On Line Library of the Church of Greece

 Νίκος Θ. Μπουγάτσος

Η Ορθόδοξη Θεολογία για το σκοπό του Γάμου

Εκδ. Επτάλοφος, Αθήνα 1989. © Νίκος Μπουγάτσος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV

Η ΙΕΡΑ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΚΟΠΟ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ

Ο μελετητής των αντιλήψεων για το γάμο και το σκοπό του, πού εκφράζουν οι Έλληνες εκκλησιαστικοί Πατέρες και θεολόγοι, βρίσκεται μπροστά σε μεγάλη διάσταση γνωμών. Kαι η διάσταση αυτή δεν παρατηρείται μόνο στις γνώμες των διαφόρων Πατέρων ή θεολόγων, αλλά κάποτε και στα διασωθέντα κείμενα ενός και του αυτού συγγραφέως (Πατρός ή θεολόγου). Ποιοι όμως οι λόγοι της μεγάλης αυτής διάστασης;^l    

Πρώτη αιτία των διαφορών αυτών είναι βέβαια το σφάλμα που με την επιμονή καταλήγει στην αίρεση. Μεταξύ της αισθησιοκρατίας και του ασκητισμού στη φιλοσοφία (και την κοινωνιολογία) βρίσκεται η χριστιανική διδασκαλία γιαd το γάμο² και μεταξύ των «εγκρατιτών» και των «αντινομιστών» αιρετικών βρίσκεται η Ορθόδοξη διδασκαλία. Οι αιρέσεις δηλαδή των εγκρατιτών καιί των αντινομιστών είχαν την προέλευσή τους από τις θύραθεν (μη χριστιανικές) θεωρίες ή κοσμοθεωρίες (ανατολικές θρησκείες κλπ.³). 

Δεύτερη αιτία των διαφορών ανάμεσα στις αντιλήψεις των εκκλησιαστικών συγγραφέων είναι η ποικιλία των αφορμών και των σκοπών της έκθεσης των αντιλήψεών τους για το γάμο. Όταν π.χ. ο Κλήμης ο Αλεξανδρινός απαντά στους αιρετικούς, αναγκάζεται να τάξει την αλληλοβοήθεια μπροστά από τη τεκνογονία⁴, αν και συνήθως προτάσσει την τεκνογονία⁵. Ο Θεόδωρος Αβουκαράς προσπαθώντας να πείσει κάποιο Μωαμεθανό, αναφέρει ως πρώτο σκοπό την απόλαυση της ηδονής⁶. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στην προσπάθειά του να πείσει το μοναχό Θεόδωρο (που εγκατάλειψε τη μονή του και επιθυμούσε γάμο) να επιστρέψει στο ασκητήριο του, υπερτονίζει τα αγαθά της αγαμίας και ομιλεί με απαισιοδοξία για το γάμο⁷, ενώ συνήθως μιλάει με αντικειμενικότητα και τον χαρακτηρίζει ως «αγάπης μυστήριον»⁸. Kαι η σύγχρονη θεολογική αδελφότητα «Ζωή», ενώ σε ειδικό βιβλίο της περί της οικογένειας δίνει την προτεραιότητα στην αλληλοβοήθεια⁹, σ' άλλο βιβλίο, αρχαιότερο (βοήθημα για τα κατηχητικά σχολεία), αναφέρει ως μόνο σκοπό του γάμου την τεκνογονία¹⁰, προφανώς για παιδαγωγικούς και εποικοδομητικούς λόγους. Ώστε η αφορμή και ο σκοπός (απάντηση σε αιρετικούς, υπερτονισμός της αξίας του μοναχικού βίου, διαπαιδαγώγηση των νέων, εποικοδομή κλπ.) είναι δεύτερη αιτία που δημιούργησε τις διαφορές ως προς την προτεραιότητα των σκοπών του γάμου μεταξύ των διαφόρων Πατέρων ή ακόμη και στα κείμενα του ιδίου Πατρός ή θεολόγου.  

Tρίτη αιτία των διαφορών είναι το ότι ένα σημείο αλήθειας υπερτονίζεται κάποτε, έτσι ώστε να αμαυρώνεται και να λησμονείται τέλεια το σύνολο της αλήθειας, και η λεπτομέρεια να επικρατεί αντί του συνόλου. Η λεπτομέρεια αυτή είναι συνήθως η ατομική προτίμηση μιας άποψης απ' την αλήθεια, ενός μόνο σημείου της αλήθειας. Αν π.χ. ο Απόστολος Παύλος έλεγε μόνο το «θέλω πάντας ανθρώπους είναι ως και εμαυτόν (αγάμους). Δοκώ δε καγώ πνεύμα Θεού έχειν» και δε συμπλήρωνε «επιταγήν (εντολή) Κυρίου ουκ έχω», τότε θα προέβαλλε ένα σημείο της αλήθειας σα να ήταν η πλήρης αλήθεια. Δηλαδή θα παρουσίαζε μια υποκειμενική αλήθεια και όχι την αντικειμενική αλήθεια, το θέλημα του Κυρίου¹¹. Οι ενθουσιαστικές τάσεις που επικράτησαν στην Εκκλησία μέχρι τα μέσα του 2ου αιώνα¹² υπερτόνισαν την αγαμία και γενικά έδωσαν αυστηρότερη ερμηνεία της χριστιανικής διδασκαλίας από ό,τι οι Απόστολοι. Ο απολογητής Αθηναγόρας (β' ήμισυ του 2ου αι.) π.χ. χαρακτηρίζει το δεύτερο γάμο ως «ευπρεπή μοιχείαν»¹³, ενώ ο Απόστολος Παύλος απλώς χαρακτηρίζει την κατάσταση της χηρείας «μακαριωτέραν» από το δεύτερο γάμο¹⁴ . Kαι γενικά η αυξημένη υπερεκτίμηση του μοναχικού βίου κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή¹⁵  προκάλεσε τη συγκριτικά υποτίμηση του γάμου. Π.χ. ο επίσκοπος Κορδούης Όσιος πιθανώς εισηγείται στην Α' Οικουμενική Σύνοδο την υποχρεωτική αγαμία όλου του κλήρου¹⁶ και ο Θεόδωρος Στουδίτης δε δέχεται το γάμο ως μυστήριο και δέχεται ως μυστήριο τη «μοναχική τελείωση»¹⁷, παρά τη ρήση του Παύλου «το μυστήριον τούτο μέγα εστίν, εγώ δε λέγω εις Χριστόν και εις την Εκκλησίαν»¹⁸. Εκτός της υποκειμενικής αλήθειας έχουμε και την πλήρη αλήθεια, την αντικειμενική αλήθεια, την Ορθόδοξη διδασκαλία της Εκκλησίας, δηλ. την Ιερά Παράδοση, που είναι σύμφωνη με την Aγία Γραφή.  

Ποιά είναι η πλήρης και Ορθόδοξη διδασκαλία, η Ιερά δηλ. Παράδοση; Παραθέτουμε παρακάτω αναπτυγμένη κάπως περίληψη με κάποια κριτική για την προτεραιότητα των σκοπών του γάμου κατά την διδασκαλία των Πατέρων, διδασκάλων και θεολόγων της Ορθόδοξης Εκκλησίας.  

Επτά διάφοροι σκοποί αναφέρονται συνολικά από τους Χριστιανούς συγγραφεϊς. Αυτοί είναι: 1) Η κοινωνικότητα, 2) η αλληλοβοήθεια, 3) η εγκοίτωση των επιθυμιών, 4) η ηθική τελείωση, 5) η τεκνογονία, 6) η διαπαιδαγώγηση και 7) η απόλαυση της ηδονής. Τους παραπάνω επτά σκοπούς μπορούμε να τους κατατάξουμε σε τρεις κατηγορίες: Α) Ηθικοκοινωνική άλληλοβοήθεια (κοινωνικότητα, αλληλοβοήθεια, εγκοίτωση των επιθυμιών, ηθική τελείωση). Β) Διαιώνιση του είδους (τεκνογονία και διαπαιδαγώγηση των τέκνων). Γ) Απόλαυση της ηδονής.    
 

Α' Ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια  

Η κοινωνικότητα ως πρώτος ή μοναδικός σκοπός του γάμου αναφέρεται από το Χρυσόστομο περιστατικά¹⁹, το Zhishman²⁰, το Μελέτιο Σακελλαρόπουλο²¹, τους καθηγητές πανεπιστημίου Γ. Μαντζαρίδη^2lα και J. Meyendοrf, που αναφέρει την «κοινωνία της αγάπης» ως ένα σκοπό του γάμου^21β, και από το Χρ. Μπούκη^21γ και το Μ. Καρδαμάκη²². Η κοινωνικότητα είναι έμφυη ιδιότητα στον άνθρωπο, η δε οικογένεια που δημιουργείται μετά το γάμο, είναι η μικρότερη κοινωνική μονάδα. Δηλαδή κάθε γάμος δημιουργεί κάποια κοινωνικότητα²³. Η κοινωνικότητα ως σκοπός του γάμου σημαίνει ότι διά του γάμου επιδιώκεται η ανάπτυξη της κοινωνικότητας του ατόμου²⁴ και η ανάπτυξη της αγάπης του προς τα άλλα άτομα^24α). Επομένως ο χριστιανικός γάμος με την ανάπτυξη της αγάπης σε έκταση και βάθος καταλήγει στην ηθική τελείωση, που είναι κι αυτή ένας από τους σκοπούς του γάμου. Δηλαδή «ο τύπος της αγάπης μέσα στο γάμο ουσιαστικά θα είναι (ο) φορέας του Πνεύματος, το οποίο θα επιτρέπει στον άνθρωπο, αντί να είναι εκκεντρικός και εγωϊστής, να αποβεί ομόκεντρος σ' όλα»^24β.  

