ΜΠΟΡΙΣ ΜΠΟΜΠΡΙΝΣΚΟΫ
Το "Filioque", χθες και σήμερα
Μετάφραση: Άρχιμ. Συμεὼν Κούτσας
«Ἐκκλησία» ἀρ. 7-8, Ἀπρίλιος 1985, Ἀθῆναι.
V. Ὑπέρβαση ἤ ἔνταξη τοῦ Filioque σὲ μιὰ ὀρθόδοξη τριαδικὴ θεώτηση;
1. Ἐκκλησιαστικὴ ἐμπειρία τοῦ μυστηρίου τῆς Τριάδος.
Στὶς μέρες μας παρατηροῦμε μιὰ ἀξιόλογη ἐμβάθυνση τῆς πνευματολογίας καὶ τὴν ἀνακάλυψη τῆς κεντρικῆς θέσεώς της, γιὰ τὴ συνολικὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἐπίσης γιὰ τὴ θεολογία της. Ἕνα βλέμμα ἰδιαίτερα «ἄμεσο» καὶ ἒντονα ἐρευνητικό τοῦ μυστηρίου τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ Πνεύματος διατρέχει τὸν κίνδυνο νὰ τὸ σκληρύνει, νὰ τὸ ἀπογυμνώσει ἀπὸ τὸν ἄρρητο χαρακτήρα του καὶ νὰ ἐγκλωβίσει τὸ διάλογο σὲ ἄγονες πολεμικές. Ἡ ἱστορία τῆς συγκρούσεώς μας τὸ βεβαιώνει ξεκάθαρα. Εἶναι καιρὸς νὰ ἀναβαπτίσουμε τὴ «σκέψη» μας, τὴ θεολογικὴ ἀναζήτησή μας, τὸν ἴδιο τὸ νοῦ μας, μέσα στὴν καρδιὰ τῆς προσευχῆς καὶ τῆς ἀγάπης τῆς 'Εκκλησίας, ὅπου πνέει καὶ ζωοποιεῖ τὸ θεῖο Πνεῦμα. Εἶναι τότε, καὶ μόνο τότε, ποὺ ἡ ὑπαρκτικὴ σημασία γιὰ τὴν Ἐκκλησία καὶ τὴ σωτηρία μας τοῦ μυστηρίου τῶν ἀϊδίων προόδων φανερώνεται καὶ κοινοποιεῖται.
Πρέπει νὰ ὁμολογήσουμε ὅτι, ἂν ἡ πατερικὴ καὶ λειτουργικὴ παράδοση τῆς ὀρθοδοξίας διαφύλαξε στὸ θησαυροφυλάκιό της τὴ γνώση τῶν θείων μυστηρίων καὶ ὁμιλεῖ γιὰ ἀμοιβαῖες σχέσεις τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Πνεύματος, ἡ ἀκαδημαϊκὴ ὀρθόδοξη θεολογία πολὺ μερικὰ ἀφομοίωσε καὶ ἐπεξεργάστησε αὐτὸ τὸ σημαντικὸ στοιχεῖο τῆς Ἀποκαλύψεως.
Ἐν τούτοις εἶμαι πεπεισμένος ὅτι σήμερα, ὅπως, καὶ στὸ παρελθόν, μόνο ἡ πατερικὴ σύνθεση, ἀνανεωμένη ἀπὸ τὴν παλαμικὴ θεολογία καὶ ἐκσυγχρονισμένη μέσα στὴ σημερινὴ ὀρθόδοξη «νεοπατερικὴ» σκέψη, εἶναι ἱκανὴ νὰ ἀναβαπτίσει τὴ θεολογικὴ ἔρευνα στὸ ζωντανὸ καὶ δημιουργικό της κέντρο, αὐτὸ δηλαδὴ τῆς τριαδικῆς ἐμπειρίας καὶ θέας, ποὺ εἶναι πάντοτε ζωντανὴ στὴν Ἐκκλησία, τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ καὶ ναὸ τοῦ Πνεύματος, Ὑπάρχει, μοῦ φαίνεται, μιὰ οὐσιαστικὴ κοινὴ κατεύθυνση ἀνάμεσα στὶς πατερικὲς συλλήψεις τὶς πιὸ δημιουργικές της βυζαντινῆς θεολογίας (ἅγιος Γρηγόριος Κύπρου καὶ ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς) καὶ τὴ σύγχρονη θεολογικὴ ἀναζήτηση, ἡ ὁποία μᾶς ἀποκαλύπτει τὴν πνευματολογικὴ διάσταση τῆς χριστολογίας καὶ τὶς προεκτάσεις της μέσα στὴν Ἐκκλησία. Καὶ στὶς δυὸ περιπτώσεις, ἐκεῖνο ποὺ ἐπιβάλλεται καὶ μᾶς εἰσάγει στὸ μυστήριο τοῦ ἀϊδίου Υἱοῦ, σαρκωμένου στὸ πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, Οἴκου καὶ Πηγῆς τοῦ Πνεύματος ποὺ ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρός, εἶναι ἡ μεγάλη πνευματικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας.
