On Line Library of the Church of Greece

Νίκος Θ. Μπουγάτσος

Η Ορθόδοξη Θεολογία για το σκοπό του Γάμου

Εκδ. Επτάλοφος, Αθήνα 1989. © Νίκος Μπουγάτσος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Αναφέρονται πολλοί σκοποί του γάμου, λόγω διαφοράς πίστης ή επί μέρους αντιλήψεων. Θα ιεραρχήσουμε αξιολογικά τους διάφορους σκοπούς του γάμου με κριτήρια τη διδασκαλία της  Ορθόδοξης Εκκλησίας, δηλ. τη διδασκαλία της Αγίας Γραφής και της Ιεράς Παράδοσης, χωρίς να αγνοήσουμε τη διδασκαλία των ετεροδόξων Εκκλησιών και της θύραθεν (κοσμικής) σοφίας. Έγινε ήδη η ανάπτυξη. Στο παρόν κεφάλαιο θα καταλήξουμε στο τελικό συμπέρασμα, χωρίς να παραπέμπουμε λεπτομερώς, στις πηγές, γιατί οι παραπομπές βρίσκονται στα επί μέρους κεφάλαια.  

Τα χαρακτηριστικά παντός ενσυνείδητου σκοπού ενός μέρους της επίγειας ζωής του Χριστιανού, επομένως και του σκοπού του χριστιανικού γάμου, πρέπει να είναι τα εξής: 1) Να συμπίπτουν ο τελικός χρονικά και ο πρώτος αξιολογικά από τους σκοπούς του μέρους αυτού της ζωής του ανθρώπου (π.χ. του χριστιανικού γάμου). -2) Να συμβάλλει (να είναι δηλ. μέρος, ενδιάμεσος σκοπός ή μέσο), στην επιτυχία του τελικού σκοπού της όλης ζωής του ανθρώπου, δηλ. του προορισμού του ανθρώπου. -3) Να ικανοποιεί οπωσδήποτε τη διφυή υπόσταση του ανθρώπου. -4) Να είναι βέβαια πραγματοποιήσιμος (να έχει δηλ. πρακτική εφαρμογή), τουλάχιστον προοδευτικά, ενώ θά είναι το δεοντολογικά ιδεώδες της Ορθόδοξης Χριστιανικής Ηθικής.  

Τους επτά σκοπούς του γάμου που αναφέρουμε θα εξετάσουμε κατά την ακόλουθη σειρά: 1) Η απόλαυση της ηδονής, 2) η τεκνοποιΐα, 3) η διαπαιδαγώγηση των τέκνων, 4) η κοινωνικότητα, 5) η αλληλοβοήθεια, 6) η εγκοίτωση των επιθυμιών και 7) η ηθική τελείωση.  
 

1)      Ο τελικός σκοπός και οι έμμεσοι σκοποί του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου.  

Η απόλαυση της ηδονής^l μπορεί να είναι σκοπός του γάμου και μάλιστα ο μόνος ή ο πρώτος αξιολογικά από τους σκοπούς του γάμου; Η απόλαυση της ηδονής γενικά και κατ' αρχήν δεν αποκλείεται από τη Χριστιανική Ηθική. Ούτε η απόλαυση της ηδονής που δημιουργείται με την ικανοποίηση της γενετήσιας ορμής (συνουσίας), υπό ορισμένους όρους, δεν αποκλείεται από την χριστιανική Ηθική. (Δηλαδή η Aγία Γραφή και η Ιερά Παράδοση δεν αποκλείουν το «συνευφραίνου μετά γυναικός της εκ νεότητός σου», Παρ. ε', 18). Επομένως κατ' αρχήν δεν αποκλείεται η απόλαυση της ηδονής ως σκοπός του γάμου.  

Είναι δυνατόν όμως να είναι ο μόνος ή ο πρώτος σκοπός του γάμου; Η ηδονή είναι αποτέλεσμα του υλικού στοιχείου του κόσμου, και επομένως δεν μπορεί να προηγείται αξιολογικά από τους σκοπούς του γάμου, τμήματος της ζωής του ανθρώπου, που είναι διφυής (υλικός και πνευματικός), με αξιολογική προτεραιότητα στις πνευματικές αξίες, και μάλιστα αφού η Εκκλησία χαρακτηρίζει το γάμο «Μυστήριο». Επίσης η απόλαυση της ηδονής είναι πραγματικά ο χρονικά πρώτος σκοπός της συνουσίας, όχι όμως και ο τελικός, γιατί τελικός σκοπός της συνουσίας, κατά τη φυσιολογία, είναι η τεκνογονία. Ο ενδιάμεσος σκοπός της συνουσίας είναι η ηδονή. Η συνουσία ψυχολογικά είναι το μέσο ικανοποίησης της γενετήσιας ορμής, γιατί ο τελικός σκοπός (ψυχολογικά) της ικανοποίησης της γενετήσιας ορμής είναι η επίτευξη ψυχικής ηρεμίας, που είναι σκοπός του γάμου του φυσικού ανθρώπου, του μετά την πτώση ανθρώπου (ή του φυσικού γάμου), δηλ. του προχριστιανικού ανθρώπου. Επομένως η απόλαυση της ηδονής δεν μπορεί να είναι ο πρώτος σκοπός του χριστιανικού γάμου (πολύ περισσότερο ο μόνος), γιατί είναι ενδιάμεσος σκοπός της συνουσίας, η οποία είναι πάλι ενδιάμεσος σκοπός της ικανοποίησης της γενετήσιας ορμής, που είναι σκοπός του φυσικού γάμου. Αφού δηλ. είναι διττώς ενδιάμεσος σκοπός (και μάλιστα του φυσικού κυρίως γάμου και αποτέλεσμα του υλικού κόσμου), δεν μπορεί να είναι τελικός σκοπός του χριστιανικού γάμου.  

Ώστε η απόλαυση της ηδονής δεν είναι ούτε ο μόνος ούτε ο πρώτος σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου, μπορεί όμως να είναι ένας από τους σκοπούς του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου υπό όρους².  

Η τεκνογονία³ μπορεί να είναι σκοπός του γάμου και μάλιστα ο πρώτος ή ο μόνος σκοπός του φυσικου γάμου (κατά τη φυσιολογία και την ψυχολογία), γιατί ικανοποιεί το μητρικό (και πατρικό) συναίσθημα και την τάση προς αιωνιότητα, η δε στείρωση είναι παθολογική κατάσταση. Για το χριστιανικό όμως γάμο αμφισβητείται, γιατί μερικοί υποστηρίζουν ότι δεν είναι «εντολή» του Θεοϋ, αλλά «ευχή» του Θεού. Αν όμως, παράλογα έστω, ταυτίσουμε τις έννοιες «εντολή» και «ευχή», αφού η Ιερά Παράδοση δεν κάνει διάκριση, τότε μόνο μπορούμε να δεχθούμε την τεκνογονία ως δεύτερο σκοπό του γάμου. Σ' αυτό συμφωνούν και οι ετερόδοξες Εκκλησίες. Επομένως η τεκνογονία είναι ένας από τους σκοπούς του χριστιανικού γάμου.

Η τεκνογονία δύναται όμως να είναι ο μόνος σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου; Οι Πατέρες οι θεολόγοι της Εκκλησίας οι οποίοι. αναφέρουν την τεκνογονία ως μόνο σκοπό του γάμου είναι οι εξής: Αθηναγόρας, Κλήμης ο Αλεξανδρινός, Αμβρόσιος Μεδιολάνων, Ιερός Αυγουστίνος, Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Αμφιλόχιος Ικονίου, Ισίδωρος ο Πηλουσιώτης, Αρέθας Καισαρείας, Πατριάρχης Ιερεμίας ο Β', Θεόφιλος ο Καμπανίας, Ευγένιος Βούλγαρης, Βενιαμίν ο Λέσβιος και άλλοι ασαφώς. Πολλοί από αυτούς ασφαλώς υπό τον όρον τεκνογονία εννοούν και τη διαπαιδαγώγηση των τέκνων.

Αλλά αντιθέτως υπάρχουν θετικοί και αρνητικοί λόγοι που δεν επιτρέπουν να δεχθούμε την τεκνογονία ως το μόνο σκοπό του χριστιανικού γάμου.  

Α') θετικοί λόγοι: 1) Η Aγία Γραφή, και συγκεκριμένα ο προφήτης Μαλαχίας, κατηγορεί την αντίληψη των Ιουδαίων ότι ο μόνος σκοπός του γάμου είναι η τεκνογονία. - 2) Η σκέψη ότι η τεκνογονία είναι «ευχή» του Θεού και όχι «εντολή». - 3) Πλείστοι Πατέρες και θεολόγοι δέχονται και άλλους σκοπούς, εκτός της τεκνογονίας: τουλάχιστο δέχονται και τη διαπαιδαγώγηση. Μερικοί δε απ' αυτούς δεν αναφέρουν καθόλου την τεκνογονία. Ο Χρυσόστομος π.χ. αποκλείει μερικές φορές την τεκνογονία ως σκοπό του γάμου και ο Ευσέβιος Καισαρείας υποστηρίζει ότι η τεκνογονία ήταν σκοπός του γάμου του προχριστιανικού ανθρώπου, ενώ ο Χριστιανός πρέπει να αφοσιώνεται (κυρίως) στην πνευματική αναγέννηση της ανθρωπότητας μένοντας άγαμος (ή αδιαφορώντας για την τεκνογονία). - 4) Εκτός από την Ορθόδοξη Εκκλησία, και οι ετερόδοξοι (Ρωμαιοκαθολική και Αγγλικανική Εκκλησία) δέχονται και άλλους σκοπούς του γάμου μαζί με την τεκνογονία. - 5) Kαι ο φυσικός και μη αναγεννημένος ακόμη άνθρωπος δέχεται και άλλους σκοπούς του γάμου μαζί με την τεκνογονία (π.χ. οι Αθηναίοι κατά το Δημοσθένη).  

