On Line Library of the Church of Greece

 Νίκος Θ. Μπουγάτσος

Η Ορθόδοξη Θεολογία για το σκοπό του Γάμου

Εκδ. Επτάλοφος, Αθήνα 1989. © Νίκος Μπουγάτσος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI

Η ΚΟΣΜΙΚΗ ΣΟΦΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΚΟΠΟ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ

1)      Αρχαίοι λαοί

Μεταξύ των αρχαίων Ελλήνων¹ ήταν σεβαστός ο θεσμός του γάμου και είχε χαρακτήρα θρησκευτικό. Προσθέτονταν σ' αυτόν και η περιεσκεμμένη σκοπιμότητα για την απόκτηση ισόβιας και πιστής οικονόμου για διαχείριση του σπιτιού. Συναισθηματικοί λόγοι για την εκλογή συζύγου είχαν δευτερεύουσα αξία. Η Σπάρτη και η Αθήνα (νομοθεσία Σόλωνος) προέβλεπαν τή «γραφή αγαμίου» (μήνυση δηλαδή γιατί δεν παντρεύτηκαν), για όσους απέφευγαν το γάμο, και επομένως την ενίσχυση της πολιτείας διά της τεκνοποιΐας. Η Σπάρτη επίσης προέβλεπε την «γραφή οψιγαμίου» για τους νυμφευομένους σε μεγάλη ηλικία, και τη «γραφή κακογαμίου» για τους νυμφευομένους με κόρη όχι ελεύθερου πολίτη.  

Σκοπός του γάμου πρώτος και κύριος ήταν η δημιουργία τέκνων². Χαρακτηριστικά γιά τους Σπαρτιάτες λέει ο Ξενοφώντας ότι γνώμονας του γάμου ήταν το «συμφέρον τη ευγονία»³. Γι' αυτό επιτρεπόταν στον ηλικιωμένο σύζυγο να καλέσει άνδρα «καλόν καγαθόν» και να τον καταστήσει σύνευνον της συζύγου του, για να αποκτήσει ανάλογα τέκνα. Kαι αντίθετα, άνδρας που επιθυμούσε να αποκτήσει τέκνα, αλλά να αποφύγει τις φροντίδες της συζυγικής ζωής, μπορούσε, κατόπιν αδείας του συζύγου, να συνευρεθεί και να τεκνοποιήσει με γυναίκα «εύτεκνον και γενναίαν»⁴. Χαρακτηριστικό επίσης για την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων περί του γάμου και της τεκνογονίας είναι και η περί κοινοκτημοσύνης των γυναικών θεωρία του Πλάτωνα⁵, με επίδραση της οποίας υποστηρίχθηκαν ανάλογες θεωρίες από τους αιρετικούς Χριστιανούς Καρποκράτη και το γιό του Επιφάνη⁶. Στην τεκνογονία έδιναν οι αρχαίοι Έλληνες σαφώς θρησκευτικό χαρακτήρα, γιατί με τα τέκνα τους «αεί τω Θεώ υπηρέτας αντ' αυτού παραδιδόναι»⁷ και θα εξασφάλιζαν για τον εαυτό τους την πρέπουσα κηδεία⁸. Ώστε σκοπός του επισήμου γάμου κατά τους αρχαίους Έλληνες είναι η δημιουργία απογόνων προς δόξα Θεού, προαγωγή της φυλής και μνημόσυνο των γονέων.  

Οι αρχαίοι Ρωμαίοι είχαν και αυτοί διάφορες γαμικές σχέσεις⁹. Ο σκοπός του ρωμαϊκού γάμου, ιδίως των αρχαιοτέρων μορφών του, ήταν η τεκνογονία¹⁰.  