Η αλληλοβοήθεια ως πρώτος σκοπός του γάμου υπονοείται από το Χρυσόστομο²⁵, τον Οικουμενικό Πατριάρχη Νεόφυτο το Β'²⁶ και το μητροπολίτη Κοζάνης Διονύσιο Ψαριανό²⁷. Αλληλοβοήθεια λέγοντας, κατ' αρχήν εννοούμε την οποιαδήποτε βοήθεια του ενός ανθρώπου προς τον άλλο. Βοήθεια π.χ. σε δυσκολίες τεχνικές, οικονομικές, κοινωνικές, ηθικές κλπ. Εδώ χρησιμοποιώ τον όρο με την έννοια της κοινωνικής και οικονομικοτεχνικής βοήθειας του ενός συζύγου προς τον άλλο. Η αλληλοβοήθεια είναι μια εκδήλωση της κοινωνικότητας²⁸  επομένως κατ' ουσίαν περιέχεται στην κοινωνικότητα και θα μπορούσε να μην αναφερθεί ως ιδιαίτερος σκοπός του γάμου, όπως δεν αναφέρεται από τον κοινωνιολόγο Zhishman και το μητροπολίτη Μελέτιο Σακελλαρόπουλο. Η επί ηθικού επιπέδου αλληλοβοήθεια αναφέρεται από το Χρυσόστομο και παρουσιάζεται με δύο μορφές, θετική και αρνητική. Η γυναίκα «έχει μεγάλη δύναμη, όση για την αρετή, (άλλη) τόση και για την κακία»²⁹.  

Η εγκοίτωση των επιθυμιών³⁰ (ή όπως αρνητικά διατύπωσε ο Χρυσόστομος ότι ο γάμος είναι «πορνείας αναιρετικόν φάρμακον» για την εξαφάνιση της πορνείας, μερικοί δε θετικά ως σωφροσύνη), αναφέρεται κατ' εξοχήν από το Χρυσόστομο³¹, αλλά και το Γρηγόριο το Νανζιανζηνό³², τον Ιωάννη το Δαμασκηνό³³, τον Ψευδοκλήμεντα³⁴, τον Παφνούτιο³⁵, τον Πατριάρχη Μελέτιο Πηγά³⁶, από άλλον άγνωστο Οικουμενικό Πατριάρχη³⁷ και από τον πρωτοπρεσβύτερο Δ. Κωνσταντέλλο^37α. Η εγκοίτωση των επιθυμιών είναι αρνητική μορφή της ηθικής αλληλοβοήθειας. Ο σκοπός αυτός υποστηρίζεται πολύ από τους Πατέρες ιδίως του 4ου αιώνα³⁸, παρ' όλον ότι έχει αρνητικό ηθικό χαρακτήρα³⁹. Είναι δηλ. άρνηση της αμαρτίας και όχι δημιουργία χριστιανικής και ανώτερης αρετής. Aυτό οφείλεται στην προσπάθειά τους να απομακρύνουν από τις πορνικές συνήθειες τους νεοφωτίστους Χριστιανούς και πρώην ειδωλολάτρες. Δηλαδή σκέφτηκαν ρεαλιστικότατα: Δεν ήταν δυνατόν να αναπτύξουν και να τονίσουν σαν σκοπό του γάμου την ηθική τελείωση πριν περιορίσουν και εξαλείψουν τις ηθικές γενετήσιες παρεκτροπές⁴⁰.  

Η ηθική τελείωση αναφέρεται ως πρώτος ή μοναδικός σκοπός του γάμου από τον Κλήμεντα Αλεξανδρείας⁴¹, το Μ.Βασίλειο⁴², το Γρηγόριο το Ναζιανζηνό⁴³, το Χρυσόστομο⁴⁴, το Συμεών Θεσσαλονίκης⁴⁵, τον Πλάτωνα μητροπολίτη Μόσχας⁴⁶, τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Χριστοφόρο Δανιηλίδη⁴⁷, τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών και καθηγητή του Πανεπιστnμίου Χρυσόστομο Παπαδόπουλο⁴⁸, τους καθηγητές του Πανεπιστημίου Ι. Καρμίρη^48α και Γ.Πατρώνο^48β, και άλλους όπως ο καθηγητής Αλ. Schmemann^48γ και ο Σέρβος ιερομόναχος Αρτέμιος Ραντοσαβλίεβιτς^48δ. Κι ακόμη στην Ακολουθία του μυστηρίου του γάμου ψάλλουν τόν ύμνο: «Άγιοι μάρτυρες οι καλώς αθλήσαντες και στεφανωθέντες, πρεσβεύσατε προς Κύριον...». Δηλαδή στην καινούργια φάση που αρχίζουν οι νεόνυμφοι σύζυγοι (σαν συναγωνιστές και σύμμαχοι) στον αγώνα για πνευματική και ηθική τελειοποίηση ζητούν τη βοήθεια των αγίων πρωταθλητών της πίστης, οι οποίοι στον αγώνα τους έφθασαν και να «μαρτυρήσουν» ακόμη για το Χριστό.  

Η ηθική τελείωση είναι η θετική μορφή της ηθικής αλληλοβοήθειας. Η ηθική τελείωση αναφέρεται από πολλούς αρχαίους και νεοτέρους, και είναι σκοπός μόνο του ορθόδοξου χριστιανικού γάμου. Γιατί κατά το Χριστιανισμό, σκοπός της όλης ζωής του ανθρώπου επί της γης είναι η ηθική τελείωση, επομένως και του γάμου, μιας δηλ. χρονικής περιόδου της ζωής του ανθρώπου, ή μιας κατάστασης αυτού δημιουργουμένης από ελεύθερη προαίρεση. Ηθική τελείωση λέγοντας δεν εννοούμε βεβαίως την τελείωση μόνο στη γενετήσια ζωή, αλλά σε κάθε εκδήλωση της ζωής του ανθρώπου. Ο γάμος πράγματι συμβάλλει στην ηθική τελείωση του ανθρώπου, όχι μόνο της γενετήσιας ορμής του, αλλά σε πλείστες εκδηλώσεις της ζωής του⁴⁹. Ο σκοπός ο οποίος αναφέρθηκε προηγουμένως (η εγκοίτωση των επιθυμιών) είναι επομένως αρνητική μορφή ενός μέρους μόνο (της γενετήσιας ορμής) της ηθικής τελείωσης.  

Εκτός από αυτούς που αναφέραμε μέχρι τώρα, υποστηρίζουν την ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια γενικά ως πρώτο σκοπό του γάμου (δεύτερο τη διαιώνιση του είδους) κατ' εξοχήν ο Χρυσόστομος⁵⁰, αλλά και ο Κλήμης Αλεξανδρείας⁵¹, ο Θεοδώρητος Κύρου⁵², ο Πατριάρχης Μητροφάνης Κριτόπουλος⁵³, ο μητροπολίτης Πέτρος Mογίλας⁵⁴, ο αρχιμανδρίτης και πρύτανης της Εκκλησιαστικής Ακαδημίας του Κιέβου Αντώνιος⁵⁵, ο Δημ. Βερναρδάκης⁵⁶, ο Μιχ. Γαλανός⁵⁷, ο έπειτα μητροπολίτης Καλαβρύτων Τιμόθεος Αναστασίου⁵⁸, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Χρήστος Ανδρούτσος⁵⁹, ο πρωτοπρεσβύτερος Κων. Καλλίνικος⁶⁰, ο μητροπολίτης Αγκύρας Γερβάσιος ο Σαρακίτης⁶¹, ο μητροπολίτης Διδυμοτείχου Φιλάρετος Βαφείδης⁶², ο αρχιμανδρίτης Ιωάννης Παπαδόπουλος⁶³, ο θεολόγος Ν. Καψής⁶⁴, ο μητροπολίτης Κωνσταντίνος Κοϊδάκης⁶⁵, ο μητροπολίτης και καθηγητής του Πανεπιστημίου Άνθιμος Σίσκος⁶⁶, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Βασ. Ιωαννίδης⁶⁷, ο αρχιμανδρίτης Σεραφείμ Παπακώστας⁶⁸, οι θεολόγοι Ι. Φραγκούλης και Σ. Λαγοπάτης⁶⁹, οι νεότερες εκδόσεις της θεολογικής Αδελφότnτας «Ζωή»⁷⁰, ο (έπειτα μητροπολίτης Μεσσηνίας) Χρυσόστομος Θεμελής⁷¹ και ο καθηγητής Βασίλειος Σταυρίδης⁷². Επίσης δέχεται την ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια, αλλά κάπως ασαφώς, η Ακολουθία του μυστηρίου του γάμου⁷³, ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ευστάθιος⁷⁴, η Συνοδική Εγκύκλιος (Οκτώβριος 1836) του Οικουμενικού Πατριαρχείου⁷⁵, ο καθηγητής Βασ. Αντωνιάδης⁷⁶, οι θεολόγοι Χρ. Ενισλείδης και Ανδρ. Κεραμίδας⁷⁷, οι καθηγητές του Πανεπιστημίου Π.Τρεμπέλας^77α και Π.Δημητρόπουλος⁷⁸, οι θεολόγοι Κ.Παπαπαναγιώτου, και Π.Χ. Δορμπαράκης⁷⁹, Ν.Θ. Μπουγάτσος και Δ.Μ. Μπατιστάτος^79α, και ο πρωτοπρεσβύτερος Δ. Κωνσταντέλλος^79β. Ασαφώς ακόμη και επαμφοτερίζοντας ο αρχιμανδρίτης Νεόφυτος Δούκας⁸⁰, ο Δανιήλ Γεωργόπουλος⁸¹, και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωάννης Π.Ευταξίας⁸².  