Β') Αρνητικοί λόγοι: Εάν δηλ. δεχθούμε ότι μόνη η τεκνογονία είναι σκοπός του χριστιανικού γάμου, τότε: 1) Θα δεχθούμε ως πλήρη αποτυχία του γάμου την ατεκνία και τη στειρότητα, όπερ άτοπον. Γιατί: α) ο Απόστολος Παύλος δεν αποκλείει από το γάμο την «υπέρακμον» (δηλ. τη γυναίκα που δεν μπορεί να τεκνοποιήσει). - β) Η Εκκλησία υποστηρίζει ως αγίους. (πρότυπα δηλ. Χριστιανών) συζύγους στείρους, π.χ. ο Ακύλας και η Πρίσκιλλα. - γ) Η Εκκλησία δεν απαγορεύει το δεύτερο και τρίτο γάμο σ' όσους τεκνοποίησαν κατά τον προηγούμενο γάμο. - 2) Θα δεχθούμε κυρίως υλικό σκοπό για κατάσταση του βίου των Χριστιανών (του γάμου), την οποία η Εκκλησία μας ευλογεί διά μυστηρίου, όπερ άτοπον. Το ότι η τεκνογονία χωρίς την ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των τέκνων είναι τέλεια επίγεια και κυρίως υλική και όχι πνευματική επιδίωξη, είναι ολοφάνερο, γιατί δημιουργεί υλικά (σωματικώς και ζωωδώς) κυρίως τον άνθρωπο, χωρίς να ενδιαφερθεί και να καλλιεργήσει ανάλογα το πνευματικό στοιχείο του ανθρώπου που ενυπάρχει σ' αυτόν «εν σπέρματι». -3) Θα δεχθούμε παράτυπα τον άνθρωπο (και κατ' εξοχήν τη γυναίκα) στο γάμο τουλάχιστο, ως ένα απλό όργανο· μηχανή της κτίσης (παιδοποιητική μηχανή για τη διαιώνιση του είδους). Αλλά έτσι αρνούμαστε πως ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από το Θεό ως βασιλιάς της κτίσης, δηλ. ως κύριος της κτίσης που έχει αυτοσκοπό και δεν είναι απλό όργανο-μηχανή γι' αυτή. (Υλιστική αντίληψη της ιστορίας). - 4) Θα δεχθούμε λαθεμένα, πως μόνο η γέννηση τέκνων και η εγκατάλειψή τους στην τύχη (χωρίς δηλ. ανατροφή και διαπαιδαγώγησή τους) ικανοποιεί την ψυχή του μεταπτωτικού (φυσικού) έστω ανθρώπου, το γονικόν του δηλ. αίσθημα. -5) Κακώς θα δεχθούμε πως η φυσιολογική κατάσταση του ανθρώπου επιβάλλει την εγκατάλειψη του νεογνού στην τύχη του, χωρίς δηλ. και αυτόν το θηλασμό και τη βρεφοτροφία (που είναι μέρος της τεκνοτροφίας και διαπαιδαγώγησης). -6) Έτσι, δεχόμαστε μια καθαρά υλιστική άποψη για το γάμο του ανθρώπου, όπερ άτοπον. («Η άποψη ότι ο σκοπός του γάμου ταυτίζεται με την τεκνογονία θα μπορούσε να θεωρηθεί ανάλογη με την άποψη ότι ο σκοπός της ζωής του ανθρώπου ταυτίζεται με την παραγωγή αγαθών»^3α, που είναι η υλιστική αντίληψη της ιστορίας). Μπορούμε επομένως να συμπεράνουμε ότι η τεκνογονία δε δύναται να είναι ο μόνος σκοπός του χριστιανικού γάμου, αλλά ούτε και αυτού του φυσικού γάμου.  

Αφού η τεκνογονία δεν είναι ο μόνος σκοπός του γάμου, μήπως είναι ο πρώτος αξιολογικά σκοπός του χριστιανικού γάμου; Αναφέρουν πράγματι σαφώς την τεκνογονία ως πρώτο σκοπό του γάμου εκτός από τις ετερόδοξες Εκκλησίες και οι εξής: Π.Γ.Παγώνης, αρχιμανδρίτης και καθηγητής Μισαήλ Αποστολίδης, Αρχιεπίσκοπος Λιθουανίας Μακάριος, Ζήσιμος Γ. Τυπάλδος, Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (έπειτα μητροπολίτης Φαναριοφαρσάλων), και η Εγκύκλιος του 1937 της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Ασφαλώς οι περισσότεροι από αυτούς υπό τον όρο τεκνογονία εννοούν και την ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των τέκνων. Οι αναφερθέντες δεν είναι ούτε οι αρχαιότεροι ούτε οι μεγαλύτεροι από τους πατέρες ή θεολόγους της Εκκλησίας, και η διδασκαλία τους είναι περιστατική, και επομένως δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε την άποψη αυτή στηριζόμενοι μόνο στη διδασκαλία τους.  

Ισχυρότεροι όμως λόγοι μας πείθουν να μη δεχθούμε την τεκνογονία ως πρώτο σκοπό του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου. Aυτοί είναι οι εξής: Α' H Aγία Γραφή δε δέχεται πρώτη την τεκνογονία, εκτός του ότι είναι απλώς «ευχή» και όχι «εντολή» του Θεού, για τους εξής λόγους: 1) Η δημιουργία της Εύας (συζύγου του Αδάμ) από το Θεό, προήλθε από την ανάγκη της κοινωνικότητας και της βοηθείας του Αδάμ και όχι κατά πρώτο λόγο για την τεκνογονία του. Αναφέρει βέβαια ο Θεός την τεκνογονία ως σκοπό του γάμου των πρωτοπλάστων, αλλά όχι μόνο την αναφέρει μετά τη δημιουργία τους (και επομένως μετά την κοινωνικότητα και αλληλοβοήθεια), αλλά τη διατυπώνει σαν «ευχή» (όπως είπαμε) και ακόμη και αυτοί στον Παράδεισο δεν κάνουν χρήση της τεκνογονίας (πιθανώς δε ουδέ καν της συνουσίας), αλλά μετά την πτώση και την εξορία τους από τον Παράδεισο. Η τεκνογονία δηλ. στην πράξη παρουσιάζεται στο μεταπτωτικό άνθρωπο σαν παρηγοριά για την απώλεια της αθανασίας⁴ συνεπεία της πτώσης. Η τεκνογονία επομένως δεν είναι το κύριο χαρακτηριστικό του προπτωτικοϋ ζεύγους⁵. -2) Το όλο πνεύμα της Καινής Διαθήκης τονίζει την προτεραιότητα των πνευματικών αγαθών πάνω στα υλικά αγαθά. Αυτό όμως αποκλείει την προτεραιότητα της τεκνογονίας, ως πράξεως (δημιουργίας) κυρίως υλικής και όχι κατά πρώτο λόγο πνευματικής⁶. -3) Η τεκνογονία ούτε καν αναφέρεται από τον Απόστολο Παύλο ως σκοπός της συνουσίας των συζύγων στο χωρίο Α' Κορ.ζ', 56.-4) Ο ίδιος Απόστολος σ' άλλο χωρίο αναφέρει ως όρο για την ιδεώδη χριστιανική γυναίκα τη μονογαμία και μεταξύ των «καλών έργων» της την «παιδοτροφία», (ισότιμη προς την «ξενοδοχία», και όχι την τεκνογονία⁷). -5) Σ' άλλο πάλι χωρίο ο Απόστολος Παύλος αποκλείει εκ των προτέρων ως σκοπό του γάμου την τεκνογονία, επιτρέποντας στην «υπεράκμον» (και επομένως κατά τεκμήριο στείρα) να έλθει σε γάμο (Α' Κορ.ζ',36). -6) Βέβαια ο Παύλος αναφέρει ότι η γυναίκα «σωθήσεται δια της τεκνογονίας» (Α' Τιμ. β', 15), δηλ. δύναται η γυναίκα να σωθεί από το Θεό χρησιμοποιώντας καλά την περίοδο της τεκνογονίας, όπως και κάθε άλλη (μακροχρόνια μάλιστα) περίσταση της ζωής της. Εδώ φρονώ πως μέσα στη λέξη «τεκνογονία» εννοείται η παιδοτροφία και η διαπαιδαγώγηση των παιδιών.  

Β') Ούτε η Ιερά Παράδοση δέχεται πρώτη την τεκνογονία ως σκοπό του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου, γιατί: 1) Οι περισσότεροι, αρχαιότεροι και σπουδαιότεροι Πατέρες και θεολόγοι δε δέχονται πρώτη την τεκνογονία. Αυτοί είναι οι εξής: Ιουστίνος, Κλήμης ο Αλεξανδρινός, Ψευδοκλήμης Ρώμης, Παφνούτιος, Μ. Βασίλειος, Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Θεοδώρητος ο Κύρου, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, επίσκοπος Θεόδωρος (Αβουκαράς), Συμεών Θεσσαλονίκης, Πατριάρχης Μητροφάνης Κριτόπουλος, μητροπολίτης Πέτρος Μογίλας, Πατριάρχης Μελέτιος ο Πηγάς, Οικ.Πατριάρχης Νεόφυτος ο Β'^7α, μητροπολίτης Μόσχας Πλάτων, αρχιμανδρίτης και πρύτανης της Εκκλ. Ακαδημίας Κιέβου Αντώνιος, Δ. Βερναρδάκης, Zhishman, Μ. Γαλανός, μητροπολίτης Τιμόθεος Αναστασίου, μητροπολίτης Μελέτιος Σακελλαρόπουλος, Πατριάρχης Χριστοφόρος Δανιηλίδης, μητροπολίτης Γερβάσιος Σαρακίτης, μητροπολίτης Φιλάρετος Βαφείδης, καθηγητής Χρ. Ανδρούτσος, πρωτοπρεσβύτερος Κ. Καλλίνικος, αρχιμανδρίτης Ιωάννης Παπαδόπουλος, καθηγητής και Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, θεολόγος Ν. Καψής, μητροπολίτης Κωνσταντίνος Κοϊδάκης, καθηγητής και μητροπολίτης Άνθιμος Σίσκος, θεολόγοι Ι. Φραγκούλης και Σ. Λαγοπάτης, αρχιμανδρίτης Σεραφείμ Παπακώστας, νεότερες εκδόσεις της αδελφότητας θεολόγων «Ζωή», επίσκοπος (μητροπολίτης) Χρυσόστομος Θεμελής, καθηγητής Β. Ιωαννίδης, καθηγητής Βασ. Σταυρίδης και άλλοι (λ.χ. καθηγητής Ι. Καρμίρης από το 1964). Kαι ο σύγχρονος θεολόγος Β. Κοτσμανίδης αρνείται τελείως ως σκοπό του γάμου την τεκνογονία. Ασαφώς επίσης εκφράζονται περί μη προτεραιότητας της τεκνογονίας ως σκοπού του γάμου οι Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, αρχιμανδρίτης Νεοφ. Δούκας, καθηγητής Βασ. Αντωνιάδης, θεολόγοι Χρ. Ενισλείδης και Αν. Κεραμίδας και καθηγητής Π. Δημητρόπουλος. -2) Η Εκκλησία στα επίσημα λειτουργικά της κείμενα δε δέχεται σαφώς την τεκνογονία ως πρώτο σκοπό του γάμου. Δηλ. στην «Ακολουθία του μυστηρίου του γάμου» δε γίνεται μεν λόγος με απόλυτη σαφήνεια για την προτεραιότητα των σκοπών του γάμου, πάντως όμως δεν αναφέρεται σαφώς η τεκνογονία ως πρώτος σκοπός του γάμου. -3) Η Εκκλησία στις επίσημες ενέργειές της δεν υπολογίζει την τεκνογονία ως πρώτο σκοπό του χριστιανικού γάμου. Δηλαδή: α) στο διαζύγιο ανέχεται ως αιτία την ασυμφωνία χαρακτήρων, ενώ δε δέχεται τη στείρωση (την έλλειψη της δυνατότητας της τεκνογονίας). Δίδει δηλαδή την προτεραιότητα στην κοινωνικότητα και αλληλοβοήθεια (ή και στη διαπαιδαγώγηση των τέκνων), και όχι, στην τεκνογονία. - β) Δεν εμποδίζει το δεύτερο ή τρίτο γάμο σ' όσους τεκνοποίησαν στον προηγούμενο γάμο. -γ) Στην εκλογή των κληρικών όλων των βαθμών, δεν υπολογίζει τη στείρωση και την έλλειψη τέκνων ως μειωτικό στοιχείο της συζυγίας και του γάμου των. Ενώ αντίθετα, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός απέκλεισε τους ιερείς με τέκνα από την υποψηφιότητα στο αρχιερατικό αξίωμα και δεχόταν μόνο τους χωρίς τέκνα. -4) Η χριστιανική σκέψη στο σύνολό της, θέτοντας σε πρωτεύουσα μοίρα το πνευματικό στοιχείο έναντι του υλικού στοιχείου, δε δύναται να δεχθεί ως πρώτο σκοπό του χριστιανικού γάμου την τεκνογονία, γιατί η γέννηση τέκνων μετέχει κυρίως του υλικού κόσμου, όπως και παραπάνω αναφέρουμε.  

