνετίᾳ, 1816 ἀφιέρωσις. Β. Μυστακίδου, Συμβολὴ εἰς τὴν ἱστορίαν τῶν ἐν Ἰωαννίνοις Σχολῶν, Παρνασσός, 10, 1886 σ. 55 ἑξ. Σπ. Λάμπρου, Περὶ τῆς παιδείας ἐν Ἰωαννίνοις, Νέος Ἑλληνομνήμων, 13, σ. 6. 11, σ. 280. Π. Ἀραβαντινοῦ, Χρονογραφία τῆς Ἠπείρου, Ἀθήνησι, 1856, Β, 281 ἑξ. Ἀθηναγόρα Παραμυθίας καὶ Φιλιατῶν, Ἡ Σχολὴ τῶν Φιλανθρωπινῶν ἐν Ἰωαννίνοις, Ἠπειρωτικὰ Χρονικά, 4, 1929, σ. 55 ἑξ. Τοῦ αὐτοῦ: Σχολὴ Ἐπιφανίου ἡγουμένου, Αὐτόθι, σ. 63 ἑξ.
46. Κ. Κούμα, Ἱστορίαι τῶν ἀνθρωπίνων πράξεων, IB', 557. Ἀναγέννησις τῶν γραμμάτων ἐν τῇ Ἀνατολῇ, Χρυσαλλίς, 4, 579-580.
47. Β. Μυστακίδου, ἔνθ' ἀν. σ. 64-66. Ε. Ι. Σαβράμη, Βησσαρίων Μακρῆς, Ἠπειρωτικὰ Χρονικά, Ἐν Ἰωαννίνοις, 1930.
48. Κ. Κούμα, Ἱστορίαι τῶν ἀνθρωπίνων πράξεων, IB' 559. Μελετίου Ἀθηνῶν, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία Γ', 488. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν, Ἱστορικὰ σημειώματα, Θεολογία, 4, Ἀθῆναι, 1926, σ. 8 ἑξ.
49. Β. Μυστακίδου, ἔνθ' ἀν. σ. 67 ἑξ.
50. Κ. Κούμα, ἔνθ' ἀν. IB, 558.
51. A. Bretos - Papadopoulos, Biographie de l’Arcevêque Eugenios Boulgaris, Athènes, 1860. —Π. Καλλιγᾶ, Βίος Εὐγενίου Βουλγάρεως, ἐν Πανδώρᾳ, 1, 1850-51, σ. 481 ἑξ. Ph. Meyer, Eugenios Bulgaris, Ἐν Herzog-Hauck RE3. V, 588 ἑξ. K.I. Δυοβουνιώτης, Βούλγαρις Εὐγένιος, ἐν Μέγ. Ἑλληνικῇ Ἐγκυκλοπαιδεία, 7, 521 ἑξ. Πρβλ. τὴν αὐτόθι βιβλιογραφίαν.
52. Βραδύτερον ἡ Μαρουτσαία Σχολὴ ἀνεκαινίσθη ὡς «Καπλαναία» καὶ «Πατριαρχική» καλουμένη Σχολή, τῇ ἐνεργείᾳ τοῦ διδασκάλου αὐτῆς Ἀθανασίου Ψαλίδα καὶ γενναίᾳ χορηγίᾳ τοῦ Ζώη Καπλάνη. Πρβλ. Συστατικὰ γράμματα τῆς ἐν Ἰωαννίνοις Πατριαρχικῆς Σχολῆς τῶν φιλοσοφικῶν καὶ ἐπιστημονικῶν μαθημάτων, τῆς τε πατρώας ἑλληνικῆς γλώσσης καὶ τῶν ξένων διαλέκτων, Βιέννη 1806. Μυστακίδου, ἔνθ' ἀν. σ. 60 ἑξ.