Η ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια ως σκοπός του γάμου περιλαμβάνει τέσσερις επί μέρους σκοπούς: την κοινωνικότητα, την (κοινωνικοτεχνική) αλληλοβοήθεια, την εγκοίτωση των επιθυμιών και την ηθική τελείωση. Όπως αναφέρθηκε όμως η κοινωνικότητα περιλαμβάνει την αλληλοβοήθεια και η ηθική τελείωση περιλαμβάνει την εγκοίτωση των επιθυμιών επομένως δύο κυρίως είναι οι σκοποί του γάμου, η κοινωνικότητα και η ηθική τελείωση. Γι' αυτό και χρησιμοποιώ τον όρο «ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια». Η κοινωνικότητα επίσης είναι προϋπόθεση και αποτέλεσμα του σκοπού του φυσικού γάμου και η ηθική τελείωση είναι η προϋπόθεση και το αποτέλεσμα του σκοπού του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου.

Επομένως μπορούμε να συμπεράνουμε πως η ηθική τελείωση είναι ο σκοπός του Ορθόδοξου χριστιανικού γάμου, που προϋποθέτει το φυσικό γάμο μαζί με το σκοπό του, δηλ. την κοινωνικότητα.  
 

Β' Διαιώνιση του είδους  

Η τεκνογονία⁸³ως μόνος σκοπός του γάμου αναφέρεται από τον απολογητή Αθηναγόρα⁸⁴, τον Κλήμεντα Αλεξανδρείας⁸⁵, τον Αμβρόσιο Μεδιολάνων^85α, τον ιερό Αυγουστίνο⁸⁶, το Γρηγόριο το Ναζιανζηνό⁸⁷, τον Κύριλλο Ιεροσολύμων⁸⁸, τον Αμφιλόχιο Ικονίου⁸⁹, τον Ισίδωρο Πηλουσιώτη⁹⁰, τον επίσκοπο Καισαρείας Αρέθα⁹¹, τον Πατριάρχη Ιερεμία το Β'⁹², το Θεόφιλο Καμπανίας⁹³, τον Ευγένιο Βούλγαρη⁹⁴, το Βενιαμίν το Λέσβιο^94α, και έμμεσα από το Μ. Αθανάσιο⁹⁵. Αναφέρουν ως πρώτο σκοπό την τεκνογονία (αλλά όχι μοναδικό) οι Π.Γ. Παγώνης⁹⁶, ο αρχιμανδρίτης και καθηγητής πανεπιστημίου Μιχαήλ Αποστολίδης⁹⁷, ο αρχιεπίσκοπος Λιθουανίας Μακάριος⁹⁸, ο Ζήσιμος Γ.Τυπάλδος⁹⁹, ο Ιεζεκιήλ Βελανιδιώτης (έπειτα μητροπολίτης Φαναριοφeρσάλων^l00, η εγκύκλιος της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος¹⁰¹, και ο πρωτοπρεσβύτερος Δ. Κωνσταντέλλος^101α, ασαφώς δε και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Γ. Μαντζαρίδης^101β.  

Με τον όρο τεκνογονία εννοούμε μόνη τη γέννηση των τέκνων, όχι και τη διαπαιδαγώγησή τους. Ασφαλώς όμως πολλοί Πατέρες εννοούν με τον ίδιο όρο και τη διαπαιδαγώγηση των τέκνων¹⁰². Μερικοί Πατέρες αναφέρουν την τεκνογονία ως αιτία αυξήσεως των ανθρώπων που δοξολογούν τον αληθινό Θεό (των Χριστιανών)¹⁰³, αντίληψη που βρίσκουμε σαφώς στους αρχαίους Έλληνες¹⁰⁴, παρόμοια δε στην Π. Διαθήκη¹⁰⁵, αν και άλλοι Πατέρες αποκλείουν αμέσως ή εμμέσως την αντίληψη αυτή γιά την τεκνογονία¹⁰⁶. Ο δε Χρυσόστομος αποκλείει την τεκνογονία ως μέσο σωτηρίας¹⁰⁷. Κατά τον καθηγητή μάλιστα (και τώρα μητροπολίτη) Ιωάννη Ζηζιούλα το μυστήριο του γάμου «θα ήταν λάθος να θεωρηθεί ως απλή βεβαίωση και επευλόγηση ενός βιολογικού γεγονότος^107α.  

Η διαπαιδαγώγηση των τέκνων¹⁰⁸ ως μόνος σκοπός του γάμου υποστηρίχθηκε μόνο από το φιλόσοφο και μάρτυρα Ιουστίνο¹⁰⁹, ασφαλώς όμως αυτός με την έκφραση «επί παίδων ανατροφή» υπονοεί και την τεκνογονία, πιθανώς δε επιθυμούσε να τονίσει το ηθικότερο στοιχείο από τη διαιώνιση του είδους, τη διαπαιδαγώγηση, και όχι την τεκνογονία και διαπαιδαγώγηση. Πράγματι μεταξύ των δύο τελευταίων σκοπών, η διαπαιδαγώγηση των τέκνων πλησιάζει περισσότερο το σκοπό της ζωής του Χριστιανού¹¹⁰ ως μέλους της Εκκλησίας, της οποίας σκοπός είναι «πάντας ανθρώπους σωθήναι»¹¹¹.

Κατ' ουσίαν οι δύο τελευταίοι σκοποί του γάμου είναι ένας και ο αυτός. Ο πρώτος είναι η σωματική δημιουργία απογόνων, ο δεύτερος η πνευματική δημιουργία απογόνων. Γι' αυτό τους κατατάσσω στην ίδια κατηγορία, υπό τον όρο «διαιώνιση του είδους».  

Εκτός από όσους προανέφερα, τη διαιώνιση του είδους γενικά, ως πρώτο σκοπό του γάμου (δεύτερο δε την ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια) αναφέρουν οι εξής: Ο Χρυσόστομος (μια φορά και έμμεσα)¹¹², ο Μ.Φώτιος ¹¹³, ο Συμεών Θεσσαλονίκης¹¹⁴, ο Πατριάρχης της Ρωσίας Ιωάσαφ ο Β'¹¹⁵, ο Ρώσος συγγραφέας των επιστολών των Ιερών Ακολουθιών¹¹⁶, ο αρχιμανδρίτης Ευσέβιος Ματθόπουλος¹¹⁷, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κων.Δυοβουνιώτης¹¹⁸, η Θεολογική Αδελφότητα «Ζωή» στις πρώτες εκδόσεις της¹¹⁹, ο μητροπολίτης (τώρα αρχιεπίσκοπος) Τιμόθεος Παπουτσάκης¹²⁰, ο καθηγητής και επίσκοπος (τώρα μητροπολίτης) Χρυσόστομος Κωνσταντινίδης¹²¹, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ι. Καρμίρης¹²², ο αρχιμανδρίτης Μάξιμος Δασκαλάκης¹²³. Αλλά και ο Βασίλειος Αγκύρας δέχεται τη διαιώνιση του είδους ως πρώτο σκοπό, και ως δεύτερο την απόλαυση της ηδονής (γι' αυτή, παρακάτω). Για τη διαιώνιση του είδους επαναλαμβάνω ό,τι και για μόνη την τεκνογονία: Τη διαιώνιση του είδους ως μόνο ή πρώτο σκοπό του γάμου δεν την υποστηρίζουν οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας, εκτός από το Γρηγόριο το Ναζιανζηνό και ασαφώς τους Αθανάσιο και Φώτιο, ενώ ο Χρυσόστομος και ο Βασίλειος Αγκύρας εντελώς περιστασιακά¹²⁴.  Μερικοί αναφέρουν την τεκνογονία ως σκοπό του γάμου, αλλ' όχι πρώτο, λ.χ. ο καθηγητής Π. Τρεμπέλας^124α, ο μητροπολίτης Κοζάνης Διον. Ψαριανός¹²⁵,  ο καθηγητής Θ. Ζήσης¹²⁶, ο Χρ. Βάντσος¹²⁷ και ο Χρ. Μπούκης^127α.  