Γ') Ο ορθός λόγος δε δέχεται πρώτη την τεκνογονία: Ο φυσικός (ο μη αναγεννημένος) άνθρωπος με το συναίσθημα της μητρότητας - πατρότητας επιθυμεί και επιδιώκει τη δημιουργία απογόνων (τελείων ανθρώπων, δηλαδή ψυχοσωματικών όντων), εάν είναι δυνατό πιο καλών κι απ' τον ίδιο και πιο τέλειων, κι όχι νεογνό ανθρώπου (ατελή και υποτυπώδη άνθρωπο). Ο τέλειος όμως άνθρωπος δημιουργείται όχι μόνο με τη γέννηση, αλλά με τη βρεφοτροφία, την παιδοτροφία και κυρίως με τη για πολλά χρόνια διαπαιδαγώγηση των τέκνων. Tη σκέψη αυτή της θύραθεν σοφίας αποδέχεται ως φυσική κατάσταση και ο Χριστιανισμός. Αν δεχθούμε την τεκνογονία ως τον πρώτο σκοπό του γάμου, υπερεκτιμούμε τις υλικές και ζωώδεις ιδιότητες του ανθρώπου και υποβαθμίζουμε τις πνευματικές του ιδιότητες. Αλλά αυτό είναι και μια αντίφαση σ' όλη τη διδασκαλία της Εκκλησίας, που χαρακτηρίζει το γάμο ως Μυστήριο. Ώστε η τεκνογονία δεν είναι ο πρώτος σκοπός του γάμου ούτε για τον Ορθόδοξο Χριστιανό, αφού δεν τον δέχονται ως τέτοιον η Αγία Γραφή και η Ιερά Παράδοση, αλλά ούτε και για το φυσικό άνθρωπο, αφού δεν τον δέχεται ο ορθός λόγος. Επομένως η τεκνογονία δύναται να είναι ένας από τους σκοπούς του χριστιανικού γάμου, αλλά όμως ούτε ο μόνος ούτε ο πρώτος είναι.  

Η διαπαιδαγώγηση των τέκνων⁸ μπορεί να είναι ένας από τους σκοπούς του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου, και μάλιστα ο μόνος ο δ πρώτος; H διαπαιδαγώγηση βεβαίως των τέκνων μπορεί να αποτελεί έναν από τους σκοπούς του χριστιανικού γάμου, γιατί και η Κ. Διαθήκη αναφέρει την «παιδοτροφία» (Παύλος , Α' Τιμ. ε', 9-11) ως ένα «των καλών έργων» της χριστιανικής γυναίκας. Kαι, εκτός από το φιλόσοφο και μάρτυρα Ιουστίνο, πολλοί άλλοι Πατέρες αναφέρουν τη διατροφή των τέκνων ως έναν από τους σκοπούς του γάμου. Μια από τις ευχές επίσης της «Ακολουθίας του γάμου» είναι η «ευτεκνίας απόλαυσις».  

Δύναται όμως η διαπαιδαγώγηση των τέκνων να είναι ο μόνος σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου; Αν και ο Ιουστίνος τον αναφέρει ως το μόνο σκοπό του γάμου, δεν μπορούμε να τον δεχθούμε ως το μόνο σκοπό, γιατί δεχθήκαμε ήδη και την τεκνογονία ως έναν από τους σκοπούς του γάμου· επομένως τουλάχιστον η τεκνογονία είναι μαζί με τη διαπαιδαγώγηση σκοπός του γάμου.  

Αφού η διαπαιδαγώγηση των τέκνων δεν μπορεί να είναι ο μόνος, μήπως μπορούμε να τη δεχθούμε ως τον πρώτο σκοπό του χριστιανικού γάμου; Βεβαίως προηγείται αξιολογικά της τεκνογονίας, διότι η τεκνογονία ικανοποιεί ιδίως το ορμέμφυτο του ανθρώπου, ενώ η διαπαιδαγώγηση των τέκνων είναι μάλλον πνευματική και προέρχεται κυρίως από την ελεύθερη βούληση⁹, είναι έργο της «προαιρέσεως» του ανθρώπου, και επομένως έχει μεγαλύτερη ηθική αξία. Δηλαδή όταν λέμε διαπαιδαγώγηση των τέκνων εννοούμε τη σειρά ενεργειών ενός ενηλίκου ώστε συνειδητά και σκόπιμα να προαχθεί και αυξηθεί προ πάντων πνευματικά και πολιτιστικά το παιδί. Αλλά το σπουδαιότερο μέρος της πνευματικής προόδου του ανθρώπου είναι η φροντίδα για την ψυχή του, και μάλιστα η φροντίδα για την ψυχική του σωτηρία· τούπο λέγεται ιεραποστολική φροντίδα του παιδαγωγού γονέα¹⁰. Η ιεραποστολή (εσωτερική ή εξωτερική) είναι καθήκον κάθε μέλους της Εκκλησίας, δηλ. καθήκον της ζωής γενικά του Ορθόδοξου Χριστιανού, επομένως και της ζωής του μέσα στο γάμο. Ο Ευσέβιος μάλιστα, ο επίσκοπος Καισαρείας, θυσιάζει το θεσμό του γάμου και την ανατροφή ενός ή δύο τέκνων «διά την περί τα κρείττω σχολήν» - την ιεραποστολή¹¹. Με τη σχέση της ιεραποστολής προς το γάμο γενικά θα ασχοληθούμε παρακάτω, για δε τη σχέση της ιεραποστολής προς τη διαπαιδαγώγηση των τέκνων, φρονώ τα εξής: Η διαπαιδαγώγηση είναι δυνατό να έχει και ιεραποστολικό χαρακτήρα· εχει ως βάση την κατά Χριστόν σωτηρία.

Kαι στην περίπτωση αυτή, η διαπαιδαγώγηση έχει μικρότερη ηθική αξία από την ιεραποστολή, γιατί η μεν διαπαιδαγώγηση (γενικά) είναι αποτέλεσμα της ικανοποίησης του φυσικού συναισθήματος της μητρότητας και της προαίρεσης (ελεύθερης βούλησης) του ανθρώπου, ενώ η ιεραποστολή είναι αποτέλεσμα μόνο ή κυρίως της ανθρώπινης προαίρεσης. Μήπως όμως η υιοθεσία, εφ' όσον έχει κύριο χαρακτήρα την ψυχική σωτηρία, μπορεί να θεωρηθεί ίση ή ανώτερη της ιεραποστολής; Φρονώ όχι. Διότι η υιοθεσία (και η διαπαιδαγώγηση των υιοθετημένων τέκνων) είναι υποκατάστατο της γνήσιας υιότητας και χρησιμοποιείται συνήθως και ιδίως για την ικανοποίηση του φυσικού συναισθήματος της μητρότητας (ή πατρότητας)· επομένως δεν είναι ανώτερο της ιεραποστολής, αλλά κατώτερο απ' αυτή, όπως και η διαπαιδαγώγηση των φυσικών τέκνων.  

Αν και η διαπαιδαγώγηση των τέκνων προηγείται της τεκνογονίας, δεν είναι εν τούτοις ο πρώτος μεταξύ όλων των σκοπών του γάμου. Γιατί ούτε η Aγία Γραφή ούτε η Ιερά Παράδοση δέχονται ως πρώτο σκοπό τη διαπαιδαγώγηση.  

Α') Η αγία Γραφή δε δέχεται πρώτο σκοπό τη διαπαιδαγώγηση. Γιατί: 1) Κατά τη Γένεση προηγείται των σκοπών της δημιουργίας της Εύας, και επομένως των σκοπών του γάμου, η ανάγκη της κοινωνικότητας και της αλληλοβοήθειας, όπως πιο πάνω αναπτύχθηκε. Kαι 2) ο Απόστολος Παύλος άλλοτε αναφέρει τον αγιασμό ως σκοπό του γάμου (Α' Κορ. ζ', 14-16), και άλλοτε την εγκοίτωση των επιθυμιών (Α' Κορ. ζ', 2).  