53. Μ. Γεδεών, Δύο ἀνέκδοτα γράμματα περὶ τῆς Ἀθωνιάδος Ἀκαδημίας, Ἐκκλησ. Ἀλήθεια, 3, 684 ἑξ. Τοῦ αὐτοῦ: Χρονικά τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας, σ. 168. Σεργίου Μακραίου, Ἐκκλησ. Ἱστορία παρὰ Κ. Σάθα, Μέσ. Βιβλιοθήκη, Γ, 219, 236, 292, 370, 400, 401. Κούμα, Ἱστορίαι τῶν ἀνθρωπίνων πράξεων, Ι, 399. IB, 561. 2. Νερουλός, ἔνθ' ἀν. σ. 52. Κ. Σάθα, Νεοελληνικὴ Φιλολογία, σ. 510.
54. Ἴδε τὸ συμφωνητικὸν γράμμα ἐν Πανδώρᾳ, 18, σ. 146.
55. Οἱ 200 τρόφιμοι τῆς Ἀκαδημίας κατώκουν ἐν 170 δωματίοις ὡς ἐπληροφόρησεν ὁ Falmerayer, Fragmente aus dem Orient, Stuttgart, 1845, II, 134.
56. A.R. Rangabé, ἔνθ' ἀν. Ι, 63-66.
57. Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως, Ἐπιστολὴ ἀπολογητικὴ πρὸς τὸν πρώην Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλον, ἐν Γεωργίου Αἰνιάνος, Συλλογὴ ἀνεκδότων συγγραμμάτων τοῦ ἀοιδίμου Εὐγενίου τοῦ Βουλγάρεως, Ἀθῆναι, 1838, Α, 54 ἑξ. Πρβλ. Κ. Οἰκονόμου, Περὶ τῶν Ο'. ἑρμηνευτῶν τῆς Παλαιᾶς θείας Γραφῆς, Ἐν Ἀθήναις, 1849, Δ, 819. Φιλίππου Ἰωάννου, Λόγος ἀκαδημαϊκὸς περὶ τῆς πνευματικῆς προόδου τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους ἀπ' ἀρχῆς τοῦ ὑπὲρ πολιτικῆς αὐτοῦ ἀνεξαρτησίας ἀγῶνος μέχρι σήμερον, Εὐαγγελικὸς Κῆρυξ, Ἀθηνῶν, περίοδος β'. ἔτ. 1871, σ. 131 ἑξ. Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 3, 696 ἑξ. Ἀναγέννησις τῶν γραμμάτων ἐν τῇ Ἀνατολῇ, Χρυσαλλίς, 4, 578-9. Chassiotis, ἔνθ' ἀν. σ. 30 ἑξ. Μ. Γεδεών, Χρονικὰ τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας, σ. 166. Ζ. Μάθα, Κατάλογος τῶν πρώτων Ἐπισκόπων καὶ τῶν Πατριαρχῶν Κωνσταντινουπόλεως, Ἀθῆναι, 1884, σ. 118 ἑξ.
58. Νερουλός, ἔνθ' ἀν. 52.
59. Σέργιος Μακραῖος, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, Κ. Σάθα Μέσ. Βιβλιοθήκη, Γ, 370. Πρβλ. Φιλαρέτου Βαφείδου, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία Γ, γ', σ. 350 σήμ. 1.
60. Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 3, σ. 698, 699. Σημειωτέον ὅτι τῷ 1775 ὑπὸ τοῦ Κοσμᾶ Λαυριώτου ἱδρύθη ἐν τῇ Λαύρᾳ Τυπογραφεῖον, ἀλλὰ τοῦτο διελύθη μετὰ τὸν θάνατον αὐτοῦ, Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 13, σ. 180.
61. Εὐθ. Καστόρχης, ἔνθ’ἀν. σ. ιγ', ιδ'.
62. Ἀναστασίου Μιχαήλ, Περιηγητικὸν Πιττάκιονι ἤτοι Περιήγησις τῆς Εὐρώπης, Amsterdam, 1706, σ. 32.
63. A. Helladii, Status praesens, σ. 43.
64. Κ. Σάθα, Παράρτημα Νεοελληνικῆς Φιλολογίας, σ. 126.