Kαι οι Βαβυλώνιοι, που ανέπτυξαν έναν αρχαίο ανατολικό πολιτισμό, είχαν ως σκοπό του γάμου την τεκνογονία¹¹. Η ηθική κατωτερότητα του θεσμού του γάμου στους αρχαίους πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής φαίνεται και στα υπολείμματά τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. επικρατούσα ακόμη κοινοκτημοσύνη των γυναικών στην πόλη του Ηλίου της Φοινίκης¹².    

2)      Νομικοί, φιλόσοφοι, κοινωνιολόγοι, φυσιολόγοι  

Οι νομικοί μιλώντας για το γάμο εκφράζουν συνήθως τις αντιλήψεις της εποχής τους με όλες τις επιδράσεις του παρελθόντος. Kαι ο μεν περί γάμου ορισμός του Ρωμαίου νομοδιδάσκαλου Μοδεστίνου (3ος αι. μ.Χ.) κατέστη κλασσικός (όπως είπαμε πιο πάνω) τονίζοντας την πλήρη «κοινωνία», δύο ανθρώπων διαφορετικού φύλου με όλες τις συνέπειες (πνευματικές και σωματικές), το δε Δίκαιο του αυτοκράτορος Ιουστινιανού «αναγράφει ως πολιτικήν ανάγκην την παραγωγήν εκγόνων» (Πανδέκτης 24, 31, Νόμος 1) και ως προσφορότερο σ' αυτό ηθικό μέσο το γάμο. Δέχθηκε δηλ. την τεκνογονία ως τον πρώτο σκοπό του γάμου αλλά όχι και το μοναδικό¹³. Kαι ο Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος στην «Εξάβιβλο» (βιβλ. Δ', τίτλ. Δ', 1) ακολουθεί πλήρως το πνεύμα της Ιουστινιάνειας νομοθεσίας. Οι νεότεροι όμως νομικοί, ξένοι και Έλληνες, δέχονται τους σκοπούς του γάμου κατά διαφορετικό τρόπο. Οι Γάλλοι π.χ. νομικοί Aubry καί Rau λένε ότι ο γάμος αποτελεί «την διηνεκή κοινωνίαν, την μεταξύ δύο προσώπων διαφορετικού φύλου συνομολογουμένην με τον σκοπόν να προσδοθή ηθικός χαρακτήρ εις την σαρκικήν ένωσιν αυτών και εις τας φυσικάς σχέσεις αι οποίαι γεννώνται εξ αυτής»¹⁴.  

Παρεμφερείς αντιλήψεις εκφράζουν και σύγχρονοι Έλληνες νομικοί. Ο Γρηγ. Κασιμάτης π.χ. αναφέρει: «Ο γάμος ως θεσμός βιολογικής και κοινωνικής φύσεως υπηρετεί ωρισμένον σκοπόν απορρέοντα από τας αιτίας ακριβώς αι οποίαι τον εδημιούργησαν. Kαι ο σκοπός αυτός είναι η διατήρησις της ηθικής τάξεως πραγμάτων της σημερινής κοινωνίας διά της κατευθύνσεως του φυσικού και αδυσωπήτου ενστίκτου της αναπαραγωγής προς την οικογενειακήν συγκρότησιν, ήτις αποτελεί συγκρότησιν καιί κοινωνικοποίησιν των βιολογικών εκδηλώσεων του ανθρώπου»¹⁵. Οι νεότεροι όμως Έλληνες νομικοί είναι πιο ακριβείς και εμφανίζουν μάλιστα μεγαλύτερη ωριμότητα. Ενδεικτικά αναφέρω τον Ι. Δεληγιάννη, που, με αφορμή το σκοπό της οικογένειας, λέει πως ένας απ' τούς σκοπούς της οικογένειας είναι «η διάπλαση τελειότερης προσωπικότητας των μελών της, χάρη στο πνεύμα της θυσίας και του χρέους, που εμπνέει και επιβάλλει ο οικογενειακός βίος»^15α.  