Τὸ νὰ ἀνακαλύψουμε, λοιπόν, ἐκ νέου τὴ θέση τοῦ Πνεύματος στὸ μυστήριο τοῦ προσωπικοῦ Χριστοῦ καὶ στὸ μυστήριο τοῦ Ὅλου Χριστοῦ ποὺ εἶναι ἡ Ἐκκλησία, παρουσιάζεται σὰν μιὰ κατεπείγουσα ἀνάγκη τοῦ θεολογικοῦ μας χρέους, σ' ὁποιαδήποτε χριστιανικὴ ὁμολογία κι ἂν ἀνήκουμε. Διαφορετικὰ ἡ ἴδια ἡ σημασία τοῦ μυστηρίου τῆς σωτηρίας ἐξασθενεῖ καὶ παραμορφώνεται.
Τὸ νὰ μιλοῦμε γιὰ τὸ πλήρωμα τοῦ Πνεύματος ἐν Χριστῷ, γιὰ τὴν κίνηση τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ ἐν τῷ Πνεύματι, γιὰ τὴ μετάδοση τοῦ Πνεύματος διὰ τοῦ Χριστοῦ μέσα στὴν Ἐκκλησία, αὐτὸ σημαίνει νὰ ἐξαγγείλουμε στοὺς ἀνθρώπους τὸ πλήρωμα τῆς σωτηρίας καὶ τῆς καινούργιας ζωῆς πού μᾶς χαρίζει ἡ Ἁγία Τριάδα• νὰ ἐξαγγείλουμε ὅτι ἡ Ἐκκλησία καὶ ὁ ἄνθρωπος δὲν αὐτοπροσδιορίζονται, ἀλλ' ὅτι στὶς πιὸ βαθιὲς ρίζες τους συνίστανται ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἐνοίκηση τοῦ Πνεύματος πού μᾶς ἀναδεικνύει «χριστούς» καὶ υἱούς, κληρονόμους τῆς Βασιλείας τοῦ Πατρός.
Ἡ θεωρία, λοιπόν, τοῦ τριαδικοῦ μυστηρίου καὶ τῶν προόδων ἀποκτᾶ τὴν ἴδια ἔκταση καὶ σημασία μὲ τὸ πλήρωμα τῆς σωτηρίας μας. Πρέπει ἑπομένως καὶ ἡ ἴδια ἡ τριαδικὴ θεολογία νὰ εἶναι ἐναρμονισμένη πρὸς τὴν τριαδικὴ ἐμπειρία τῆς Ἐκκλησίας καὶ μέσα στὴν Ἐκκλησία, νὰ εἶναι εἰκόνα τῆς τριαδικῆς ζωῆς στὴν ὁποία εἴμαστε καλεσμένοι. Ἔτσι μπορεῖ νὰ φανερωθεῖ ἡ πλήρης συμφωνία τῆς θεολογίας καὶ τῆς ζωῆς (ἅγιος Εἰρηναῖος Λυών).
2. Βάση καὶ προϋποθέσεις τοῦ θεολογικοῦ διαλόγου.
Οἱ ἱστορικὲς συνθῆκες τῆς δογματικῆς διαμορφώσεως τοῦ Filioque (ἢ κάθε ἄλλου δόγματος) εἶναι ἀξεχώριστες ἀπὸ τὸ ἀντικειμενικὸ περιεχόμενο, τῆς διδασκαλίας του, ὅπως ἡ Ἀλήθεια καὶ ἡ Ἀγάπη σχηματίζουν μιὰ ἀδιάσπαστη ἑνότητα. Ἀποκατάσταση τοῦ αὐθεντικοῦ πνευματικοῦ κλίματος τοῦ διαλόγου, αὐτὸ εἶναι τὸ ἀπολύτως ἀναγκαῖο στοιχεῖο ποὺ πρέπει νὰ προηγηθεῖ καὶ ποὺ ἐπιβάλλεται ἐπιτακτικὰ καὶ ἄμεσα στὴν ἐποχή μας.
