ΜΠΟΡΙΣ ΜΠΟΜΠΡΙΝΣΚΟΫ
Το "Filioque", χθες και σήμερα
Μετάφραση: Άρχιμ. Συμεὼν Κούτσας
«Ἐκκλησία» ἀρ. 7-8, Ἀπρίλιος 1985, Ἀθῆναι.
III. Tὸ θετικὸ θεολογικὸ περιεχόμενο τοῦ Filioque
Εἶναι καιρὸς πλέον γιὰ τὴ σύγχρονη ὀρθόδοξη θεολογία νὰ κάνει καὶ ἡ ἴδια μιὰ προσπάθεια «πνευματικῆς διακρίσεως»• νὰ ἐπιχειρήσει νὰ διαστείλει τὸ Filioque καὶ τὸν «filioquisme», ξαναβρίσκοντας ἔτσι τὸ ἀκριβὲς θεολογικὸ καὶ σωτηριολογικὸ πλαίσιο τῆς λατινικῆς (καὶ ἀλεξανδρινῆς) παραδόσεως πρὶν τὸν ἅγιο Αὐγουστίνο καὶ πρὶν τὶς δυτικὲς συνόδους τῆς Λυὼν καὶ τῆς Φλωρεντίας.
1. Τὸ ἀκριβὲς χριστολογικὸ πλαίσιο τοῦ Filioque.
Μιὰ συγκριτικὴ μελέτη τῶν θεολογικῶν παραδόσεων τῆς Ἀνατολῆς καὶ τῆς Δύσεως κατὰ τὴ διάρκεια τῶν πρώτων αἰώνων μὲ ὁδηγεῖ στὴν πεποίθηση ὅτι, ἀπὸ τὴ διαμόρφωση κατὰ τὸν Γ' αἰώνα τῶν «δυτικῶν» θεολογιῶν, λατινικῆς καὶ ἀλεξανδρινῆς, δίνεται διαφορετικὸς τόνος ἀπ' ὅτι στὴν Ἀνατολὴ στὴν ἴδια τὴν κίνηση τῆς τριαδικῆς ἀποκαλύψεως ὡς ἀποκαλύψεως τοῦ ἴδιου τοῦ μυστηρίου τῆς σωτηρίας.
Στὴ Δύση ὁ τόνος μπαίνει μὲ τρόπο ὑπερέχοντα (ὅμως, βέβαια, ὄχι ἀποκλειστικό) σὲ μιὰ κίνηση ἀποκαλύψεως Πατὴρ-Υἱὸς-Πνεῦμα, ὅπου τὸ Πνεῦμα, ὡς φανέρωση καὶ ὑποστατικὸ δῶρο τῆς ἀμοιβαίας ἀγάπης τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ, μεταδίδεται στοὺς ἀνθρώπους ἐκ συμφώνου ἀπὸ τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱό. Κατ' ἐξοχὴν τὸ Τέταρτο Εὐαγγέλιο ἐκφράζει τὴν ὑπόσχεση τοῦ Παρακλήτου, ποὺ ἀποστέλλεται διὰ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ (Ἰω. 17 καὶ 20). Ἀπὸ τὸ χριστολογικὸ αὐτὸ σχῆμα Πατήρ-Υἱὸς-Πνεῦμα, ἡ θεολογικὴ μελέτη (ἢ ἡ θεωρία) ὑψώνεται αὐθόρμητα πρὸς τὸ ἀΐδιο θεμέλιο αὐτῶν τῶν ἐν χρόνῳ ἀποστολῶν, πρὸς τὶς «προόδους» ἢ ἀΐδιες ἐνδοτριαδικὲς «σχέσεις». Σὲ ἐποχὴ ποὺ ἡ διάκριση ἀνάμεσα στὶς ἀποστολὲς καὶ τὶς προόδους δὲν εἶναι προσδιορισμένη (δὲ βιαζόμαστε νὰ δοῦμε ἐδῶ μιὰ ἀτελῆ «ἀρχαϊκὴ» θεολογία), ἡ ἰδέα μιᾶς ἀΐδιας ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ (ἰδέα ἀκόμη πολὺ διστακτική) θὰ ἐκφράσει οὐσιαστικὰ αὐτὴ τὴν ἴδια δυναμικὴ τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Πνεύματος, μέσα στὴν Ἐκκλησία καὶ μέσα στὴν ἀνθρώπινη ζωή, ὡς δῶρο τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ.