65. Γεωργίου Κωνσταντινίδου, Λεξικὸν τετράγλωσσον, Ἐν Βενετίᾳ, 1786, σ. 8. Κ. Σάθα, Παράρτημα τῆς Νεοελληνικῆς Φιλολογίας, σ. 126.
66. Κ. Σάθα, Νεοελληνικὴ Φιλολογία, σ. 487. Chassiotis, ἔνθ' ἀν. σ. 32.
67. Μ. Παρανίκα, ἔνθ' ἀν. σ. 118-123 σήμ.
68. Α. Ὑψηλάντου, Τὰ μετὰ τὴν ἅλωσιν, σ. 328. Ἐκκλησ. Ἀλήθεια, 4, 236-8. Πατριαρχικὰ γράμματα περὶ συστάσεως Σχολῶν, Ὃ ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἑλληνικὸς Φιλολογικὸς Σύλλογος, 10, 85-102. 11, 74-95.
69. Μ. Γεδεών, Ἀρχεῖα τῆς Μεγάλης τοῦ Γένους Σχολῆς, Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 23, 1903, σ. 546-560.
70. Μ. Γεδεών, Πατριαρχικοὶ Πίνακες, σ. 672.
71. I. Sοcοlov, Ἡ Ἐκκλησία ΚΠ. κατὰ τὸν ιθ' αἰῶνα (ρωσιστί) Ἐν Πετρουπόλει, 1904, Α, 410.
72. Αὐτόθι, Παράρτημα, σ. 41.
73. Αὐτόθι, σ. 41, 42.
74. Αὐτόθι, σ. 414.
75. Β. Μυστακίδου, Περὶ Κουρούτσεσμέ τινα, Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 5, 1885, 413-416, 449-452. Μ. Γεδεών, Χρονικά της Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας, σ. 155, 235. Μ. Χαμουδοπούλου, Μνημείων γραπτῶν περισυναγωγή, Ἐκκλησ. Ἀλήθεια, 1, 1882, σ. 237-8.
76. Μ. Γεδεών, Παιδεία καὶ πτωχεία, σ. 46-54.
77. I. Socolov, ἔνθ’ ἄν. σ. 422. Παράρτημα, σ. 45-46.
78. Σoφ. Οἰκονόμου, Περὶ Μάρκου τοῦ Κυπρίου, σ. 14.
79. Περὶ τῶν μέχρι τῶν ἀρχῶν τοῦ ιθ'. αἰῶνος ἱδρυθέντων μερίμνῃ τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως ἑλληνικῶν Σχολείων, Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 20, 1900, σ. 69, 93, 126, 145, 365, 382, 407, 416, 450, 460.
80. [Ἰγνατίου Οὐγγροβλαχίας] Ἀπολογία ἱστορικὴ καὶ κριτικὴ ὑπὲρ τοῦ ἱεροῦ Κλήρου τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας κατὰ τῶν συκοφαντιῶν τοῦ Νεοφύτου Δούκα, συγγραφεῖσα παρὰ Κυρίλλου (ψευδώνυμον) κατ' ἐπίμονον ζήτησιν τῶν ὁμογενῶν, 1815, σ. 74, 75• Πρβλ. Χρ. Π. Οἰκονόμου, Ἡ ἐθνικὴ πολιτικὴ τοῦ Πατριαρχείου κατὰ τοὺς χρόνους τῆς δουλείας. Σελίδες ἐκ τῆς ἱστορίας τῆς ἐκπαιδεύσεως τῆς δούλης Ἑλλάδος, Ἐκπαιδευτικὰ Χρονικά, 1, 1933, σ. 11 ἑξ.
81. Νερουλός, ἔνθ' ἀν. σ. 86, 88. Chassiotis, ἔνθ' ἀν. σ. 50. Σ.Δ. Κρίνος, Ἀθανάσιος Ψαλλίδας, Ἑστία, 7, Ἀθῆναι, 1879, 145-150.
|