Β') Ούτε η Ιερά Παράδοση δέχεται ως πρώτο σκοπό του χριστιανικού γάμου τη διαπαιδαγώγηση. Γιατί: 1) οι εξής Πατέρες ή θεολόγοι δέχονται ως πρώτο άλλο σκοπό του γάμου και όχι τη διαπαιδαγώγηση των τέκνων: Κλήμης ο Αλεξανδρινός, Ψευδοκλήμης, Παφνούτιος, Μ. Βασίλειος, Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Θεοδώρητος ο Κύρου, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Συμεών Θεσσαλονίκης, Πατριάρχης Μητροφάνης Κριτόπουλος, μητροπολίτης Πέτρος Μογίλας, Πατριάρχης Μελέτιος Πηγάς, μητροπολίτης Πλάτων, άγνωστος Οικουμενικός Πατριάρχης, Οικουμενικός Πατριάρχης Νεόφυτος ο Β', αρχιμανδρίτης και πρύτανης της Εκκλησιαστικής Ακαδημίας του Κιέβου Αντώνιος, Δ. Βερναρδάκης, Zhishman, μητροπολίτης Μελέτιος Σακελλαρόπουλος, Μιχ. Γαλανός, μητροπολίτης Τιμόθεος Αναστασίου, καθηγητής Χρήστος Ανδρούτσος, Πατριάρχης Χριστοφόρος Δανιηλίδης, Αρχιεπίσκοπος και καθηγητής Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, πρωτοπρεσβύτερος Κων. Καλλίνικος, μητροπολίτης Γερβάσιος Σαρακίτης, μητροπολίτης καιί καθηγητής Φιλάρετος Βαφείδης, Θεολόγοι Ιωάνν. Παπαδόπουλος και Νικ. Καψής, μητροπολίτης Κωνσταντίνος Κοϊδάκης, μητροπολίτης και καθηγητής Άνθιμος Σίσκος, καθηγητής Βασίλειος Ιωαννίδης, αρχιμανδρίτης Σεραφείμ Παπακώστας, θεολόγοι Ι.Φραγκούλης και Σ. Λαγοπάτης, νεότερες εκδόσεις της «Ζωής», επίσκοπος (μητροπολίτης) Χρυσόστομος Θεμελής, καθηγητής Βασίλειος Σταυρίδης και άλλοι. -2) Η Εκκλησία σε επίσημες ενέργειές της δεν υπολογίζει ως πρώτο σκοπό του γάμου τη διαπαιδαγώγηση  των τέκνων. Ως τέτοιες ενέργειες εννοώ όσες αναφέρθηκαν στα περί τεκνογονίας, δηλ. η Εκκλησία δε δέχεται την ελλιπή διαπαιδαγώγηση τέκνων ως αιτία διαζυγίου· δεν αποκλείει το β' καί γ' γάμο όταν ο ενδιαφερόμενος δεν έχει οπωσδήποτε διαπαιδαγωγήσει τέκνα και δε θεωρεί τη διαπαιδαγώγηση τέκνων απαραίτητη προϋπόθεση για τη χειροτονία  ανωτέρου κληρικού. -3) Η αγιοποίηση από την Εκκλησία αποκλείει την προτεραιότητα στη διαπαιδαγώγηση των τέκνων. Δηλαδή ανακηρύχθηκαν (για ιεραποστολή ή άλλη ενάρετη δράση ή ζωή) άγιοι ζεύγη συζύγων που ήσαν άτεκνα και δεν άσκησαν καθόλου τη διαπαιδαγώγηση τέκνων (έστω και υιοθετημένων), π.χ. Ακύλας και Πρίσκιλλα. -4) Η Ορθόδοξη χριστιανική γενικά σκέψη δεν είναι καθόλου δυνατό να δεχθεί ως πρώτο σκοπό τή διαπαιδαγώγηση των τέκνων, σκοπό δηλ. που είναι μεν μέσα στα όρια της οικογένειας, όχι όμως υποχρεωτικά και μέσα στά όρια της συζυγίας. Γιατί υπάρχουν και άτεκνοι σύζυγοι. Ο άνθρωπος είναι ο βασιλιάς της κτίσης και πρέπει να έχει (ως πρώτο τουλάχιστον) αυτοσκοπό (ηθικό π.χ.) και όχι να αποτελεί πρωτίστως όργανο διαιώνισης του είδους ή διαπαιδαγώγησης των τέκνων. Η προτεραιότητα βέβαια μεταξύ της ατομικής ψυχικής σωτηρίας και της ψυχικής σωτηρίας των άλλων κατά τη χριστιανική αντίληψη ανήκει στην ατομική σωmρία^l2, και τιμητική εξαίρεση (υπέρβαση) αποτελεί η ευχή του Αποστόλου Παύλου περί της σωτηρίας των συγγενών του¹³. Η υπέρβαση όμως είναι δυνητικήι κι όχι υποχρεωτική.

Γ') Ο ορθός λόγος δε δέχεται τη διαπαιδαγώγηση των τέκνων ως πρώτο σκοπό του γάμου. Γιατί κατά την ψυχολογία στην προτεραιότητα των σκοπών του γάμου, χρονικά μεν πρώτη είναι η έλξη των δύο φύλων (και ο έρωτας), δεύτερη δε η ισόβια ένωση, και ακολουθεί το συναίσθημα της μητρότnτας· αξιολογικά δε πρώτες είναι η ισόβια ένωση, δηλ. η μέσα στο γάμο κοινωνικότητα¹⁴, και ακολουθεί η μητρότητα, η οποία περιλαμβάνει την τεκνογονία μαζί με τη διαπαιδαγώγηση των τέκνων.  

Επομένως η διαπαιδαγώγηση των τέκνων είναι ένας από τους σκοπούς του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου και προηγείται μεν της τεκνογονίας, αλλά δεν είναι ούτε ο μόνος, ούτε ο αξιολογικά πρώτος σκοπός του Ορθοδόξου χριστιανικού γάμου.  

Η κοινωνικότητα¹⁵ ειναι δυνατό να είναι σκοπός του χριστιανικού γάμου, και μάλιστα ο μόνος ή ο πρώτος σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου; H κοινωνικότητα βέβαια δύναται να είναι ένας από τους σκοπούς του χριστιανικού γάμου, γιατί είναι θέλημα του Θεού, και αναφέρεται και από την ψυχολογία ως «ορμή της κοινωνικότητας. Δηλαδή 1) η Aγία Γραφή αναφέρει την ανάγκη της κοινωνικότητας του Αδάμ ως αιτία δημιουργίας της Εύας από το Θεό και διατάσσει την «προσκόλληση» του ενός στον άλλο. -2) Πλείστοι Πατέρες και θεολόγοι αναφέρουν την κοινωνικότητα ως σκοπό του γάμου. (Παρακάτω γι' αυτούς).  

Είναι δυνατόν όμως η κοινωνικότητα να είναι ο μόνος σκοπός του χριστιανικού γάμου; Ο μητροπολίτης Μελέτιος Σακελλαρόπουλος και ο νομικός Zhishman αναφέρουν την κοινωνικότητα ως το μόνο σκοπό του γάμου, περιστασιακά δε και ο Χρυσόστομος. Kαι ο Β. Κοτσμανίδης επιμένει πως η μόνη «εντολή»-σκοπός του γάμου είναι η κοινωνικότητα. Αλλά δεν μπορούμε να τον δεχθούμε ως μόνο σκοπό, γιατί η Aγία Γραφή, η Ιερά Παράδοση και αυτός ο ορθός λόγος αναφέρουν και άλλους σκοπούς του γάμου. Δηλαδή: 1) Η Aγία Γραφή, εκτός της κοινωνικότητας, αναφέρει ως σκοπούς του γάμου τη διαιώνιση του είδους (Γεν. α', 28), την αλληλοβοήθεια (Γεν. β', 18) και τον εξαγνισμό των συζύγων (Α' Κορ. ζ.', 14-16). -2) Εκτός από το Σακελλαρόπουλο, όλοι οι άλλοι Πατέρες και θεολόγοι δε δέχονται ως μόνο σκοπό του γάμου την κοινωνικότητα. (Ο Zhishman είναι νομικός, και ο Χρυσόστομος σ' άλλα χωρία δέχεται άλλους σκοπούς του γάμου). -3) Ο ορθός λόγος με τις διάφορες επιστήμες δέχεται και άλλους σκοπούς του γάμου. Η φυσιολογία δέχεται ως σκοπό την τεκνογονία, και η ψυχολογία δέχεται ως σκοπό και την ικανοποίηση της ορμής της μητρότητας.  

Μήπως μπορούμε να δεχθούμε ως πρώτο σκοπό του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου την κοινωνικότητα; Βέβαια. Κατά την Aγία Γραφή η κοινωνικότητα προηγείται της τεκνογονίας (Γεν. β', 28) και κατά το Σακελλαρόπουλο, το νομικό Zhishman, τον καθηγητή Γ. Μαντζαρίδη και το Χρ. Μπούκη δύναται η κοινωνικότητα να προηγηθεί (αφού την αναφέρουν ως μοναδικό ή πρώτο σκοπό). Αλλά και η Εκκλησία, που ανέχεται την ασυμφωνία χαρακτήρων (έλλειψη της προϋπόθεσης για κοινωνία) ως λόγο διαζυγίου, αποδέχεται έμμεσα ως πρώτο σκοπό την κοινωνικότητα. Kαι κατά την ψυχολογία, η κοινωνικότητα «είναι αυτοσκοπός» και προηγείται χρονικά της γενετήσιας ορμής και της ορμής της μητρότητας. Σοβαρότεροι όμως λόγοι μας πείθουν ότι η κοινωνικότητα δεν είναι αξιολογικά ο πρώτος σκοπός του Ορθοδόξου χριστιανικού γάμου. Αυτοί είναι οι εξής: 1) Η Κ. Διαθήκη αναφέρει ως σκοπό του γάμου τον εξαγιασμό των συζύγων (Α' Κορ.ζ',14-16), ο οποίος αποτελεί και σκοπό της ζωής γενικά του ανθρώπου (όπως και η κοινωνικότητα). Μπροστά σ' αυτόν, η κοινωνικότητα μπορεί να είναι ένα μέσο. Η «εντολή» του Θεού για το γάμο δεν ταυτίζεται με την έννοια του σκοπού. Μπορεί δηλαδή μια «εντολή» να είναι μέσο και όχι σκοπός. Ο εξαγιασμός όμως από άποψη Ορθόδοξης Χριστιανικής Ηθικής προηγείται και της κοινωνικότητας. (Για την απολύτρωση και τον εξαγιασμό των ανθρώπων ο Θεός θυσίασε το μονογενή Του Υιό): -2) Οι σπουδαιότεροι από τους Πατέρες και εκλεκτοί θεολόγοι δε δέχονται πρώτη την κοινωνικότητα, π.χ. οι Κλήμης ο Αλεξανδρινός, Μ. Βασίλειος, Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Πατριάρχης Χριστοφόρος Δανιηλίδης, και ο καθηγητής και Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος δέχονται πρώτο σκοπό του γάμου όχι την κοινωνικότητα, αλλά την ηθική τελείωση. -3) Kαι η λογική αποκλείει την προτεραιότητα στην κοινωνικότητα. Γιατί η αλληλοβοήθεια (που είναι ένας από τους σκοπούς του γάμου) έχει ως μέσο την κοινωνικότητα· επομένως η κοινωνικότητα είναι μετά την αλληλοβοήθεια.  

Ώστε η κοινωνικόυητα είναι ένας από τους σκοπούς του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου και προηγείται μεν της τεκνογονίας και της διαπαιδαγώγησης των τέκνων, έπεται δε της ηθικής τελείωσης.