Ἡ ἄρση τῶν ἀναθεμάτων μεταξὺ Ρώμης καὶ Κωνσταντινουπόλεως ποὺ ξεκίνησε τὸ 1965, ὀφείλει νὰ ἐπεκταθεῖ στὸ σύνολο τῶν μονομερῶν πράξεων ποὺ συνετέλεσαν στὸ νὰ ἀνοίξουν ἕνα δογματικὸ ρῆγμα ἀνάμεσα στὶς Ἐκκλησίες μας. Ἡ διακήρυξη τοῦ Filioque στὴ σύνοδο τῆς Λυὼν ὡς ἀλήθειας πίστεως πρέπει ἐν πρώτοις νὰ ἐλευθερωθεῖ ἀπὸ τοὺς ἀναθεματισμοὺς ποὺ τὴ συνοδεύουν. Ἐὰν τὸ λατινικὸ δόγμα τοῦ Filioque χάσει στὰ μάτια τῶν ὀρθοδόξων τὴν καταπιεστική του δύναμη, ἐὰν τὸ Σύμβολο πίστεως Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως ξαναβρεῖ τὴν ἀρχέγονη κοινὴ μορφή του καὶ ξαναγίνει «σύμβολο» ἑνότητας καὶ ἀγάπης, τὸ Filioque θὰ παύσει νὰ θεωρῆται σὰν ἕνα ἁμάρτημα ἐναντίον τῆς ἀγάπης καὶ τῆς ἑνότητας. Ἔτσι θὰ εἶναι δυνατὸν στοὺς ὀρθοδόξους νὰ τὸ ἐκτιμήσουν σὰν μιὰ ἰδιαίτερη τοπικὴ θεολογικὴ ἀναζήτηση μιᾶς ἐποχῆς τοῦ χριστιανισμοῦ, ποὺ ἀναζητᾶ νὰ ἐκφράσει μιὰ ἰδιαίτερη ὄψη τῆς καθολικῆς πίστεως.
Ἐὰν ἡ διδασκαλία τοῦ Filioque χάσει τὸν ἀναγκαστικὸ της χαρακτήρα, μοῦ φαίνεται, λοιπόν, ὅτι εἶναι δυνατὸ νὰ ἀναζητήσουμε μέσα ἀπὸ ἕνα διάλογο ἀγάπης καὶ ἀλήθειας νὰ τὸ ἐντάξουμε σὲ μιὰ τριαδικὴ καὶ σωτηριολογικὴ θεώρηση πιὸ εὐρεία, αὐτὴν τῆς Ἐκκλησίας ὅλων τῶν χρόνων καὶ ὅλων τῶν περιοχῶν.
Οἱ σκέψεις αὐτὲς πάνω στὸ Filioque δὲ συνιστοῦν ἕνα μονομερὲς προσκλητήριο πρὸς τὴ θεολογικὴ συνείδηση τῶν ἀδελφῶν μας καθολικῶν (καὶ προτεσταντῶν) μόνο. Γιὰ νὰ μπορέσει ἡ καθολικὴ Ἐκκλησία νὰ πραγματοποιήσει τὴν πορεία της πρὸς τὴν ἑνότητα τῆς πίστεως μὲ τὴν 'Ορθοδοξία, γιὰ νὰ μπορέσει τὸ λατινικὸ «δόγμα» νὰ ἀνατοποθετηθεῖ μέσα σ' ἕνα ὁλοκληρωμένο θεολογικὸ καὶ πνευματικὸ πλαίσιο, πρέπει καὶ ἡ ἴδια ἡ ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ὁλόκληρη, ν' ἀναλάβει τὴν προσπάθεια μιᾶς βαθιᾶς πνευματικῆς ἀνακαινίσεως τῆς θεολογικῆς ἀναζητήσεώς της, προκειμένου ἡ εὐχαριστιακὴ ζωὴ νὰ μπορέσει νὰ εἶναι ὁ ἀληθινὸς τόπος τῆς τριαδικῆς κοινωνίας μέσα στὴν Ἐκκλησία. Ἡ ἀνακαίνιση ἐν ἁγίῳ Πνεύματι τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς καὶ σκέψεως εἶναι γιὰ ὁλόκληρη τὴ χριστιανοσύνη Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως ἡ ἀναγκαία προϋπόθεση τῆς δωρεᾶς τοῦ Πνεύματος τῆς ἑνότητας, τῆς ἀγάπης καὶ τῆς μαρτυρίας στὸν κόσμο.
|