Οι διάφοροι φιλόσοφοι και κοινωνιολόγοι σχετικά με το γάμο συμφωνούν όλοι, εκτός από το Σοπενχάουερ, ότι ο θεσμός αυτός συμβάλλει στην ικανοποίηση του αισθήματος της κοινωνικότητας του ανθρώπου. Ο Αριστοτέλης π.χ. μεταξύ άλλων λέει ότι «κοινωνικόν άνθρωπος ζώον», και ο μη αισθανόμενος την ανάγκη της κοινωνικότητας είναι «ή θηρίον ή θεός»¹⁶.  

Ο Γερμανός φιλόσοφος της απαισιοδοξίας (pessimismus) Αρθούρος Shοpenhauer (1788-1860), γνωστός μισογύνης και ορθολογιστής, κατακρίνει το Χριστιανισμό, γιατί έδωσε ισότητα στη γυναίκα. Χαρακτηρίζει την έλξη των δύο φύλων ως μια «πονηρίαν της φύσεως»¹⁷, αναφέρει ότι ο φυσιολογικός και μόνος σκοπός του έρωτα και του γάμου είναι η τεκνογονία¹⁸ και συμπληρώνει ότι οι γυναίκες ενδιαφέρονται «μόνο» για τη διαιώνιση του ανθρωπίνου γένους και αδιαφορούν για την πνευματική πρόοδο των ανθρώπων ως ατόμων: «Αυτό είναι που δίνει σ' ολόκληρη την ύπαρξή τους και στη συμπεριφορά τους μια ορισμένη ελαφρότητα και αντίθετες των ανδρών απόψεις»¹⁹. Ώστε ο Σοπενχάουερ υποστηρίζει ότι σκοπός του γάμου είναι η τεκνογονία, διότι αυτό διδάσκει η φυσιολογία²⁰.

Kαι οι Μαρξιστές υποστηρίζουν πως σκοπός του γάμου είναι «η αύξηση του πληθυσμού», δηλαδή καθαρά υλιστική αντίληψη^20α. Ενώ ο ίδιος ο Κάρολος Μάρξ αναφέρει μόνο τη νομική άποψη: «Αν ο γάμος δεν ήταν το θεμέλιο της οικογένειας, τότε δε θα ήταν και αντικείμενο νομοθεσίας, όπως π.χ. δεν είναι η φιλία»^20β.  

 Η μελέτη της ανατομίας και φυσιολογίας του ανθρώπου μας πληροφορεί για την ύπαρξη ορισμένων οργάνων σε καθένα από τα δύο ανθρώπινα γένη (αρσενικό και θηλυκό), τα οποία μας βεβαιώνουν όχι μόνο για την ύπαρξη της γενετήσιας ορμής, αλλά και γι' αυτόν τον ίδιο το σκοπό της. Κατ' αρχήν δηλ. ο τελικός σκοπός της γενετήσιας ορμής είναι η τεκνογονία. Αλλά η περίπτωση της στειρότητας σε κάποιους άρρενες και ιδίως θήλεις δύναται να ερμηνευθεί ή ως ότι δεν μπορεί να είναι η τεκνογονία ο μόνος σκοπός της γενετήσιας ορμής, ή ως ότι η φύση αστόχησε του σκοπού της. Η κριτική και η προτίμηση μιας από τις δύο επόψεις ξεφεύγει από τα όρια της φυσιολογίας και εμπίπτει στην αρμοδιότητα της φιλοσοφίας. Εάν δηλ. δεχθούμε τη φιλοσοφική θεωρία της τελολογίας (θεωρία της σκοπιμότητος), τότε θα ερμηνεύσουμε την περίπτωση της στείρωσης ως αφορμή εκδήλωσης άλλων σκοπών του γάμου (ηδονή, κοινωνικότητα, κ.λπ.), δηλ. θα δεχθούμε την ύπαρξη πολλών σκοπών του γάμου (της συνουσίας), που άλλοτε μεν επιτυγχάνονται όλοι, άλλοτε δε μερικοί από αυτούς. Εάν όμως δεχθούμε τη διδασκαλία του σκεπτικισμού (scepticismus), θα αμφιβάλλουμε για τη δυνατότητα εξαγωγής συμπερασμάτων από την περίπτωση της στειρότητας.  