Αφού η αλληλοβοήθεια είναι ένας από τους σκοπούς του χριστιανικού γάμου, μπορεί να ειναι ο μόνος σκοπός του; Εάν δώσουμε μια γενική ερμηνεία στη λέξη αλληλοβοήθεια, δύναται να θεωρηθεί ότι η αλληλοβοήθεια είναι ο μόνος σκοπός του γάμου, περιέχοντας μέσα της όλους τους άλλους σκοπούς. Δηλαδή η γενικότητα και η αοριστία (λ.χ. της γραφικής έκφρασης «βοηθός», Γεν. β', 18¹⁶, αλλά και ο ψυχολογικός όρος «ορμή της αλληλοβοηθείας» μας επιτρέπουν διάφορες ερμηνείες. Η Εύα σε τι είναι βοηθός του Αδάμ; Στη βιολογική, την τεχνική, την οικονομική, την κοινωνική ή την πνευματική έποψη της ζωής; Σε μιά, σε περισσότερες, ή σε όλες; Η βιολογική αλληλοβοήθεια αμφοτέρων των συζύγων είναι η ικανοποίηση της γενετήσιας ορμής, η τεχνική και οικονομική είναι η ικανοποίηση της ορμής προς αυτοσυντήρηση και η πνευματική είναι η ικανοποίηση των πνευματικών ορμών των συζύγων. Ώστε με την έννοια «βοήθεια» ή «αλληλοβοήθεια» μπορούμε να νοήσουμε την πάσης φύσεως βοήθεια και συνεργασία των συζύγων, από το βιολογικό επίπεδο μέχρι και τις πνευματικότερες επιδιώξεις της ανθρώπινης ψυχής. Αυτές αντιστοιχούν στους διαφόρους σκοπούς του γάμου, και επομένως η αλληλοβοήθεια μπορεί να περιλάβει όλους τους άλλους σκοπούς του γάμου. Αλλά όμως δεν είναι δυνατό να είναι ο μόνος ή ο τελικός σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου η αλληλοβοήθεια, γιατί ο τελικός σκοπός πρέπει να δύναται να περιλάβει τους άλλους σκοπούς, όχι απλώς με μια κατάλληλη έκφραση ή ερμηνεία βασιζομένη στην ψυχολογία· αλλά πρέπει να δύναται να περιλάβει τους άλλους σκοπούς, γιατί είναι από ηθική κυρίως άποψη ανώτερος αξιολογικά, κι ακόμη πρέπει να είναι μέρος του σκοπού ολόκληρης της ζωής του ανθρώπου. Η αλληλοβοήθεια όμως δεν είναι ο αξιολογικά ανώτερος από τους σκοπούς του γάμου (τέτοιος είναι η ηθική τελείωση), ούτε μέρος του σκοπού ολόκληρης της ζωής του ανθρώπου (όπως η  ηθική τελείωση), γιατί είναι απλό μέσο η αλληλοβοήθεια για την πραγμάτωση άλλου ή άλλων σκοπών. Επομένως δεν μπορεί να είναι ο μόνος ή ο τελικός σκοπός του Ορθοδόξου χριστιανικού γάμου. Αλλωστε η Aγία Γραφή και οι Πατέρες ρητώς αναφέρουν και άλλους σκοπούς του γάμου (κοινωνικότητα, τεκνογονία κ.λπ.).

Αφού δεν είναι ο μόνος σκοπός του γάμου η αλληλοβοήθεια, μήπως μπορει να είναι ο πρώτος; Αναφέρεται ως πρώτος σκοπός του γάμου από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Νεόφυτο το Β' και περιστασιακά από το Χρυσόστομο, αλλά δεν μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε ως τον πρώτο σκοπό του γάμου, γιατί: 1) Κατά την Aγία Γραφή, άλλοι σκοποί προηγούνται της αλληλοβοήθειας. (Η Γένεση θέτει πρώτη την κοινωνικότητα, ο Απόστολος Παύλος την ηθική τελείωση). -2) Όλοι οι Πατέρες ή θεολόγοι (εκτός από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Νεόφυτο το Β', άλλους σκοπούς του γάμου δέχονται ως πρώτους. (Kαι ο Χρυσόστομος σ' άλλες περιστάσεις αναφέρει άλλον ως πρώτο σκοπό). Kαι 3) λογικά εξετάζοντας την αλληλοβοήθεια δεν μπορούμε να την προτάξουμε των άλλων σκοπών, γιατί η αλληλοβοήθεια είναι απλό μέσο για την τελειοποίηση του ατόμου ή της κοινωνίας.  

Επομένως η αλληλοβοήθεια μπορεί να είναι ένας από τους σκοπούς του χριστιανικού γάμου, και να προηγείται της κοινωνικότητας, της διαπαιδαγώγησης των τέκνων και της τεκνογονίας, αλλά δεν είναι ούτε ο μόνος, ούτε ο πρώτος σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου.  

Η εγκοίτωση των επιθυμιών (δηλ. ο αποκλεισμός της γενετήσιας ανηθικότητας) με την εντός του γάμου ικανοποίηση της γενετήσιας ορμής¹⁷ είναι δυνατό να είναι σκοπός του χριστιανικού γάμου, και μάλιστα είναι δυνατό να είναι ο μόνος ή ο πρώτος σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου; Δυνατή αντίρρηση για το κατ' αρχήν (εάν μπορεί να είναι σκοπός του γάμου) είναι η εξής: 1) Ορθώς υποστηρίχθηκε ότι η εγκοίτωση των επιθυμιών έχει αρνητικό ηθικό χαρακτήρα¹⁸, είναι δηλαδή άρνηση της αμαρτίας και όχι δημιουργία Ορθόδοξης χριστιανικής ενάρετης ζωής. Αφού δεν έχει θετικό ηθικό χαρακτήρα, πως είναι δυνατό να είναι σκοπός του γάμου; -2) Οι περισσότεροι από τους Πατέρες και θεολόγους (εκτός επτά) δεν αναφέρουν την εγκοίτωση των επιθυμιών μεταξύ των σκοπών του γάμου.  

Αλλ' όμως πρέπει να τη δεχθούμε ως έναν από τους σκοπούς του γάμου, γιατί την αναφέρουν η Αγία Γραφή και η Ιερά Παράδοση και δεν είναι αντίθετη προς το γενικό πνεύμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας: Α') Η Κ. Διαθήκη, και συγκεκριμένα ο Απόστολος Παύλος σε τέσσερα σημεία αναφέρει το νόμιμο γάμο (και την εντός αυτού συνουσία) ως τρόπο αντιμετώπισης του πειρασμού (της επιθυμίας): 1) Στο χωρίο Α' Κορ. ζ', 2, συνιστά: «Διά δε τας πορνείας έκαστος την εαυτού γυναίκα εχέτω, και εκάστη τον ίδιον άνδρα εχέτω» -2) Στο χωpίο Α' Κορ. ζ', 9, συνιστά: «Eι δε (οι σύζυγοι) ουκ εγκρατεύονται, γαμησάτωσαν· κρείττον γαρ εστιν γαμείν ή πυρούσθαι». - 3) Στο χωρίον Α' Κορ. ζ', 5-6: «Μή αποστερείτε αλλήλους... ίνα μη πειράζη υμάς ο σατανάς διά την ακρασίαν υμών...». 4) «Βούλομαι ουν νεωτέρας (χήρας) γαμείν, τεκνογονείν, οικοδεσποτείν, μηδεμίαν αφορμήν διδόναι τω αντικειμένω λοιδορίας χάριν· ήδη γάρ τινες εξετράπησαν οπίσω του σατανά». (Α' Τιμ. ε', 14-15). -Β) Επτά από τους Πατέρες και θεολόγους ρητώς αναφέρουν ως πρώτο σκοπό την εγκοίτωση των επιθυμιών, μεταξύ των οποίων τρεις από τους αρχαιότερους και μεγαλύτερους, δηλ. οι Χρυσόστομος (οκτώ φορές), Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Ιωάννης ο Δαμασκηνός (δύο φορές), Ψευδοκλήμης, Παφνούτιος, Πατριάρχης Μελέτιος ο Πηγάς και άλλος άγνωστος Οικουμενικός Πατριάρχης. -Γ) Το γενικό πνεύμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας επιτρέπει για παιδαγωγικούς λόγους (για την ανθρώπινη ατέλεια) να δεχθούμε την εγκοίτωση των επιθυμιών (παρά τον αρνητικό ηθικό χαρακτήρα της), διότι και σ' άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιεί της ίδιας αξίας ηθικά μέσα. Αν και η θετική και υψίστη χριστιανική αρετή είναι «η αγάπη»¹⁹, αυτή που δημιουργεί το σύνδεσμο μεταξύ όλων των ανθρώπων, ιδίως των Χριστιανών και κατ' εξοχήν των συζύγων, και η τέλεια αγάπη «έξω βάλλει τον φόβον»²⁰, εν τούτοις ο Απόστολος Παύλος (ο μέγας κήρυξ της αγάπης²¹) συνιστά στη σύζυγο το «φόβον» προς το σύζυγό της, αν και αυτός έχει όχι απλώς αρνητικό, αλλά αντιθετικά αρνητικό χαρακτήρα. Kαι αυτό για λόγους παιδαγωγικούς, ή για την ακρίβεια, προπαιδευτικούς. Kαι δεν αναφέρει απλώς ο Παύλος το φόβο, αλλά τον χρησιμοποιεί συστηματικά η Εκκλησία, διότι περιλαμβάνει το χωρίο αυτό του Παύλου στην αποστολική περικοπή της Ακολουθίας του μυστηρίου του γάμου. Η εγκοίτωση των επιθυμιών κατ' εξοχήν τονίσθηκε (ως σκοπός του γάμου) από τους Πατέρες της Εκκλησίας μετά τον 4ο αιώνα ως προπαιδευτική διδασκαλία, για να περιορίσουν την υπό τους ειδωλολάτρες κατάχρηση της ικανοποίησης της γενετήσιας ορμής (πολυγαμία, παλλακεία, εταιρισμός κ.λπ.). Ώστε μπορουμε να χρησιμοποιήσουμε ως μέσα (ή ενδιάμεσους σκοπούς) μιά διδασκαλία που έχει αρνητικό ηθικό χαρακτήρα, όπως είναι η εγκοίτωση των επιθυμιών.  

Αφού η εγκοίτωση των επιθυμιών δύναται να είναι ένας από τους σκοπούς του γάμου, μήπως μπορει να είναι ο μόνος σκοπός του γάμου; Αν και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος μια φορά αναφέρει την εγκοίτωση των επιθυμιών ως το μόνο σκοπό του γάμου²², εν τούτοις δεν μπορούμε να τη δεχθούμε ως το μόνο σκοπό του χριστιανικού γάμου, για τους εξής λόγους: 1) Γιατί αφού έχει αρνητικό χαρακτήρα δε δύναται να είναι ο μόνος σκοπός του γάμου, τουλάχιστον θα προηγείται αυτού η αντίστοιχη αρετή, δηλ. η ηθική τελείωση. - 2) Η Aγία Γραφή αναφέρει και άλλους σκοπούς του γάμου, όπως αναφέρθηκε ήδη. -3) Όλοι οι Πατέρες και θεολόγοι αναφέρουν και άλλους σκοπούς του γάμου. -4) Kαι ο ίδιος ο Χρυσόστομος ενώ οκτώ φορές αναφέρει την εγκοίτωση, σ' άλλα χωρία αναφέρει και άλλους σκοπούς του γάμου.  