Οι Πατέρες της Εκκλησίας σχετικά με τη διαιώνιση του είδους (τεκνογονία και διαπαιδαγώγηση τέκνων) υποστηρίζουν επίσης: 1) πως με την τεκνογονία ο άνθρωπος γίνεται συνεργός του Θεού, 2) πως ο Θεός (κυρίως) δημιουργεί τα τέκνα, 3) πως κατά τη χριστιανική περίοδο (τώρα) η αξία της τεκνογονίας ως σκοπός του γάμου σχεδόν καταλύθηκε και 4) πως το κριτήριο της τεκνογονίας (πολλά ή λίγα τέκνα;) είναι ηί καλή διαπαιδαγώγηση.  

Kαι συγκεκριμένα: Ο Κλήμης ο Αλεξανδρινός δέχεται πως «ο άνθρωπος γίνεται εικόνα του Θεού, όσον (αφού κι) ο άνθρωπος συνεργάζεται για να δημιουργηθεί (ένας άλλος) άνθρωπος»¹²⁸.

Αλλά ο σύγχρονος Ρώσος θεολόγος Παύλος Ευδοκίμωφ λέει πως «η διαιώνισις του είδους ή η σαρκική ηδονή κάνουν τον συνδημιουργόν ένα απλούν μέσον και καταστρέφουν την αξιοπρέπειάν του^128α. Κι ο Έλληνας επίσκοπος και καθηγητής Ι. Ζηζιούλας υποστηρίζει πως «εις τον φυσικόν κόσμον η "προσωπική" ταυτότης εξασφαλίζεται με την τεκνοποιΐαν, την "επιβίωσιν" των γονέων εις τα πρόσωπα των τέκνων. Αλλά αυτό δεν είναι επιβίωσις προσώπων· είναι επιβίωσις του είδους, κάτι που το κατευθύνουν οι σκληροί νόμοι της επιλογής των ειδών. Η επιβίωσις του προσώπου ως μοναδικής ταυτότητος δεν εξασφαλίζεται με τον γάμον και την τεκνοποιΐαν, τα οποία δεν αποδεικνύονται τελικά παρά τροφοδόται του θανάτου»^128β.    

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος υποστηρίζει: «Οπωσδήποτε ο γάμος δεν κάνει τις «παιδοποιΐες», αλλά εκείνη η εντολή του Θεού, που είπε: «Αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γnν»¹²⁹. Kαι έχω μάρτυρες όσους χρησιμοποίησαν το γάμο, αλλά δεν έγιναν πατέρες». Kαι «πολύ επιπόλαιο και ανόητο είναι να αποδίδουμε στις γυναίκες και την ατεκνία κα την καλλιτεκνία χωρίς να προσέχουμε πως το παν εξαρτάται απ' τό δημιουργό της φύσεως· και ούτε η συνουσία, ούτε τίποτ' άλλο μπορεί να συντελέσει στη γέννηση παιδιού, αν το χέρι του Θεού δε βοηθήσει και δεν αφυπνίσει τη φύση (της γυναίκας), για τοκετό». Γι' αυτό, «η γέννα δεν εξαρτάται απ' τη μητέρα, αλλά η καλή ανατροφή - διατροφή· άκουσε τον Παύλο... «αν ανέθρεψε παιδιά» είπε¹³⁰, δεν είπε: αν ετεκνοποίησε, αλλά αν ανέθρεψε παιδιά»¹³¹. Ο Χρυσόστομος και ο Ευσέβιος Καισαρείας (ο Παμφίλου) υποστηρίζουν πως η διαιώνιση του είδους υπήρξε ο πρώτος σκοπός του γάμου κατά την προχριστιανική εποχή, ενώ για το χριστιανικό γάμο έπαυσε η διαιώνιση να είναι ο σκοπός του. Ο Χρυσόστομος λέει: «Ώστε προηγείται αυτή η αιτία (ο σκοπός του γάμου), η σωφροσύνη, και μάλιστα τώρα που όλος ο κόσμος γέμισε από δικούς μας (Χριστιανούς). Στην αρχαία εποχή (την προχριστιανική) λαχταρούσαν να έχουν παιδιά, για να τους μνημονεύουν και για ν' αφήσουν κληρονόμους. Επειδή αυτοί ουδέποτε είχαν ελπίδες για ανάσταση (των νεκρών), αλλ' επικρατούσε η σκέψη του θανάτου, και νόμιζαν πως οι άνθρωποι μετά το θάνατο χάνονταν, ο Θεός τους έδωσε παρηγοριά με τα παιδιά (που αποκτούσαν), (δηλαδή) ν' άφήσουν στη γη ζωντανές εικόνες τους (τα παιδιά) και (έτσι) να διατηρείται το ανθρώπινο γένος, κι οι απόγονοι γι' αυτούς που πρόκειται να πεθάνουν, να είναι μια πάρα πολύ μεγάλη παρηγοριά ότι θα φροντίσουν γι' αυτούς (για τα μνημόσυνά τους)». Kαι φέρει για παράδειγμα τα χωρία Ιώβ ιη'17 και Α' Βασ. κδ' 22, που λένε πως δε θα ξεχασθεί το μνημόσυνό τους στη γn, με το θάνατό τους. Προτείνει λοιπόν να στραφεί το ενδιαφέρον των Χριστιανών προς τους πνευματικούς αγώνες, λέγοντας: «Αν θες λοιπόν παιδιά θα μπορέσεις ν' αποκτήσεις πολύ καλύτερα και χρησιμότερα τώρα που μπήκαν (στη ζωή των Χριστιανών) μεγάλοι πνευματικοί κόποι και πόνοι (για την πνευματική αναγέννηση της ανθρωπότητας), και μεγαλύτερες (πνευματικές) γέννες, για χρησιμότερους γηροκόμους»¹³². (Εννοεί πως καλύτερη απ' την τεκνογονία είναι η πνευματική υιοθεσία και εκπαίδευση όσων έχουν βαπτισθεί. Αλλά χρειάζονται πολλοί κόποι για να γίνουν άξιοι Χριστιανοί. Kαι πάλι αναπτύσσοντας ο Χρυσόστομος ότι σκοπός του χριστιανικού γάμου είναι η σωφροσύνη και όχι η παιδοποιΐα, λέει: «Έχω μάρτυρα τον Παύλο, που λέει: «Ο καθένας όμως να έχει τη γυναίκα του για να αποφύγει την πορνεία» όχι για να κάνει παιδιά· «και πάλι να σμίγετε μαζί», διατάσσει, όχι για να γίνουν πατέρες πολλών παιδιών αλλά γιατί; «Για να μη σας πειράζει ο Σατανάς», είπε. Kαι προχωρώντας δεν είπε: αν θέλετε παιδιά· αλλά τι είπε; «Αν (όμως δεν μπορούν να μείνουν εγκρατείς, ας παντρευτούν». Ώστε στην αρχή (προχριστιανικά), όπως είπα, (ο γάμος) είχε τους δύο αυτούς σκοπούς (να τους μνημονεύουν και να τους κληρονομούν)· ύστερα όμως (στη μεταχριστιανική  εποχή-τώρα), αφού γέμισε κι η γη και η θάλασσα κι όλη η οικουμένη, μια είναι η αιτία (ο σκοπός του γάμου), μόνον αυτή μένει: η απομάκρυνση της ακολασίας και της ασέλγειας»¹³³. Kαι ο Ευσέβιος Καισαρείας, ο Παμφίλου, δέχεται πως ο Χριστιανισμός έχει αρκετά αυξηθεί αριθμητικά, οι πιστοί όμως θα πρέπει να ενδιαφερθούν για τη βαθύτερη διδασκαλία του Χριστιανισμού¹³⁴.  

Τέλος, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος διδάσκει: «Δεν προσέχετε πως είναι καλύτερα τα καλά και λίγα παιδιά παρά τα πολλά και κακά παιδιά; («Ουχ οράτε ότι ευτεκνία μετά ολιγοτεκνίας βελτίων ή πολυπαιδία μετά κακοπαιδίας;»¹³⁵.  

Επομένως κατά τους Πατέρες: Δεν μπορούμε να δεχθούμε την διαιώνιση του είδους (γέννηση και διαπαιδαγώγηση των τέκνων) ως μόνο σκοπό του χριστιανικού γάμου, γιατί δεν τον δέχονται οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας. Ούτε ως πρώτο σκοπό του χριστιανικού γάμου δεν μπορούμε να τον δεχθούμε, γιατί δεν συμφωνούν οι μεγάλοι Πατέρες, αλλά και γιατί διαπρεπείς πατέρες όπως ο Χρυσόστομος, υποτιμούν τη διαιώνιση του είδους ως σκοπό του χριστιανικού γάμου.

Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε ότι οι πατέρες και θεολόγοι δέχονται πρώτο σκοπό την ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια και δεύτερο τη διαιώνιση του είδους, ενώ ο Χρυσόστομος δέχεται μόνο σκοπό την ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια (και υποτιμά τη διαιώνιση του είδους).  
 

Γ' Απόλαυση της ηδονής

'Η απόλαυση της ηδονής¹³⁶ αναφέρεται ως πρώτος σκοπός του γάμου (ως δεύτερος η τεκνογονία) μόνο από τον Επίσκοπο Kαρών Θεόδωρο (ή Αβουκαρά)¹³⁷, και ως δεύτερος σκοπός (με πρώτο την τεκνογονία) αναφέρεται από τον Βασίλειο Αγκύρας¹³⁸. Kαι από τον αρχιμανδρίτη  Ιωήλ Γιαννακόπουλο, κάπως ασαφώς υποστηρίζεται ότι το χωρίο Γεν. β', 24 «εννοεί μάλλον την ένωσιν, συνουσίαν ανδρός και γυναικός»¹³⁹.

Γιατί όμως ο επίσκοπος Θεόδωρος Αβουκαράς θέτει ως πρώτο σκοπό του γάμου την ηδονή; Η ηδονή είναι πράγματι ο πρώτος σκοπός του φυσικού γάμου (του φυσικού δηλ. ανθρώπου), αφού προηγείται χρονικά των αποτελεσμάτων της συνουσίας. Kαι προσπαθώντας ο Θεόδωρος να πείση το μή Χριστιανό (Μωαμεθανό), χρησιμοποίησε ως ιεραρχία των σκοπών του γάμου όχι τη χριστιανική αλλά την προχριστιανική, τη φυσική ιεράρχιση, για να προσφέρει κοινή βάση στη συζήτηση και να πείσει τον αλλόθρησκο και πολύγαμο συνομιλητή του. Ενώ ο Βασίλειος Αγκύρας μιλώντας όχι απολογητικά και προσηλυτιστικά, αναφέρει την ηδονή ως δεύτερο σκοπό του γάμου. Επομένως η απόλαυση της ηδονής είναι ένας από τους σκοπούς του γάμου, κατά τη γνώμη μερικών Πατέρων, αλλά όχι ο πρώτος.

Μπορούμε τελικά να συμπεράνουμε πως κατά τους Πατέρας και τους θεολόγους, η ιεραρχία των σκοπών του γάμου είναι 1) η ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια, 2) η διαιώνιση του είδους, και 3) η απόλαυση της ηδονής, ενώ κατά το Χρυσόστομο είναι μόνο η ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια.

***

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ IV

1. Το πρόβλημα αυτό εξήτασα αναλυτικά εις την «Εισαγωγή. Μια συμβολή στην Κοινωνική διδασκαλία των Ελλήνων Πατέρων», εις το βιβλίο μου «Κοινωνική Διδασκαλία Ελλ. Πατέρων. Κείμεναι. τ. 1, σ. 35-42. («Δυσκολίες στην μελέτη των Ελλ. Πατ.».) και εις ανάτυπον με τον τίτλον. «Οι Έλληνες Πατέρες και τα κοινωνικά προβλήματα. (Αθήνα 1988). Παρακαλώ τον αναγνώστην να τα μελετήση. Εκεί αναφέρω διά τας αιτίας των διαφορών τα εξής: 1) Η μεγάλη διαφορά του χρόνου (20 αιώνες) μεταξύ του πρώτου και του σημερινού θεολόγου - αλλάζουν οι εκφράσεις, οι περιστάσεις κλπ..-2) Η μεγάλη διαφορά πολιτισμού μεταξύ τους. -3) Υπάρχουν και οι έκτακτες περιστάσεις, που χρησιμοποιούμε την «οικονομία». -4) Οι διαφορές της προσωπικότητος ήt του σκοπού (λ.χ. εποικοδομητικός).

2. Π. Δημητροπούλου, Η πίστις της αρχαίας Εκκλησίας κλπ., σ. 69.

3. Στεφ. 52.

4. Στρωματείς, Γ' VI, Γ' Ι. Β 8, 28. 12.

5. Στρωματείς, Β' ΧΧΙΙΙ. Παιδαγωγός, Β'Χ. Β 7, 358. 168.

6. Εγχειρίδιον κατά αιρετικών, 24. Μ 97, 1556-1557.

7. Εις εκπεσόντα Θεόδωρον, ομιλ. Β', 5. Μ 47, 314.

8. Εις την Προς Κολοσσαείς β',5. Μ 62,387.

9. Νέα Θεμέλια. (Αθήναι, 1949), σ. 9-10.

10. Εκκλησία και κοινωνία. (Αθήναι, 1937), σ. 101.

11. Α' Κορινθ. ζ'. Εκφράσεις προβάλλουσαι την υποκειμενικήν αλήθειαν: «Καλόν ανθρώπω γυναικός μη άπτεσθαι... Θέλω δε πάντας ανθρώπους είναι ως και εμαυτόν... Καλόν αυτοίς εάν μείνωσιν ως καγώ... Θλίψιν τη σαρκί έξουσιν οι τοιούτοι (οι έγγαμοι), εγώ δε υμών φείδομαι. Κατά την εμήν γνώμην· δοκώ δε καγώ πνεύμα Θεού εχειν». Εκφράσεις προβάλλουσαι την αντικειμενικήν αλήθειαν (το θέλημα του Κυρίου, αλλά κάμνει και σαφή διάκρισιν των ατομικών του αντιλήψεων): «Διά δε τας πορνείας έκαστος την εαυτού γυναίκα εχέτω και εκάστη τον ίδιον άνδρα εχέτω... Mη αποστερείτε αλλήλους... Έκαστος ίδιον έχει χάρισμα εκ Θεού, ο μεν ούτως, ο δέ ούτως... Τοις δε γεγαμηκόσιν παραγγέλλω, ουκ εγώ αλλά ο Κύριος... Τοις λοιποίς λέγω εγώ, ουχ ο Κύριος... Περί δε των παρθένων επιταγήν Kυρίου ουκ έχω, γνώμην δε δίδωμι ως ηλεημένου υπό Κυρίου... ουχ αμαρτάνει· γαμείτωσαν».

12. Στεφ. 33.49.139.143 έξ.

13. Β 4, 308.

14. Α' Κορ. ζ', 39-40.

15. Στεφ. 278. Δ. Μπαλάνου. Ο Ιωάν. Χρυσόστομος περί γυναικός (π. Ν.Εστία, Χριστούγεννα 1936, σ. 14-17). Μπουγ., Στοιχεία εσωτερικής ιεραποστολής, σ.18. Γενικώς όμως περί του μοναχισμού, ιδέ βιβλιογραφίαν εις Α. Φυτράκη, Οι μοναχοί ως κοινωνικοί διδάσκαλοι και εργάται, σ. 5, υποσ.1. Κ. Μπόνη, Τα ιδεώδη του μοναχικού βίου εν τω Βυζαντίω κατά την ΙΑ' εκατονταετηρίδα. (Αθ.1938).

16. Ιδέ εις κεφ. Ι, παρ.7, την στάσιν του αγίου Παφνουτίου.

17. Επιστολαί Β', 165. Μ 99, 1524.

18. Εφεσ. ε', 32.

19. Εις την Γένεσιν, ομ. ΙΑ', 4. Μ53, 116. Πρβλ. Εις τον Ιωάννην Ομ. ΞΑ', 3-4. Μ 59, 340-341, όπου περιγράφεται ο σύνδεσμος των συζύγων. Ιδέ και Θ. Ζήση, Η περί γάμου διδασκαλία Ιωάνν. Χρυσ. (ανάτ. π. «Κληρονομία», (1)1969, σ. 285-310). «H έννοια της αγάπης και η κοινωνία των συζύγων αποτελούν διά τον Χρυσόστομον τον ύψιστον του γάμου σκοπόν».

20. Tο δίκαιον του γάμου, τ. 1, 179-180. Tον Γερμανόν νομικόν Zhishman, αν και μη Ορθόδοξον, χρησιμοποιώ ως Ορθόδοξον διότι ησχολήθη εμβριθώς με τον γάμον από Ορθοδόξου επόψεως.

21. Εκκλησιαστικόν δίκαιον, σ. 458.

21α. Γ. Μαντζαρίδου, Χριστιανική Ηθική. (Θεσσαλονίκη, 1971), σ. 223, («πνευματική κοινωνία και ένωσις»).

21β. J.Meyendοrff, Marriage. Αn Οrthοdοx Perspectiνe. (Ν.Υ. 1975), σ. 66.

21γ. Χρ.Μπούκη, Χριστιαν. Ηθική κλπ. (Αθήναι, 1973), σ. 302-303.