Κι ακόμη «σήμερα πολλά παντρεμένα ζευγάρια πιστεύουν πως σκοπός του γάμου είναι η προσωπική ευτυχία και ότι η οικογένεια υπάρχει για το άτομο και όχι το άτομο για την οικογένεια».²¹ Ακόμη η «Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια» αναφέρει: «Από το χαρακτήρα των σχέσεων μέσα στο γάμο εξαρτάται, σε σημαντικό βαθμό, η αύξηση του πληθυσμού, καθώς και η φυσική και πνευματική κατάσταση των νέων γονέων. Με το γάμο διακανονίζεται και πραγματώνεται η φυσική ανάγκη του ανθρώπου για τη διαιώνιση του εiδους...»²².

Μπορούμε τώρα να συμπεράνουμε πως η προ Χριστού περίοδος τονίζοντας την υλική άποψη της προσωπικότητας του ανθρώπου (φυσιολογία, βιολογία) θέτει ως σκοπό του γάμου την τεκνογονία, όπως και οι μετά Χριστόν φιλόσοφοι, που υπερτονίζουν την υλική και βιολογική άποψη της ζωής (π.χ. Σοπενχάουερ). Ενώ φιλόσοφοι-κοινωνιολόγοι (από τον Αριστοτέλη) και νομικοί (από το Mοδεστίνο) δίδουν την προτεραιότητα μεταξύ των σκοπών του γάμου στην ικανοποίηση και καλλιέργεια της κοινωνικότητας του ανθρώπου, χωρίς να αρνούνται την τεκνογονία.

***

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ  VI

1. W. J. Wοοdhοuse, Marriage (Greek), εις ERE, 8, 444-449. Μεγ.Ελλ. Εγκυκλοπαιδεία, 8. σ.127. L. Schmidt, Η ηθική των αρχαίων Ελλήνων, τ.2, σ.218-219. Ν.Καψή, Ο γάμος παρά τοις αρχαίοις Έλλησι, εις Θρ.και Χριστ. Εγκυκλοπαιδείαν, τ.2, σ.787-788. Κ.Περιφανάκη. Αι περί γάμου αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων. (Αθήναι, 1940).

2. Κλήμης ο Αλεξανδρεύς διέσωσεν έκφρασιν κατά τους γάμους των αρχαίων. Ο πατήρ παραδίδων την θυγατέρα του, έλεγε· «Παίδων επ' αρότω γνησίων διδωμί σοι γε την εμαυτού θυγατέρα». (Κλήμης, Στρωματείς, 11, 23. Β 7, 358, 17-18). Πρβλ. Μένανδρου (Περικειρομένη 435). Ο Δημοσθένης εις τον Κατά Νεαίρας λόγον του (Λόγος 49, 122. Οratοτes Attici, έκδ.1850, σ. 931) λέγει: «Το γαρ συνοικείν τούτ' έστιν, ος αν παιδοποιήται και εισάγη εις τε τους φράτερας και δημότας τους υιείς, και τας θυγατέρας εκδιδώ, ως αυτού ούσας τοις ανδράσιν. Τας μεν γαρ εταίρας ηδονής ένεκεν έχομεν, τας δε παλλακάς της καθ' ημέραν θεραπείας του σώματος, τας δε γυναίκας του παιδοποιείσθαι γνησίως και των ένδον φύλακα πιστήν έχειν».

3. Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 1,6.