Αφού η εγκοίτωση των επιθυμιών δεν είναι ο μόνος σκοπός του γάμου, μήπως μπορεί να είναι ο πρώτος; Αν και ο Χρυσόστομος μερικές φορές τον αναφέρει ως μόνο ή πρώτο, δεν μπορούμε να τον δεχθούμε ως πρώτο. Σε μερικές συγκεκριμένες περιπτώσεις η εγκοίτωση των επιθυμιών προηγείται χρονικά από ψυχολογική και ηθική άποψη, δεν προηγείται όμως σε καθαρά ηθικό επίπεδο και αξιολογικά. Μπορούμε μόνο να δεχθούμε ότι προηγείται του σκοπού της απόλαυσης της ηδονής, αλλά όχι και αξιολογικά των άλλων σκοπών του γάμου. Γιατί ούτε η Aγία Γραφή και οι Πατέρες, αλλά ούτε το γενικό πνεύμα της  Εκκλησίας και ο ορθός λόγος είναι δυνατό να δεχθούν ως πρώτο σκοπό την εγκοίτωση των επιθυμιών. Α') Γιατί:1) Η Aγία Γραφή αναφέρει και άλλους σκοπούς, όπως την ηθική τελείωση -2) Κανένας από τους Πατέρες δεν αναφέρει ως αξιολογικά πρώτο σκοπό την εγκοίτωση των επιθυμιών, εκτός βέβαια του Χρυσοστόμου²³, ο οποίος όμως σ' άλλα σημεία καθόλου δεν την αναφέρει²⁴. -3) Το γενικό πνεύμα της Εκκλησίας δεν μπορεί να τη δεχθεί αξιολογικά ως πρώτη, αφού μάλιστα αναφέρεται και η θετική αρετή μεταξύ των σκοπών του γάμου. -Β') Kαι ο ορθός λόγος μας βεβαιώνει πως δεν μπορεί η εγκοίτωση των επιθυμιών να είναι ο πρώτος σκοπός του γάμου. Γιατί 1) η ψυχολογία δέχεται πως η κοινωνικότητα προηγείται χρονικά και αξιολογικά και αυτής της γενετήσιας ορμής (της επιθυμίας κατά την ηθική), και 2) η φυσιολογία δέχεται μεν πρώτη χρονικά τη γενετήσια ορμή, αλλά ως τελικό σκοπό (δηλ. πρώτο αξιολογικά) δέχεται την τεκνογονία.  

Επομένως η εγκοίτωση των επιθυμιών είναι ένας από τους σκοπούς του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου, αλλά ούτε ο μόνος ούτε ο πρώτος είναι μεταξύ των άλλων σκοπών.  

Η ηθική τελείωση, που είναι η συνεχής προσπάθεια των ανθρώπων (συζύγων) για θρησκευτική και ηθική τελειοποίησή τους²⁵ (δηλαδή μια έντονη πνευματική επικοινωνία του ανθρώπου με το Θεό), δύναται να είναι ένας από τους σκοπούς του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου, και μάλιστα ο πρώτος και ο μόνος σκοπός του; Η ηθική τελείωση είναι βεβαίως και ο σκοπός ολόκληρης της ζωής του ανθρώπου. Μήπως όμως ακριβώς γι' αυτό πρέπει ή μπορεί να αποκλεισθεί από τους σκοπούς του γάμου; Αντίθετα, μπορεί να είναι ένας από τους σκοπούς του γάμου, γιατί αναφέρεται από την Aγία Γραφή και την Ιερά Παράδοση, και συμφωνεί προς ολόκληρο το Ορθόδοξο χριστιανικό πνεύμα και το χαρακτήρα του γάμου ως εκκλησιαστικού Μυστηρίου, αλλά και γιατί έτσι ο σκοπός αυτός του γάμου (η ηθική τελείωση) θα συμβάλει στην πραγμάτωση του προορισμού της ζωής γενικά του ανθρώπου. Δηλαδή: Α') Θετικά η Κ.Διαθήκη επανειλημμένως αναφέρει τον εξαγιασμό των συζύγων από αυτόν τον ίδιο τον γάμο: 1) Ο Απόστολος Παύλος στο χωρίο Α' Κορ. ζ', 14-16, λέει: «Ηγίασται ο ανήρ ο άπιστος εν τη γυναικί...». -2) Ο Απόστολος Πέτρος στο χωρίο Α' Πετρ. γ', 7, χαρακτηρίζει κατ' εξοχήν τα συζυγικά ζεύγη ως «συγκληρονόμους χάριτος ζωής». -3) Ο ίδιος Απόστολος στο χωρίο Α' Πετρ. γ', 1 λέει ότι οι άπιστοι άνδρες «διά της των συζύγων αναστροφής (άνευ λόγου κερδηθήσονται. -4) Αλλά και αντίθετα (και αρνητικά), ο συζυγικός δεσμός μπορεί να αποτελέσει παγίδα για πνευματική καταστροφή, όπως κατά την πτώση των πρωτοπλάστων (Γεν. γ', 6. Πρβλ. Εκκλ. ζ', 27). - Β') Αναφέρεται από πολλούς Πατέρες και θεολόγους. -Γ') Η αγωνιστική και «μαρτυρική» ζωή των συζύγων για μιά ηθική και πνευματική τελειοποίηση υποδηλώνεται με τον ύμνο «Άγιοι μάρτυρες οι ικανώς καλώς αθλήσαντες...», που ψάλλεται την ώρα ακριβώς της τελέσεως του Mυστηρίου. -Δ') Kαι το Ορθόδοξο χριστιανικό πνεύμα γενικά δέχεται την ηθική τελείωση ως σκοπό του γάμου (του μέρους αυτού της ζωής του ανθρώπου), γιατί αφού είναι σκοπός της ζωής γενικά του ανθρώπου, πολύ περισσότερο μπορεί να είναι σκοπός μέρους της ζωής του ανθρώπου, δηλ. του γάμου.

Αφού η ηθική τελείωση μπορεί να είναι ένας από τούς σκοπούς του γάμου, μήπως μπορεί να είναι ο μόνος (ή ο τελικός) σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικου γάμου;^25α  Βεβαίως μπορεί να είναι ο μόνος ή ο τελικός σκοπός του γάμου. Συνεπώς όλοι oι άλλοι σκοποί του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου, που προαναφέρθηκαν πρέπει να είναι ενδιάμεσοι σκοποί του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου, ή μέσα για τον τελικό αυτό σκοπό. Δηλαδή η τεκνογονία και η διαπαιδαγώγηση των τέκνων (διά της εγκυμοσύνης, του τοκετού και της ανατροφής και διαπαιδαγωγήσεως των τέκνων) απαιτούν θυσίες των (ατομικών ή κοινών) απολαύσεων, ανέσεων ή προτιμήσεων των συζύγων,-και έτσι αποτελούν αφορμή για άσκηση και αυτοπειθαρχία· δίδουν αφορμές για προσευχή (και επικοινωνία) με το Θεό και για δοξολογία Αυτού και προαγωγή του χαρακτήρα των συζύγων. Η κοινωνικότητα και η αλληλοβοήθεια επίσης διά του περιορισμού των ατομικών απολαύσεων, ανέσεων ή προτιμήσεων υπέρ του άλλου (του ή της συζύγου) ασκούν στην αυτοπειθαρχία, δίνουν αφορμή για κοινή προσευχή και προάγουν το χαρακτήρα του ανθρώπου. Kαι η εγκοίτωση των επιθυμιών είναι η αρνητική διατύπωση μέρους της ηθικής τελείωσης (της ιδιαίτερης σχέσης των συζύγων), περιορίζει και αυτή τη γενετήσια ορμή (μια από τις ισχυρότερες ορμές) και ασκεί τους συζύγους σε αυτοπειθαρχία. Η δε απόλαυση της ηδονης είναι βέβαια μέσο απόλαυσης των δωρεών του Θεού και αφορμή δοξολογίας προς Αυτόν και με τους όρους υπό τους οποίους επιτρέπεται αυτή, στοιχειωδώς έστω, καλλιεργείται η αυτοπειθαρχία. Ώστε η ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια και η διαιώνιση του είδους είναι ενδιάμεσοι σκοποί ή μέσα προς επιτυχία του τελικού σκοπού του γάμου, της ηθικής δηλ. τελείωσης.  

Τη μοναδικότητα του σκοπού αυτού του γάμου υποστηρίζει η Aγία Γραφή μαζί με μερικούς Πατέρες της Εκκλησίας, το γενικό πνεύμα της Εκκλησίας, και αυτός ο ίδιος ο ορθός λόγος: 1) Στην Κ.Διαθήκη υποστηρίζεται ιδίως από τους Αποστόλους Παύλο (Α' Κορ. ζ', 14-16) και Πέτρο (Α' Πετρ.γ', 1). -2) Υποστηρίζεται από τους Τρεις Ιεράρχες και άλλους εκλεκτούς Πατέρες και συγγραφείς (Κλήμης ο Αλεξανδρινός, Μ.Βασίλειος, Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Χρυσόστομος, Συμεών Θεσσαλονίκης, Πλάτων μητροπολίτης Μόσχας, Πατριάρχης Χριστοφόρος Δανιηλίδης, και Αρχιεπίσκοπος και καθηγητής Χρυσόστομος Παπαδόπουλος). Όμως οι καθηγητές Μ. Σιώτης και Ι.Καρμίρης εκφράστηκαν το 1964 κάπως αόριστα ή ασαφώς για την προτεραιότητα - μοναδικότητα της ηθικής τελείωσης ως σκοπού του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου²⁶. -3) Ολόκληρο το πνεύμα της Εκκλησίας γενικά δέχεται ως πρωτεύον στοιχείο το πνεύμα και τα του πνεύματος, κάτω δε από αυτό υποτάσσει τα της ύλης, ή τα στοιχεία που μετέχουν ολιγότερο του πνεύματος και περισσότερο της ύλης. Επομένως μεταξύ των σκοπών του γάμου, ο μόνος σκοπός που έχει σαφώς και εντόνως πνευματικό χαρακτήρα, χωρίς να μετέχει υλικών στοιχείων, είναι η ηθική τελείωση. Αλλά και η ηθική τελείωση ως μοναδικός σκοπός του γάμου δικαιολογεί και ενισχύει περισσότερο το χαρακτήρα του γάμου ως εκκλησιαστικού Mυστηρίου. Κατά συνέπεια κάτω απ' αυτόν τάσσονται όλοι οι άλλοι σκοποί, όσοι μετέχουν λίγο ή λιγότερο του πνευματικού στοιχείου. Δηλ. όλοι οι άλλοι οι ονομαζόμενοι σκοποί του γάμου είναι μέσα για την πραγματοποίηση της ηθικής τελείωσης, του τελικού σκοπού του γάμου. - 4) Kαι ο ορθός λόγος επιβάλλει την ηθική τελείωση ως το μόνο σκοπό του γάμου, αφού η ηθική τελείωση είναι ο σκοπός ολόκληρης της ζωής του ανθρώπου, κάτω από τον οποίο πρέπει να υπάγονται και στον οποίο πρέπει να συμβάλλουν οι σκοποί των επί μέρους πράξεων του ανθρώπου ή οι σκοποί τμήματος της ζωής του ανθρώπου (γενική ζωιi, συζυγική, επαγγελματική κ.λπ. ζωή). Όσο περισσότερο οι επί μέρους σκοποί της ζωής του ανθρώπου πλησιάζουν το σκοπό ολόκληρης της ζωής του ανθρώπου, τόσο περισσότερο επιτυχείς είναι οι επί μέρους σκοποί. (Δηλαδή δεν μπορεί ένας γάμος να είναι Ορθόδοξος χριστιανικός, αν δεν είναι και όλη η ζωή των συζύγων Ορθόδοξη χριστιανική). Αν ταυτίζονται οι επί μέρους σκοποί προς τον γενικό σκοπό της ζωής, τότε, όχι μόνο υπάρχει πλήρης αρμονία στη ζωή του ανθρώπου κι επομένως ευτυχία, αλλά υπάρχει και πλήρης λογική συνέπεια που συνδέει οργανικά και αναπόσπαστα το μέρος προς το όλο.  