 22. Μιχ. Καρδαμάκη, Αγάπη και γάμος (εκδ.2α, Αθήνα, 1984), σ. 80. «Ο γάμος ως κύριο σκοπό του έχει την πραγματοποίηση της κοινωνίας και ολοκληρώσεως του ανθρώπου, (αλλά) εξέπεσε και εξακολουθεί να συμπίπτη και να εξευτελίζεται σε δευτερεύοντες σκοπούς...»

23. Πρβλ. η χριστιανική οικογένεια (και το άτεκνον ζεύγος Ακύλας και Πρίσκιλλα) χαρακτηρίζεται ως «κατ' οίκον εκκλησία» (Ρωμ. ιστ', 3-4), ή είναι ο πυρήν της «κατ' οίκον εκκλησίας».

24. Ιδέ εις κεφ. Ι, παρ. 2, τα περί κοινωνικότητος.

24.α «Ο κύριος σκοπός του γάμου βρίσκεται στην κοινωνία της αγάπης των προσώπων που τον συνάπτουν...», γράφει το σχολικό βιβλίο της Γ' Λυκείου («Θέματα Χρ.Ηθικής», 1984, των Γ. Μαντζαρίδου, Β. Γιούλτση, Ι.Πέτρου, Ν. Τζουμάκα), σ. 142.

24β. Σεφ. Χαραλαμπίδη, Στοιχεία σκέψεως επί του γάμου κατά την αντίληψιν της Ορθοδ. Εκκλησίας, εις π. «Εκκλησία», 1980, σ. 8. Πρώτη δημοσίευσις (1979) εις π. «Ορθόδοξος Μαρτυρία και Σκέψις», Παρίσι.

25. Εγκώμιον εις Μάξιμον, 4. Εις τήν Γένεσιν, ομ. ΙΔ', 4. ΛΗ', 7. Μ51, 231-232. 53, 116. 360. Kαι έπειτα η τεκνογονία, ιδέ Εις την Γένεσιν, ομ. ΚΑ', 3.ΛΗ', 2. Εις το «Γυνή δέδεται κλπ.», 1. Μ 53, 153. 352. 51, 212.

26. Γεδεών, Kανονικαί διατάξεις, τ. 2,75.

27. Διονυσίου Ψαριανού (μητροπολ. Σερβίων και Κοζάνης), Ο Ορθόδοξος γάμος. εις βοήθειαν και διαδοχήν του γένους των ανθρώπων». (Αθήναι, 1964).

28. Πρβλ. το του Χρυσοστόμου: Ει αλλήλων τα βάρη δει βαστάζειν πολλώ μάλλον της γυναικός». Εις την Α' προς Κορινθίους, ομ. ΚΖ', 8. Μ61, 223.

29. «Ώσπερ προς την αρετήν ούτω και προς την κακίαν πολλήν έχει την ισχύν». Εις τον Ιωάννην, ομ. ΞΑ', 4. Kαι Εις την Α' προς Κορινθίους, ομ. ΚΖ', 8. Μ 59, 341,61, 223.

30. Προτιμώ τον όρον τούτον ως λίαν επιτυχή και παραστατικόν. Ιδέ κεφ. VII, σημείωσις 17.

31. Περί Παρθενίας, Θ', ΚΕ'. Εις το αποστολικόν ρητόν «Διά δε τας πορνείας κ.λπ.» 2 Εγκώμιον εις Μάξιμον, 4. Εις την Γένεσιν, ομ. κθ', 3.νθ', 3. Εις τον Α' προς Κορινθίους, ομ. κζ', 8. Εις την Α' προς Θεσσαλονικείς, ομ. ε', 3. Μ 48, 539. 550. 51, 210. 231-233. 53, 189. 54, 517-518. 61, 223. 62, 426.

32. Έπη, Α' 2, 3, στχ. 20-21. Μ 37 334.

33. Έκδοσις ακρ. Ορθ. πίστεως, Δ', 24 (ή Ζ'. Ιερά παράλληλα, Π, 10. Μ 94, 1212. 96, 248.

34. Προς Ιάκωβον επιστολή, ΥΙΙ. Β 1,53.

35. Γελασ. Κυζικηνού, Σύνταγμα κλπ., Β', 32. Μ 85, 1336-1337.

36. Αγαθαγγέλου Νικολάκη, Συλλογή των προς τους Κρήτας Επιστολών του Μελετίου του Πηγά, επιστολή 6η.

37. Γεδεών, ένθ' αν., τ. 1, 154.

37α. Marriage, Sexuality and Celibacy. Α Greek Οrthοdοx Perspective (1975), ελλ. μετ. (1986) υπό προωτοπρεσβυτέρου Δ. Βακάρου, σ. 33.

38. Περί της ηθικής καταστάσεως, των Χριστιανών κατά την δευτέραν περίοδον της εκκλ. ιστορίας, ιδέ Δ. Κυριακού, Εκκλ. ιστ., τομ. 1. (Αθην.1881), σ. 374-375. Βαφείδου Φιλ., Εκκλ. Ιστ. τ.1, σ. 339-340. Πρβλ. A.D. Mοniglianο (editοr), Paganism and Christianity in the Fourth Century. (Οxfοrd-Warburg Studies Eight Lectures, 1958-9).

39. Πρβλ. Φιλαρέτου Βαφείδου, Περί γάμου κλπ., σ. 4.

40. Ιδέ εις κεφ. Ι, παρ. 4, τα περί γενετησίου ορμής.

41. Στρωματείς, Γ' Ι. Β 8,12.

42. Εις την μάρτυρα Ιουλίτταν, 6. Μ 31, 248 και λόγος ασκητικός, 1. Μ31, 628.

43. Λόγοι, ΜΓ', 9. Μ 36, 504.

44. Ταις καλάνδαις, 5. Εις τον Ιωάννην, ομ. ΞΑ', 3-4. Εις την Α' προς Κορινθίους, ομ. ΚΕ', 4. ΛΔ', 3-4. Εις την προς Εφεσίους, ομ. Κ', 5. Μ 48,960. 59,340-341. 61, 211-212. 289-292. 62, 141.

45. Περί του γάμου, 280. Μ 155, 509.

46. Ορθόδοξος διδασκαλία, 154.

47. Διάλεξις περί γάμου, περ. Ν.Σιών, 5, 514.

48. Περί γάμου, περ. Εκκλησία, 1934, σ. 273.

48α. Kαι ο καθηγητής Ι. Καρμίρης το 1964 αναφέρει πρώτην «την πνευματικήν και ηθικήν τελείωσιν» και όλοι οι άλλοι είναι «δευτερεύοντες» σκοποί του γάμου (ΘΗΕ, 4, 205-209). Ενώ προ του 1964 εδίδασκε ως πρώτον σκοπόν την τεκνογονίαν: (Ι. Καρμίρη, Δογματική (Λιθόγραφον), σ. 344). Ιδέ και «Επιλογικό Σημείωμαι στο τέλος του βιβλίου μου.

48β. Ο γάμος στην θεολογία και στην ζωή. (3η εκδ. 1984, Αθήναι, σ.107). Ιδέ και «Επιλογικό σημείωμα».

48γ. Fοr the Life οf the Wοrld, ελλ. μετ. «Για να ζήση ο κόσμος» (1970), σ. 130-132: «Κατά ποιο τρόπο ο γάμος σχετίζεται με την ερχόμενη Βασιλεία;... Ποιο ειναι αυτό, με άλλα λόγια, που κάνει τον γάμο μυστήριο;... Πρέπει να καταλάβουμε πως το αληθινό ζήτημα, το «περιεχόμενο» και το αντικείμενο του μυστηρίου (του γάμου) δεν είναι η «οικογένεια», αλλά η Αγάπη... (Γι' αυτό) είναι το μυστήριο της θείας Αγάπης που τα αγκαλιάζει όλα, το μυστήριο του ίδιου του είναι - και γι' αυτόν το λόγον ενδιαφέρει όλη την Εκκλησία - και μέσα απ' την Εκκλησία - όλόκληρο τον κόσμο.»

48δ. Tο μυστήριον του γάμου υπό δογματικόν φώς, ανάτ. π. «Κληρονομία», 9 (1977), σ. 252: «Κύριος και τελικός μεν σκοπός του ορθοδόξου γάμου είναι η πνευματική και ηθική τελείωσις των συζύγων προς τον οποίον ούτοι αναβαίνουν εκπληρούντες άλλους επί μέρους σκοπούς μεταξύ των οποίων γενικώτερος είναι ο της τεκνογονίας και χριστιανοπρεπούς ανατροφής των τέκνων». Προφανώς έχει υπ' όψιν του την ΘΗΕ (τ.4 (1964), σ. 205-206

49. Ιδέ εις κεφ. ΙΙ, παρ. 4 τα περί προορισμού του ανθρώπου.

50. Εις την Α' προς Κορινθίους, ομ. ΚΕ', 4. Εις την Α' προς Θεσσαλονικείς, ομ. Ε', 3. Περί παρθενίας, ΙΘ'. Μ 51, 211-212. 426. 48, 547. Πιθανώς και εις την προς Εφεσίους, ομ. Κ', 8. Εις τάς Πράξεις, ομ. ΚΘ', 4. Μ 62,146 και 60, 344.