4. Ξενοφών. ένθ. αν., 1,7-8: «Eι γε μέντοι συμβαίη γηραιώ νέαν έχειν, ορών τους τηλικούτους φυλάττοντας μάλιστα τας γυναίκας, ταναντία και τούτου ενόμισε· τω γαρ πρεσβύτη, εποίησεν οποίου ανδρός σώμά τε και ψυχήν αγασθείη, τούτον επαγομένω τεκνοποιήσασθαι. Ει δε τις ου γυναικί μεν συνοικείν μη βούλοιτο, τέκνων δε αξιολόγων επιθυμοίη, και τούτω νόμον εποίησεν, ήν τινα εύτεκνον και γενναίαν ορώη πείσαντα τον έχοντα εκ ταύτης τεκνοποιείσθαι».

5. Πλάτων, Πολιτεία, Ε 7. Ιδέ και Ε 9: «Και τοις αγαθοίς γε που των νέων εν πολέμω ή άλλοθί που γέρα δοτέα και άθλα άλλα τε και αμφονεστέρα η εξουσία της των γυναικών ξυγκοιμήσεως, ίνα και άμα μετά προφάσεως ως πλείστοι των παίδων εκ των τοιούτων σπείρωνται».

6. Δ. Μπαλάνος, Πατρολογία, σ. 90.

7. Πλάτων, Νόμοι, ΣΤ', 773. Ε' Πρβλ. ΣΤ', 776 Β'.

8. Ισοκράτης, εις Μεγάλ. Ελλ. Εγκυκλοπαιδείαν, τ.8, σ.127 β'.

9. Περί των τριών πρώτων μορφών του γάμου των Ρωμαίων, δηλαδή Cοmpοfarretiο- Cοemtiο-Usus (Θρησκευτικός-δι' ωνήσεως-υπό ανδρικήν εξουσίαν), και τα των δύο μεταγενεστέρων, δηλαδή Sine manu-Cοncubinatus (ελεύθερος γάμος-παλλακεία), ιδέ Π. Δημητροπούλου, Η πίστης της αρχαίας Εκκλησίας ως κανών ζωής και ο κόσμος, σ. 67-8.

10. W. Warde Fοwler, Marriage (Rοman), εις ERE, 8, 463-464.

11. Κώδιξ Χαμμουράμπι, παρ. 144-145. Πρβλ. Δημ. Μπόσδα, Μελέτη ιστορίας του δικαίου. Περί γάμου, συμβολή εις την μελέτην του γάμου κατά την εκλογήν των Ισαύρων. (Αθήναι, 1937) σ. 22.

12. «Κοινάς είναι παρ' αυτοίς (τοις πολίταις της Ηλίου πόλεως της Φοινίκης), τας γυναίκας εγχώριος νόμος εκέλευε. Kαι διά τούτο, αμφίβολα ην παρ' αυτοίς τα τικτόμενα. Γονέων γαρ και τέκνων ουδεμία διάκρισις ην· Τας δε παρθένους τοις παριούσι ξένοις παρείχον πορνεύεσθαι. Kαι τούτο εξ αρχαίου κρατούν παρ' αυτοίς, λύσαι εσπούδασε. Νόμω γαρ σεμνώ των αισχρών ανελών το μίσος, τα γένη επτά επιγιγνώσκειν, παρεσκεύασεν (ο Μ. Κωνσταντίνος). Εκκλησίας τε κτίσας, και επίσκοπον χειροτονηθήναι παρεσκεύασε, και κλήρον ιερόν». Σωκράτης, Εκκλησιαστική Ιστορία, 1,18. Μ 67, 124.

13. Ν.Δημητρακόπουλος, Νομικαί ενασχολήσεις, τ. 2, (εκδ. 2 Αθήναι, 1925), σ. 236. 14. Αubry-Rau, Cοurs de drοit Civil Francais, τ. VII (έκδ. 5 Paris, 1913), σ.5 εξ., εις Γρηγ. Κασιμάτη, Η νομική φύσις του γάμου. (Θεσσαλονίκη, 1932), σ.14.

15. Γρ. Κασιμάτη, ένθ' αν., σ. 17.