Ώστε ο μόνος σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου είναι η ηθική τελείωση, η οποία χρησιμοποιεί ως μεσάζοντες ή δευτερεύοντες σκοπούς, ή μέσα, τους άλλους λεγόμενους σκοπούς του γάμου, δηλ. (με αξιολογική σειρά): 1) Εγκοίτωση των επιθυμιών, 2) αλληλοβοήθεια, 3) κοινωνικότητα, 4) διαπαιδαγώγηση των τέκνων, 5) τεκνογονία, 6) απόλαυση ηδονής. Η με πιο εποικοδομητική διατύπωση:1) ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια, (α) εγκοίτωση των επιθυμιών, (β) αλληλοβοήθεια, ηθική, τεχνική, οικονομική, (γ) κοινωνικότητα, -2) διαιώνιση του είδους, (α) διαπαιδαγώγηση τέκνων,(β) τεκνογονία), -3) απόλαυση και χαρά της ζωής (διά της ηδονής).  
 

2) Έλεγχος του σκοπού του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου

Έχουμε αναφέρει στην αρχή αυτού του κεφαλαίου τα γενικά χαρακτηριστικά κάθε επί μέρους σκοπού του ανθρώπου· επομένως και του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου. Αφού βρέθηκε ο σκοπός του γάμου, πρέπει να βεβαιωθούμε αν μέσα σ' αυτόν υπάρχουν τα παραπάνω γενικά χαρακτηριστικά.  

1)      Η ηθική τελείωση είναι πραγματικά ο χρονικά τελικός και αξιολογικά πρώτος σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου. Η μεν αξιολογικήl τοποθέτηση του σκοπού αυτού καταδείχθηκε αμέσως πιο πάνω, η χρονική του όμως θέση είναι ολοφάνερη, γιατί για να πραγματοποιηθεί πλήρως, χρησιμοποιεί ως μέσα τους άλλους εξι σκοπούς του γάμου και επομένως χρονικά τους ακολουθεί.  

2)      Η ηθική τελείωση δεν είναι απλώς ενδιάμεσος σκοπός (το μέσο) για την επιτυχία του γενικού σκοπού της επί της γης ζωής του ανθρώπου, ή αλλοιώς του προορισμού του ανθρώπου, αλλά αυτός ο ίδιος ο σκοπός προσαρμόζεται πλήρως και επακριβώς στο μέρος αυτό της ζωής του Χριστιανού, δηλ. το γάμο.  

3)      Ικανοποιεί πραγματικά τη διφυή υπόσταση του ανθρώπου, γιατί ενώ είναι κατά κύριο λόγο επιδίωξη πνευματική, περιέχει μέσα της και την ικανοποίηση των υλικών και φυσικών αναγκών του ανθρώπου, πού εντάσσονται ως μέσα (ή ενδιάμεσοι σκοποί): Λ.χ. Α') τη γενετήσια ορμή ως αρνητική μορφή αρετής (εγκοίτωση επιθυμιών) ή και ως θετική (απόλαυση της ηδονής, τεκνογονία). - Β') Την άμεση και πλήρη τεχνική και οικονομική συνεργασία των συζύγων. Αν η κοινοκτημοσύνη είναι το καλύτερο και πληρέστερο σύστημα συνεργασίας και κοινωνίας, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί σύζυγοι (το εφάρμοσαν) το έζησαν και το ζουν επί δύο χιλιάδες χρόνια συνεχώς²⁷. Έτσι, με τον Ορθόδοξο χριστιανικό γάμο πραγματοποιείται, στην πιο μικρή έκταση έστω (με την πολυμελή οικογένεια σε μεγαλύτερη έκταση), το Ορθόδοξο κοινωνικό ιδεώδες, η χριστιανική κοινοκτημοσύνη²⁸, που πρωτοπαρουσιάστηκε στην πρώτη Εκκλησία των Ιεροσολύμων και συνεχίζεται μέχρι σήμερα στα μοναστικά κοινόβια. (Πόσοι έχουν ονειρευθεί την κοινοκτημοσύνη και πόσο λίγοι την πραγματοποίησαν; Αν και όταν υπάρχει πραγματική Ορθόδοξη χριστιανική συζυγία με δεσμό το «μυστήριο αγάπης», τότε αυτόματα (χωρίς νομικές διατυπώσεις και κανονισμούς), ανεπίσημα και τέλεια εφαρμόζεται η κοινοκτημοσύνη σε όλα. Έτσι, η ηθική τελείωση ικανοποιεί την ορμή της αυτοσυντήρησης (με την αλληλοβοήθεια των συζύγων, και την ανατροφή των τέκνων), τη γενετήσια ορμή (με τη συνουσία, την εγκοίτωση των επιθυμιών και την απόλαυση της ηδονής, αλλά και του έρωτα), την ορμή της κοινωνικότητας και αλληλεγγύης. Kαι ενώ ικανοποιεί τις κατώτερες (υλικές) ορμές του ανθρώπου, με τους περιοριστικούς όρους και τις διάφορες πνευματικές ασκήσεις τις εντοπίζει και τις εξευγενίζει²⁹, τις δε πνευματικότερες τις τελειοποιεί με την άσκηση, καθιστώντας αυτές θετικές και κοινωνικότερες, συνδυάζοντάς τες προς τις άλλες αρετές και ικανοποιώντας την διφυή υπόσταση του ανθρώπου.

4)      Η ηθική τελείωση ως σκοπός του γάμου (όπως παραπάνω έχει εκτεθεί) είναι απολύτως πραγματοποιήσιμη και προοδευτικά τείνει να πραγματοποιήσει το Ορθόδοξο χριστιανικό ηθικό ιδεώδες. Αν και ο γάμος είναι η συνθετότερη κοινωνική μονάδα (μονάδα που συνδέει τα μέλη της-συζύγους ισόβια από τη συνουσία μέχρι τον αγιασμό) και η απλούστερη (ή ολιγομελέστερη, ή αφελέστερη σε οργάνωση, χωρίς δηλ. να έχει συνήθως συνείδηση των επιδιώξεών της), επιτυγχάνει την ψυχολογική και ηθική ολοκλήρωση των μελών της και λίγο-πολύ την (υλική ή πνευματική) τελειοποίησή τους. Δημιουργεί δηλ. πρότυπο (έστω σε μικρή έκταση) Ορθόδοξης χριστιανικής κοινωνίας ανθρώπων, με την ανάπτυξη της αγάπης σε έκταση και ρεαλιστικό βάθος (από το συζυγικό έρωτα στη στοργή, που εκδηλώνεται έμπρακτα, από την ή το σύζυγο στους απογόνους και τους εξ αγχιστείας συγγενείς) και ενισχύει τα άτομα σε ηθική και θρησκευτική προαγωγή, με τή συναίσθηση της οικογενειακής ευθύνης και με τή συμμετοχή στην περιπέτεια (στην υγεία, στην κοινωνική και οικονομική εξέλιξη) των μελών της οικογένειας, με τη στενή ή την ευρεία έννοια. Η πρακτική αξία του τελικού αυτού σκοπού του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου φαίνεται και στα μέσα που χρησιμοποιεί. Τα μέσα αυτά δεν είναι μόνο φυσικά- ανθρώπινα (ψυχολογική, κοινωνική, οικονομική και τεχνική βοήθεια), αλλά και υπερφυσικά, δηλ. χρησιμοποιείται (ανάλογα με τις περιστάσεις και ιδίως ανάλογα με την πνευματική πρόοδο των μελών) η θεία ενίσχυση από τη σύσταση του γάμου (τέλεση του Μυστηρίου του γάμου) μέχρι και του θανάτου εκάστου των μελών (νεκρώσιμη ακολουθία, μνημόσυνα, τρισάγια κ.λπ.) και σε κάθε ευχάριστη ή δυσάρεστη περίσταση σ' ένα έστω απ' τα μέλη της οικογένειας, εκτός βέβαια απ' την καθημερινή οικογενειακή προσευχή. Η πνευματική ανάπτυξη και ηθική τελείωση με την αγωγή μέσα στο γάμο, μπορεί συνειδητά να ενισχυθεί και να καλλιεργηθεί αφ' ενός μεν πολιτιστικά (προσχολικά, εξωσχολικά, μετασχολικά), αφ' ετέρου δε θρησκευτικά (οικογενειακή και εκκλησιαστική κατήχηση, κήρυγμα, εξομολόγηση κ.λπ.).  

Ώστε και με τον έλεγχο που έγινε τώρα επιβεβαιώνεται ότι η ηθική τελείωση είναι ο αληθινός σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου και περιλαμβάνει μέσα της τους άλλους έξι σκοπούς που χρησιμοποιεί ως μέσα. Αυτή η ίδια η ηθική τελείωση είναι ο σκοπός ολόκληρης της ζωής του ανθρώπου πραγματοποιούμενος και στον τομέα αυτόν της ζωής του, δηλ. το γάμο· είναι ρεαλιστικός και πρακτικά εφαρμόσιμος, ενώ συμβάλλει στον εξαγιασμό και την εξομοίωση του ανθρώπου προς το Θεό.

***

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ VII

1. Ιδέ κεφ. Ι, παράγρ. 4. Κεφ. IV, παράγρ. 3. Κεφ. VI, σημείωση 2.

2. Η χρήση δηλαδή της ηδονής πρέπει να είναι: 1) φυσική (η δοθείσα υπό του Θεού), 2) έννομος (μόνον μεταξύ των συζύγων), 3) μετρία (να μη γίνεται κατάχρησις) και 4) μετά «ευχαριστίας» προς τον Θεόν.

3. Ιδέ Κεφ. Ι, παράγρ. 3. Κεφ. ΙΙΙ. Κεφ. IV, παρ.2. Κεφ. V, παρ. 1.

3α. Γ. Μαντζαρίδου.ενθ' αν., σ. 245

4. Πρβλ. τας αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων, π.χ. περί των απογόνων των και την ψυχολογίαν του αισθήματος της μητρότητος.

5. Εις την τυχόν απορίαν: Εάν δεν ημάρτανον οι πρωτόπλαστοι, το ανθρώπινον γένος δεν θα ηύξανεν, αλλά θά απετελείτο μόνον εκ του ζεύγους των πρωτοπλάστων; Απαντά ο Προκόπιος Γαζαίος: «Ο πλήθος ποιήσας ουρανίων ταγμάτων, ως φησίν Δανιήλ (ιδ', 4) τω αυτώ δη τρόπω ήνεγκεν αν εις πλήθος και των ανθρώπων το γένος». (Ερμηνεία εις την Γένεσιν, κεφ. 4. Μ 87, 233).