Σὲ μιὰ τέτοια προοπτική, τὸ Πνεῦμα ἐνεργεῖ μέσα στὴν Ἐκκλησία πρὶν ἀπ' ὅλα ὡς δύναμη ἐξαπλώσεως καὶ μαρτυρίας πού μᾶς καθιστᾶ ἱκανοὺς ν' ἀναλάβουμε τὸ ἒργο τοῦ Χριστοῦ μέσα στὸν κόσμο διὰ μέσου τῆς ἱστορίας μέχρι τὰ τέλη τῶν καιρῶν, σὲ μιὰ Ἐκκλησία ποὺ καὶ ἡ ἴδια βρίσκεται ἐν πορείᾳ πρὸς τὴν οὐράνια βασιλεία(20).
Αὐτὴ ἡ ἱεραποστολικὴ καὶ «ἀποστολική» προοπτικὴ τῆς σωτηρίας διαμορφωμένης μέσα στὴν ἐξάπλωσή της στὸ χρόνο καὶ τὸ χῶρο εἶναι, βέβαια, βαθιὰ βιβλικὴ καὶ παραδοσιακή, ὅμως διαπότισε κατὰ τρόπο πολὺ μονόπλευρο τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη τῆς σωτηρίας, τῆς Ἐκκλησίας, τῶν λειτουργημάτων, τῆς ἀποστολῆς, τῆς θεολογικῆς γλώσσας. Ἐν τούτοις πρὶν νὰ κρίνουμε τὶς ἀδυναμίες μιᾶς μερικῆς καὶ ἐλλιποῦς θεολογικῆς θεωρήσεως, ἂς κρατήσουμε ἐν πρώτοις τὸ θετικὸ καὶ χρήσιμο στοιχεῖο αὐτῆς τῆς πλευρᾶς τῆς ἴδιας τῆς δυναμικῆς τῆς σωτηρίας, συγκεντρωμένο στὴν ἀποστολὴ καὶ τὴν ἐξάπλωση τῆς Ἐκκλησίας μέσα στὸν κόσμο, «διὰ» καὶ «ἐν τῇ δυνάμει» τοῦ Πνεύματος: «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη» (Ματθ. 28,19). Ἡ Ἐκκλησία ὑπακούει σ' αὐτὴν τὴν ἀποστολή, ὅταν, στὸ τέλος τῆς λειτουργίας, συνεχοῦς εὐχαριστιακῆς Πεντηκοστῆς, «ξαναστέλνει» (ἢ μᾶλλον «ἀποστέλλει») τοὺς πιστοὺς μέσα στὸν κόσμο (ite missa est, «ἐν εἰρήνῃ προέλθωμεν»), φορεῖς τῆς Καλῆς Ἀγγελίας, ἀναδειγμένοι αὐτοὶ οἱ ἴδιοι ἡ Καλὴ Ἀγγελία μὲ τὴν εὐχαριστιακὴ ἕνωση.
2. Ἄλλες θετικὲς ὄψεις τοῦ Filioque.
Ὅσον ἀφορᾶ τὰ θετικὰ στοιχεῖα τῆς λατινικῆς θεολογίας τοῦ ἁγίου Πνεύματος, θὰ τὰ συνόψιζα σὲ τρία σημεῖα τὰ ὁποῖα ἒχουν τὴ θέση τους σὲ μιὰ ὀρθόδοξη τριαδικὴ θεώρηση:
Α— Τὸ ἅγιο Πνεῦμα εἶναι ἡ ἀμοιβαία ἀγάπη καὶ ὁ δεσμὸς ἀγάπης τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ.
Αὐτὴ ἡ ἀντίληψη ποὺ ἐμπνέεται πιθανὸν ἀπὸ ψυχολογικὲς ἀναλογίες τοῦ ἁγίου Αὐγουστίνου, βρίσκεται στὴν Ἀνατολὴ στὸν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ τὸ ΙΔ' αἰώνα, ἀνατοποθετημένη ὅμως μέσα σὲ ὀρθόδοξο τριαδικὸ πλαίσιο(21). Θὰ προσέθετα ἀκόμη ὅτι σύμφωνα μὲ τὴν ὀρθόδοξη τριαδικὴ συνείδηση τὸ ἅγιο Πνεῦμα δὲν ἔχει μόνο τὸ «προνόμιο» νὰ εἶναι ὁ σύνδεσμος τῶν θείων Ὑποστάσεων. Κάθε τριαδικὴ Ὑπόσταση συγκεντρώνει καὶ ἑνώνει τὶς ἄλλες στὸν ἴδιο τὸν ἑαυτό της: ὁ Πατὴρ μέσα στὴν Μοναρχία ὡς ἡ πηγή, ὁ Υἱὸς ὡς Ἐκεῖνος στὸν ὁποῖο ὁ Πατὴρ καὶ τὸ Πνεῦμα ἀναπαύονται.