51. Στρωματείς, Γ'ΥΙ. Β 8; 28.

52. Αιρετικής κακομυθίας, Ε', 26. Μ 83 536 εξ.

53. Καρ., Μνημεία, εκ.1, σ. 542-543.

54. Καρ., ένθ' αν., 643.

55. Δογματική Θεολογία της Ορθ. Καθ. και Ανατολ. Εκκλησίας, σ. 360.

56. Ιερά Κατήχησις, σ. 234.

57. Περ. Ανάπλασις, 1900, 700 (Η πνευματικότης του γάμου). 1936, 127 (Ο σκοπός του γάμου).

58. Το μυστήριον του γάμου, περ. Ανάπλασις, 1913, 959.

59. Σύστημα ηθικής, σ. 291.

60. Ο Χριστιανικός γάμος, 19 εξ. Ιερά Κατήχησις, 14.1. «52 ομιλία», 36. Πρβλ. «Εκλεκταί σελίδες», εις π. Ανάπλασις, 1926, σ. 138.

61. Σκέψεις, περί καταργήσεως της αγαμίας του κλήρου εν τη Ορθοδ. Ανατολ. Εκκλησία, σ. 8-9.

62. Περί του γάμου και της αγαμίας, των κληρικών, σ. 5.

63. Στοιχεία Χριστ. Ηθικής, εις περ. Ανάπλασις, 1926, 111.

64. Γάμος εν τω Χριστιανισμώ, εις Θρησκευτικήν και Χριστιανικήν Εγκυκλοπαιδείαν, τ. 2, 788-789, 820-821.

65. Κώδιξ Ορθοδόξου Πίστεως, 318.

66. Περί γάμου, εις περ. Εκκλ. Φάρος, τ. 33, σ. 79.

67. Kατήχησις και Λειτουργική (διά την Ε' τάξιν των γυμνασίων), έκδ.1, σ. 78.

68. Περ. Ζωή, 1928, 308. (Η θέσις και η αποστολή της γυναικός). 1956, 73. (Η αξία του γάμου κατά την Αγ.Γραφήν).

69. Χριστιανική ηθική, 122.

70. Νέα Θεμέλια, 9-10. περ. Ζωή, 1946, 45. (Η αξία και ο σκοπός του γάμου).

71. Γάμος και διαζύγιον, εκδ. 2, σ. 6.

72. Η Επιτροπή κλπ. εις περ. Ορθοδοξία (Κων/πόλεως), 1959, 77.

73. Μέγα Ευχολόγιον (Ακολουθία του γάμου. Ειρηνικά, Eυχαί Α', Γ', Δ', Ευχή επί λύσιν στεφάνων). Και σχόλια εις την Ακολουθίαν του γάμου υπό του Πατριάρχου Αλεξανδρείας Μητροφάνους Κριτοπούλου (Καρ., ένθ' αν., 542) και Κ. Καλλινίκου (Ο χριστιανικός ναός, έκδ. 2, σ. 554). Ιδέ και: Η. Dalmais, La litοurgie du mariage dans les Eglises Οrientales. Εις περ. «Maisοn-Dieu», τευχ. 50 (1957/1), σ. 70-87

74. Προεισόδιος της Αγ. Τεσσαρακοστής, Λόγος Β', 12. Μ 135, 592.

75. Μ. Θεοτοκά, Νομολογία του Οικ. Πατριαρχείου, 196.

76. Εγχειρίδιον κατά Χριστόν ηθικής, τ. 2, σ. 243.

77. Χριστιανική Ηθική, 177.

77α. Δογματική, τ. 3. (1961), σ. 331.

78. Η πίστις της αρχαίας Εκκλησίας, 69. Πρβλ. Χριστιαν. και οικογένεια, σ. 22, και «Ορθόδοξη Χριστ. Ηθική». (Αθήναι, 1970), σ. 300.

79. Χριστιανική Ηθική, 157-158.

79α. Πίστις, ζωή, λατρεία. (Σχολικό, Γ' Γυμνασίου. Ν. Μπουγάτσος καί Δ. Μπατιστάτος. Αθήναι, 1966), σ. 147: «Σκοπός του γάμου είναι η ηθική τελειότης του ανθρώπου, εις τούτο συμβάλλει και η διαιώνισις του ανθρωπίνου γένους».

79β. Marriage κλπ., ένθ' αν.

80. Επιστολαί, τ.1ος (1835), σ. 155, τ. 2ος. (1839), σ. 142-204. Ιδέ Σοφ. Λώλη, Αι θρησκευτικαί ιδέαι του Νεοφ. Δούκα. σ. 92-97.

81. Ιερά Ανθολογία περί των σεπτών και θείων επτά μυστηρίων της Εκκλησίας, έκδ. 2, σ. 8-9 και σ. 75-76

82. Τα περί της ιερατικής εξουσίας, σ. 234. Kαι Ξεν. Κωνσταντέλλου, Εκκλ. Δίκαιον κατά τας παραδόσεις του κ. Ι.Π. Ευταξίου, σ. 23.

83. Τον όρον «παιδοποιΐα» χρησιμοποιούσι συνήθως οι Πατέρες ή θεολόγοι (Αθηναγόρας, Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, Ευσέβιος, Ισίδωρος Πηλουσιώτης, Χρυσόστομος), αλλά και «τέκνων σπορά» (Κλήμης Αλεξ.), «παίδων διαδοχή» (Γρηγ. Ναζιανζηνός), «αύξησις της φύσεως» (Αμφιλόχιος), «τεκνοποιΐα» (Π.Γ. Παγώνης).

84. Πρεσβεία περί Χριστιανών, 33. Β 4, 308. Πρβλ. και Ιουστίνου, Απολογία 1 29, 1.. Β 3, 176, 5-6.

85. Στρωματείς, Β' ΧΧΙΙΙ. Β 7,358.

85α. Εις Λουκάν, 1,45. ΛΠΜ 15, 1632.

86. De bοnο cοnjugali, cοntre sesundinum Manichaeum, 22. Οperis imperfecti cοntra Julianum. VI, 23. Kαι αλλού ΛΠΜ 40, 373.396. (ιδίως σ. 381). 42, 598. 45, 1557.

87. Λόγοι ΛΖ', 10. Μ 36, 293.

88. Κατηχήσεις Δ', 25. Μ 33, 488.

89. Λόγοι Δ', 4. Μ 39, 72.

90. Επιστολαί Δ', 192. Μ 78, 1193.

91. Περ. «Βυζάντιον», 28 (1958), σ. 376, ιδέ και σ. 380.

92. Καρ., ένθ' αν. 389.

93. Ταμείον Ορθοδοξίας, έκδ. 1908, σ. 57.

94. Ορθόδοξος ομολογία, σ. 42.

94α. Βενιαμίν του Λεσβίου (1761-1824), Στοιχεία Ηθικής. Ανέκδοτο έργο χειρόγραφο της Εθνικής Βιβλιοθήκηις της Ελλάδος, αριθ. ΧΦ 2279, φύλλο 257, σειρά 5-10, ή §187. («Ως συμβιος»). Η Ρωξάνη Δ. Αργυροπούλου έχει καταρτίσει την έκδοσιν του έργου, με «εισαγωγή, κριτικό υπόμνημα και σχόλια» (αυτό έχω υπ' όψιν μου και ευχαριστώ πολύ την συγγραφέα) την οποίαν θα πραγματοποιήση το Κέντρον Νεοελλ. Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

95. Επιστολή προς Αμμούν. Μ 26,1173.

96. Εγχειρίδιον περί του ι. Μυστηρίου του Γάμου κ.λ.π., σ.5.

97. Της κατά Χριστόν ηθικής πραγματείας, σ. 412-4. 413 και σ. 410. Και Εγχειρίδιον της κατά Χριστόν ηθικής, χάριν της σπουδαζούσης νεολαίας, σ. 276.

98. Μακαρίου, Δογματική Θεολογία. Τα περί μυστηρίων, σ. 274-275.

99. Πραγματεία επιστημονική περί γάμου, εις π. Σωτήρ, έτ. 3 (1879-1880), σ. 88.

100. Ο γάμος, εις π. Ανάπλασις, 1917, α.φ. 41, σ. 4.

101. Εγκύκλιος 14-10-1937, εις π. Εκκλησία, 1937, σ. 329-333. Ιδέ και Αλεξ.Μ. Σταυροπούλου, Το πρόβλημα της τεκνογονίας και η Εγκύκλιος της Εκκλησίας της Ελλάδος (1937). Συμβολή εις την Ποιμαντικήν της Τεκνογονίας εξ απόψεως ορθοδόξου. (Αθήναι, 1977. Σχ. 40). Ιδέ και βιβλιοκρισία από Μπουγ. εις π. «Γρηγόριος ο Παλαμάς», 61 (1978), σ. 64-65.

101α. Marriage, κ.λ.π. ένθ' αν., σ. 33.