15.α Ι. Δεληγιάννη, Οικογενειακό Δίκαιο, Ι, 1985, 18, σ. 32, εις το Γ.Θ. Δασκαρόλη, Πέρα απ' το δίκαιο του γάμου, π. Ακτίνες, 1988, σ.36. Αλλά και ο Γ. Κουμάντος αόριστα γράφει ότι η οικογένεια «δημιουργεί το κατάλληλο ψυχολογικό κλίμα για την ανάπτυξη της προσωπικότητος», (Παραδόσεις οικογ. δικαίου, έκδ. δ', 1985, σ. 20, εις Δασκαρόλη, ένθ' αν., σ.37).

16. Ηθ. Ευδ., Η 10, 1242, α 25. Kαι Πολιτ. Α2, 1253, α2 εξ.

17. Η. Rοndet, Intrοductiοn a l' Étude de la Théοlοgie du Mariage. (Paris, 1960), p. 129.

18. «Το να γεννηθή ένα ωρισμένο παιδί, είναι ο μοναδικός, ο πραγματικός σκοπός κάθε ερωτικού μυθιστορήματος, μ' όλο πουί οι ερωτευμένοι ούτε καν το φαντάζονται αυτό· η πλοκή που οδηγεί στη λύση είναι δευτερεύον πράγμα». Α. Σοπενχάουερ, Σκέψεις και αποσπάσματα. Μετ. Μ. Ζωγράφου (Αθήναι, 1960) σ. 49.

19. «Επειδή οι γυναίκες είναι πλασμένες μόνο και μόνο για την διάδοση του είδους και όλη τους η κλίση συγκεντρώνεται σ' αυτό το σημείο, ζουν περισσότερο για το είδος παρά για το άτομο, και πασχίζουν περισσότερο για τα συμφέροντα του είδους παρά για τα συμφέροντα των ατόμων. Αυτό είναι που δίνει σε όλο τους το είναι και στην συμπεριφορά τους μίαν ωρισμένη ελαφρότητα και απόψεις αντίθετες από των ανδρών· κι' απ' αυτό προέρχεται και κείνη η τόσο συχνή δυσαρμονία στον γάμο, που έχει γίνει σχεδόν φυσιολογική κατάστασις». Ένθ' αν., σ. 94-95.

20. Πρβλ. ένθ' αν., σ. 43-102. Ο Έρως (1. Η μεταφυσική του έρωτος. 2. Η παιδεραστία. 3. Δοκίμια περί γυναικών).

20α. «Με τον γάμο διακανονίζεται και πραγματώνεται η φυσική ανάγκη του ανθρώπου για τη διαιώνιση του είδους, όπως διαμορφώθηκε από τις κοινωνικές συνθήκες και τον πολιτισμό». Α.Γκ.Χάρτσεφ - Α.Ι. Πέρσιτς, Γάμος, εις την Μεγάλην Σοβιετικήν Εγκυκλοπαιδείαν, ελλ. μετ., τ.6, σ.330.
20β. Κ.Μαρξ - Φ. Ένγκελς, Έργα, ρωσσική 2α εκ8., τ.1, σ. 162, εις το ένθ' αν. Kαι στο άρθρο Οικογένεια του Ρ. Juviler, εις την «Σύγχρονη εγκυκλοπαιδεία», ελλ. μετ., τ. 7, σ. 622: «Η οικογένεια είναι παγκόσμιος θεσμός χωρίς όμως παγκόσμια αναγνωρισμένο ορισμό».

21. Αl. Cοmfοrt, Sex in Sοciety, Ελλ. μετ. (Αθήνα 1981 ).

22. Χάρτσεφ Α.Γκ.-Α.Ι. Πέρσιτς, Γάμος, εις την «Μεγ. Σοβιετικήν Εγκυκλοπαιδείαν».(Μόσχα, 1979), ελλ.μετ. (Αθήνα), τ. 6. (1979), σ. 330 α'.

___________________________________