Β— Τὸ Πνεῦμα εἶναι τὸ κοινὸ δῶρο τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ.
Ἡ ὀρθοδοξία ἐν τούτοις θὰ προσθέσει στὸ σημεῖο αὐτό: α) ὅτι τὸ ἅγιο Πνεῦμα προσφέρεται ἐπίσης ἀπὸ μόνο Του, διότι κάθε θεϊκὸ δῶρο πρὸς τὰ δημιουργήματα εἶναι κοινὴ δωρεὰ τῆς Ἁγίας Τριάδος. Τὸ ἅγιο Πνεῦμα λοιπὸν δὲν εἶναι ξένο (ἀνενεργὸ) στὴ δική Του ἔλευση, β) Ὅτι τὸ ἅγιο Πνεῦμα ἀπὸ τὴν πλευρὰ Του μᾶς ὁδηγεῖ πρὸς τὸν Υἱὸ καὶ δι' Αὐτοῦ πρὸς τὸν Πατέρα. Εἶναι λοιπὸν ὄχι λιγότερο σωστὸ νὰ ποῦμε ὅτι τὸ Πνεῦμα παρεχόμενο, μᾶς παρέχει ἐπίσης τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱό.
Γ— Ὁ ἀΐδιος Υἱὸς δὲν εἶναι ξένος στὴν ἐκπόρευση τοῦ ἁγίου Πνεύματος.
Ὅμως θὰ προσθέσει ἡ ὀρθόδοξη θεολογία, α) κατὰ τρόπο ἄρρητο, β) χωρὶς νὰ εἰσάγει τὴν ἰδέα τῆς αἰτιότητας, καὶ γ) χωρὶς νὰ θέτει σὲ ἀμφιβολία τὸν ἀκοινοποίητο χαρακτήρα τοῦ ὑποστατικοῦ ἰδιώματος τοῦ Πατρὸς νὰ εἶναι μόνος Πηγὴ καὶ Ἀρχὴ τῆς θεότητας τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Πνεύματος.
Σημειώσεις
20. Ὁ καθηγητὴς Ἰωάννης Ζηζιούλας τὰ τελευταῖα αὐτὰ χρόνια προσπάθηκε (σὲ μιὰ σειρὰ μελετῶν ἤ ἄρθρων) νὰ ἀνανεώσει τὸ πρόβλημα τῆς πνευματολογίας καὶ τῶν προεκτάσεών της μέσα στὴ σκέψη καὶ τὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας στὴν Ἀνατολὴ καὶ τὴ Δύση. Μὲ τρόπο πιθανῶς ἀρκετὰ σχηματικό, διακρίνει μιὰ πνευματολογία δυτικοῦ τύπου, ὅπου τὸ Πνεῦμα δίδεται καὶ ἐνεργεῖ μέσα στὴν Ἐκκλησία ὡς δύναμη τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ, καὶ μιὰ πνευματολογία ἀνατολική, πιὸ ἰσορροπημένη, ὅπου τὸ ἅγιο Πνεῦμα καθιστᾶ παρόντα τὸν ἀναστημένο Χριστὸ πρὶν ἀπ' ὅλα στὸ κέντρο τῆς εὐχαριστιακῆς κοινότητας, φανερώνοντας ἔτσι τὸν Κύριο τῆς Παρουσίας στὸ σήμερα τῆς Ἐκκλησίας. Πρβλ. π.χ. «La portée de l'Eglise des Apotres pour l’Eglise d'aujourd'hui», στὸ Istina, 1974, No 1, σσ. 65-94, καθὼς καὶ τὴν περίληψη μιᾶς διαλέξεως μὲ θέμα «L'Εsprit Saint et l’Eglise», στὸ Ἐπίσκεψις, No 169 τῆς 1ης Ἰουνίου 1977.
21. Πρβλ. Jean Meyendorff, Initiation à la théologie byzantine, Paris 1975, σ. 247.
|