101β. Γράφει (Γ. Μαντζαρίδου, Χριστ. Ηθική. (Θεσσαλ. 2α έκδ. 1973), σ. 249): «...Ο ιδανικός και σύμφωνα με το πνεύμα του Χριστιανισμού στον στόχο (του γάμου)...(είναι) ο απόλυτος σεβασμός της συνδέσεως των σαρκικών σχέσεων (των συζύγων) με την τεκνογονίαν. Αλλ' ούτε... (το αντίθετο) σημαίνει οπωσδήποτε καταδίκη των σχέσεων που δεν συνδέονται με αυτήν (την τεκνογονίαν) ως πορνικών...(Πάντως) αποτελεί οπωσδήποτε παράχρηση ή κατάχρηση, και συνεπώς κακία ...». Πρβλ. όμως και σ. 245 και 244.

102. Πρβλ. Β 7, 168: «Σκοπός η παιδοποιΐα, τέλος δε η ευτεκνία», (Κλήμης Αλεξ., Παιδαγωγός, Β' Χ).

103. Ιδέ Γρnγορίου Ναζιανζηνού: «Πλείονας εισάγει τους ευαρεστούντας Θεώ». (Λόγοι ΛΖ', 10. Μ 36, 293). Κλήμεντος Αλεξανδρείας:«διά τον Θεόν φυτουργεί». (Παιδαγωγός, Β' 10. Β 7, 168).

104. Ιδέ Πλάτων, Νόμοι ΣΤ', 773. Ε'. Πρβλ. κατωτέρω κεφ. ΥΙ, παρ. 2.

105. Ψαλμ. μδ', 17-18. Πρβλ. και Ευσεβίου, Ευαγγελική απόδειξις, Α', 9. Χρυσοστόμου, Περί παρθενίας, ΙΘ'. Εις την Α' προς Κορινθίους, ομ. ΚΕ' 4. Μ 22, 79-81. 48, 547. 52, 211-212.

106. Ιδέ κατωτέρω: Διαιώνισις του είδους γενικώς.

107. Περί παρθενίας. ΝΗ'. Μ 48. 580.

107α. Kαι συνεχίζει: «Συνδεδεμένος με την ευχαριστίαν αποτελεί υπόμνησιν ότι οι νεόνυμφοι, καίτοι έχουν την ευλογίαν να δημιουργήσουν ιδίαν οικογένειαν, εν τούτοις το έσχατον και ουσιαστικόν πλέγμα σχέσεων που συνιστά την υπόστασίν των δεν είναι η οικογένεια αλλά η Εκκλησία, όπως εκφράζεται εις την ευχαριστιακήν σύναξιν. Η εσχατολογιακή αυτή υπέρβασις της βιολογικής υποστάσεως υποδηλούται και από την «σκέψιν» των νεονύμφων, χάνεται όμως ουσιαστικώς και υπαρξιακώς από την στιγμήν που θα αποκοπή η τελετή του Γάμου από την ευχαριστίαν». Ι. Ζηζιούλα, Από το προσωπείον εις το πρόσωπον (Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν), «Η ιδιοπροσωπία του Νέου Ελληνισμού», τ.2. (Αθήναι, 1983), σ. 333, σημ. 54.

108. Ο Χρυσόστομος χρησιμοποιεί τον όρον «παιδοτροφία». (Μ 53, 180).

109. Απολογία, Α', 29, 1. Β 3, 176.

110. Πρβλ. Χρυσοστόμου, Εις τας Πράξεις, ομιλ. Η', 3. Μ 60, 74.

111. Α' Τιμ. β', 4. Πρβλ. Μ 50, 621 (Χρυσόστομος, Εις Μακκαβαίους, Α', 3)

112. Εις Θεόδωρον εκπεσόντα, Β', 5. Μ 47, 314.

113. Επιστολαί, Α', 8, παρ. 95. Μ 102, 688.

114. Περί του γάμου, Εισαγωγή, Μ 155, 504-505.

115. Καλλίνικος Δελικάνης, Πατριαρχικά έγγραφα, 3, 189-190.

116. Επιστολαί κλπ., σ. 135-137.

117. Ο προορισμός του ανθρώπου, έκδ. 7, σ. 129 και 298.

118. Τα μυστήρια, 169-170.

119. «Εκκλησία και κοινωνία». (1937), σ.101.

120. Τα μυστήρια, 167-168.

121. Τεχνητή γονιμοποίησις και Θεολογία. περ. Ορθοδοξία (Κων/πόλεως), 1959, 223-224.

122. Δογματική (Λιθόγραφον), σ. 344. Ο ίδιος όμως το 1964 θέτει πρώτον και κύριον «την πνευματικήν και ηθικήν τελείωσιν», όλοι δε οι άλλοι σκοποί είναι «δευτερεύοντες». (ΘΗΕ, 4, 205-209). Ιδέ το «Επιλογικό Σημείωμά» μου στο τέλος του βιβλίου.

123. Η αποφυγή της τεκνογονίας κλπ., σ. 8.

124. Ο Χρυσόστομος προσπαθεί να πείση τον «εκπεσόντα» μοναχόν Θεόδωρον να επανέλθη εις την μονήν της μετανοίας του. Ο Βασίλειος Αγκύρας, περιγράφων ψυχολογικώς την γενετήσιον ορμήν διατυπώνει την άποψιν αυτήν. Ενώ ο Χρυσόστομος και ο Μ. Βασίλειος δέχονται συνήθως την ηθικοκοινωνικήν αλληλοβοήθειαν ως πρώτον σκοπόν του γάμου.

124α. Δογματική, τ.3ος (1961), σ. 332-333.

125. Ψαριανού Διονυσίου, ένθ' αν.

126. Zήση Θεοδ., Η περί γάμου διδασκαλία Ιωάνν. του Χρυσοστόμου, εις π. «Κληρονομία», 1 (1969), σ. 285-310.

127. Βάντσου Χρ., Ο γάμος και η προετοιμασία αυτού, εξ επόψεως Ορθοδόξου Ποιμαντικής. Διδακτορική διατριβή. (Αθήναι, 1977). «Η τεκνογονία αποτελεί το στεφάνωμα αυτής (της κοινωνικής ζωής και συμβιώσεως των συζύγων, που είναι ο πρώτος σκοπός του γάμου), αποτελεί, θα ηδυνάμεθα να είπωμεν, εξωτερικόν σκοπόν του γάμου», σημ. 22Α.

127α. Χρ. Μπούκη, Χριστιανική Ηθική μετά στοιχείων κοινωνιολογίας. (Αθήναι, 1973. Εις πολύγραφον), σ. 301-305. Ιδέ και «Επιλογικό Σημείωμα».

128. Παιδαγωγός, Β' Χ. Β 7, 168. «Εικών ο άνθρωπος γίνεται του Θεού, καθό εις γένεσιν άνθρωπος συνεργεί»

128α. Π. Ευδοκίμωφ, Το μυστήριον της αγάπης, ελλ.μετ. Σεραφείμ Ορφανού, σ. 40. 128β. Και συνεχίζει: «Διότι αν με όλα αυτά τελικά επιβιώνη το είναι ως «ουσία» ή ως «είδος» ενός ανθρώπου, εκείνο που δεν επιβιώνει είναι η συγκεκριμένη και μοναδική ταυτότης, το πρόσωπον. Αν η ψυχή είναι φύσει αθάνατος, τότε η προσωπική επιβίωσις είναι αναγκαστική...» Ι. Ζηζιούλας. Από το προσωπείον εις το πρόσωπον. Η συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του προσώπου. Εις «Η ιδιοπροσωπία του Νέου Ελληνισμού». (Εκδ. Ιδρυμα Γουλανδρή-Χόρν), τ. 2ος (Αθήναι, 1983), σ. 318, ιδέ και 320, 322, και την σημείωσιν 54 εις σελ. 333-334.

129. Γεν. α', 25.

130. Α' Τιμ. ε', 9-10.

131. Εις την Γένεσιν, ομ. ΛH', 2. Εις τους Μακκαβαίους, Α', 3. Μ 52, 211-212. 53, 352. 50, 621. Πρβλ. το του Ιγνατίου Αντιοχείας «Ασπάζομαι... Δάφνον, τον ασύγκριτον και εύτεκνον». (Σμυρναίους 13, 2. Β 2. 282).

132. Εις το αποστολικόν: «Διά δε τας πορνείας κλπ.», 3. Μ 51, 213.

133. Περί Παρθενίας, ΙΘ'. Μ 48, 547. Επικαλείται δηλαδή τα χωρία Α' Κορ.ζ',2,5,9.

134. Ευαγγελική απόδειξις, Α', 9. Μ 22, 79-81.

135. Εις τας Πράξεις, ομ. Η', 3 Μ 60, 75.

136. Εις κεφ.Ι, παρ.4, εκτίθενται τα περί της ηδονής.

137. Εγχειρίδιον κατά αιρετικών, 24. Μ 97, 1556.

138. Προς Λητόϊον, 3. Πρβλ. και 38. Μ 30, 673-676 και 748.

139. Η Π. Διαθήκη, τ.1, σ.20.

____________________________