6. Ως χαρακτηριστικόν του πνεύματος της Κ.Δ. αναφέρω την Κυριακήν ρήσιν. «Ζητείτε πρώτον την βασιλείαν του Θεού και την δικαιοσύνην αυτού, και ταύτα (τα υλικά) πάντα προστεθήσεται υμίν. Ματθ. στ', 33.

7. Α' Τιμ. ε', 9-11.

7α Οικ. Πατρ. Νεόφυτος ο Β' (1602-1603, 1608-1612), εις Ράλλη-Ποτλή, Σύνταγμα Θ. και Ι. Κανόνων, τ. Ε', σ.159.

8. Ιδέ Κεφ. Ι Παρ. 3. Κεφ. IV παρ. 2. Κεφ. V παρ. 1. Κεφ. VII παρ. 1 και 2. Προτιμώ τον όρον «διαπαιδαγώγησις» αντί «ανατροφή», διότι ο δεύτερος παράγεται εκ της λέξεως τροφή, η οποία τονίζει μάλλον την σωματικήν αύξησιν, ενώ ο πρώτος παράγεται εκ της λέξεως αγωγή και τονίζει μάλλον την πνευματικήν αύξησιν.

9. «Ου το τεκείν μητρός, τούτο γαρ της φύσεως, αλλά το θρέψαι μητρός, τούτο γαρ της προαιρέσεως». Χρυσόστομος, Μ. 50, 621. Πρβλ. Μ 52, 211-212. 53. 352.

10. Πρβλ. Μπουγ. Στοιχεία εσωτερικής ιεραποστολής. Αθήναι, 1953.

11. Μ 22, 81. Πρβλ. Χρυσόστομον Μ 52, 211-212.

12. «Τι ωφελείται άνθρωπος εάν τον κόσμον όλον κερδίση την δε ψυχήν αυτού ζημιωθή; Ματθ. ιστ', 26.

13. «Ηυχόμην αυτός εγώ ανάθεμα είναι από του Χριστού, υπέρ των αδελφών μου, των συγγενών μου κατά σάρκα, οίτινες εισίν Ισραηλίται». Ρωμ. θ', 3.

14. «Η σχέσις προς το άλλο φύλον εμφανίζεται υπό δύο μορφάς, την τάσιν προς ερωτισμόν και την τάσιν προς συμβίβασιν. Μεταξύ των δύο τάσεων υπάρχει σχέσις μεταβάσεως ή μάλλον σχέσις μέσου και σκοπού. Φυσική υφή της ερωτικής τάσεως είναι η κατάληξις εις συζυγίαν...». Σπετσιέρη, ένθ' αν., σ. 359-360.

15. Ιδέ Κεφ. Ι, παρ. 2. Κεφ. ΙΙΙ. Κεφ. ΙV παρ. 1. Κεφ. V, παρ. 2. Κεφ. VΙ παρ. 2.

16. Kαι οι Πατέρες διατηρούν την γενικότητα και αοριστίαν της εκφράσεως. Π.χ. «Αλλήλοις γίνεσθαι παραμυθία». Μ. Βασίλειος, Επιστολαί, ΣΤ', 2. Μ 32, 244.

17. Ιδέ Κεφ. ΙΙΙ, σημ. 7. Κεφ. IV, παρ. Α. Κεφ. V. Κεφ. VI, παρ. 2. Τον όρον «εγκοίτωσις των επιθυμιών» χρησιμοποιώ διότι τον θεωρώ επιτυχή ως λίαν ακριβολόγον, παραστατικόν, και πλέον άρμόζοντα εις τους συγχρόνους εκφραστικούς τρόπους. Διά τους εξής λόγους: 1) Η «επιθυμία» ως έννοια και ως όρος ανήκει, όχi μόνον εις την ψυχολογίαν, αλλά και εις την ηθικήν. - 2) Ο όρος «εγκοίτωσις» εκφράζει παραστατικώς την μόνον εντός του γάμου ικανοποίησιν των επιθυμιών (ή της γενετησίου ορμής) του ανθρώπου. Προτιμώ την γραφήν «εγκοίτωσις» (και όχι «εγκύτωσις»), διότι την λέξιν χρησιμοποιώ ως παράγωγον εκ του κοίτος (χείμαι) ή κοίτη  (=ιδίως η συζυγική κλίνη), και όχι εκ του κύτος-εος (κύω-κοίλωμα, κοιλότης). (Ιδέ Liddel-Scοtt, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, μετ. Ξ. Μόσχου και Μ. Κωνσταντινίδου, τ. 2 (Αθήναι, 1929), σ. 744 και 803). Kαι τούτο διόπ 1) η έννοια του κοίτους είναι ακριβεστέρα ( =συζυγική κλίνη). - 2) δεν υστερεί εις παραστατικότητα. Kαι 3) χρησιμοποιείται εις την εκκλησιαστικήν φρασεολογίαν («αμίαντον αυτών την κοίτην διατήρησον», Δ' ευχή της Ακολουθίας του Γάμου). Ενώ αντιθέτως η του κύτους δεν χρησιμοποιείται υπό της εκκλησιαστικής φρασεολογίας. Kαι είναι συγκριτικώς ολιγώτερον ακριβεστέρα και περισσότερον παραστατική. Μέχρι του 1963 δεν γνωρίζω ο όρος αυτός να έχει χρησιμοποιηθή) από άλλον συγγραφέα (Ιδέ και επιλογικόν σημείωμα). Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος χρησιμοποιεί την έκφρασιν «γάμος πορνείας αναιρετικόν φάρμακον» (Μ 51, 210).Η έκφρασις του Χρυσοστόμου, εκτός του καθαρώς αρνητικού αυτής χαρακτήρος, φρονώ ότι ολιγώτερον αρμόζει εις τους συγχρόνους εκφραστικούς τρόπους.

18. Ιδέ Φ. Βαφείδου, Περί του γάμου και της αγαμίας των κληρικών, σ. 4.

19. «Ούτε ακτημοσύνη, ούτε μαρτύριον, ούτε άλλο ουδέν ημών προστήναι δυνήσεται, αν μη την άκραν αγάπην έχωμεν». Χρυσόστομος, Εις την Α' προς Κορινθίους, ομ. ΚΕ', 4. Μ 61, 212.

20. Α' Ιωάνν. ε', 18. Ιδέ και Π. Μπρατσιώτου, Tο νόημα της χριστιανικής αγάπης. (Αθήναι, 1956). Β. Ιωαννίδου, Η κοινή εντολή της αγάπης και ο ύμνος αυτής υπό του Απ. Παύλου εν 1 Κοριν., 13. (έκδ. 2, Αθην. 1958).

21. Ιδέ τον ύμνον της αγάπης του Αποστόλου Παύλου, Α' Κορ. ιγ', Ι-13

22. «Δι' εν γαρ τούτο μόνον χρη λαμβάνειν γυναίκα, ίνα την αμαρτίαν φύγωμεν, ίνα πορνείας απάσης απαλλαγώμεν· προς τούτο χρη τον γάμον καθίστασθαι πάντα, ίνα εις σωφροσύνην ημίν συμπράττη». Εγκώμιον εις Μάξιμον, 5. Μ 51, 232-233.

23. Πρβλ. και το εξής: «Δύο γαρ ταύτα εστι, δι' όπερ είσενήνεκται γάμος, ίνα τε σωφρονώμεν και ίνα πατέρες γινώμεθα, των δε δύο τούτων προηγουμένη η της σωφροσύνης εστί πρόφασις...» Εις το αποστολικόν ρητόν «Διά δε της πορνείας», 3. Μ 51, 212-213.

24. Π.χ. Εις τας Πράξεις, ομ. ΚΘ', 4, Μ 60, 344.

25. Ιδέ Κεφ. ΙΙ, παρ. 4. Κεφ. ΙΙΙ, Κεφ. IV.

25α. Ο πρωτοπρεσβύτερος Δ. Κωνσταντέλλος (Γάμος κ.λπ., σ. 34) γράφει: «Ο τελευταίος σκοπός είναι η ένωση, η ολοκλήρωση και η συγκλήρωση ...».  

26. ΘΗΕ, τ. 4ος (1964): Γάμος: Μ. Σιώτη, (Αγ. Γραφή, σ. 197-205), Ι. Καρμίρης (Δογματική, σ. 205-209). Ο Σιώτης: «Ο γ. ως μέσον αγιασμού και πνευματικής τελειώσεως, εξαίρεται εν τη Αγ. Γραφή ως αιτία και παράγων μεγίστης κατά Χριστόν χαράς (Ιωάννου γ', 29). δι' αυτού εξαγιάζονται αι σαρκικαί επιθυμίαι και ο άνθρωπος ευρίσκεται εις τον λιμένα της πλέον πνευματικής ασφαλείας. Έγκειται δέ ο διά του γάμου αγιασμός εις την δι' αυτού επιτυγχανομένην ουσιαστικήν κοινωνίαν ανδρός και γυναικός... Εν τη κοινωνία του γάμου ευρίσκουν την έκφρασιν πάντες οι παράγοντες της χριστιανικής προσωπικότητος». Ο Καρμίρης: «Ως ειδικόν μεν σκοπόν του γάμου τιθέμεθα την διά της αμοιβαίας αγάπης και κοινωνίας και βοηθείας των συζύγων και της χαλιναγωγήσεως και εγκοιτώσεως των επιθυμιών αυτών πνευματικήν και ηθικήν ανάπτυξιν και τελείωσιν αυτών του ανθρωπίνου γένους και ιδίως των μελών της Εκκλησίας...

Προβληματική παραμένει εισέτι εν τη Ορθοδόξω Θεολογία η αξιολόγησις και ιεράρχησις των ανωτέρω δύο σκοπών του γάμου, ως και των εν αυτοίς μερικωτέρων ενδιαμέσων σκοπών, αν δηλ. δέον να θεωρήται ως πρωτεύων και κυριώτερος σκοπός του γάμου ο ειδικός ή αντιθέτως ο γενικός, ον προκρίνει και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και Θεολογία. Νομίζομεν ότι θα ήτο δυνατόν εξ απόψεως ορθοδόξου να θεωρηθούν ως κύριος και τελικός μεν σκοπός του γάμου η πνευματική ηθική τελείωσις των συζύγων, πάντες δέ οι άλλοι σκοποί αυτού ως δευτερεύοντες και ενδιάμεσοι, άγοντες προς τον τελικόν».

27. Μπουγ., Το πρόβλημα του θεσμού της ιδιοκτησίας. Ορθόδοξη άποψη. (Αθήναι, 1982) ιδίως σ.148-170.

28. Ένθ' ανωτ.

29. Π.χ. τον σφοδρόν έρωτα μεταβάλλει εις αγάπην και στοργήν προς τον (την) σύζυγον και κατόπιν προς τα τέκνα και τους απογόνους, ως και προς τους εξ αγχιστείας συγγενείς.