Ν. ΜΠΕΡΝΤΙΑΕΦ
Αποσπάσματα από έργα του
Από το περιοδικό «Εποχές» Νο 31, Νοέμβριος 1965, Αθήναι.
1. Η συνάντησή μου με τον Ίψεν και τον Νίτσε είχε μεγάλη σημασία για μένα κατά τα χρόνια όπου αναζητούσα τον δρόμο μου, ο οποίος επρόκειτο να βάλει τέρμα στους πνευματικούς αγώνες που γίνονταν μέσα μου. Και αυτό για διαφορετικούς λόγους από εκείνους που εξηγούν τον ρόλο τον οποίον ο Καντ και ο Μαρξ έπαιξαν στην πνευματική μου εξέλιξη. Οφείλω πάντως να πω ότι απ' αυτή την άποψη ο ρόλος του Ίψεν ήταν στην αρχή πιο μεγάλος από τον ρόλο του Νίτσε. Ακόμη σήμερα δεν μπορώ να ξαναδιαβάσω τα δράματά του Ίψεν χωρίς να αισθανθώ μια βαθειά συγκίνηση. Πολλές από τις ηθικές μου καταξιώσεις πλησιάζουν τις καταξιώσεις του Ίψεν, προ παντός σε ό,τι αφορά την αντίθεση ανάμεσα στο άτομο και την ομάδα. Πριν απ' τον Ίψεν αγάπησα από τα παιδικά μου χρόνια τον Ντοστογιέφσκη, που μ' έκανε να διακρίνω όλο το βάθος των προβλημάτων που αφορούν το άτομο και την μοίρα του. Ούτε ο μαρξισμός, ούτε οι Ρώσοι διανοούμενοι της αριστεράς είχαν, κατά την γνώμη μου, κάποια συνείδηση αυτών των προβλημάτων. Εδιάβαζα το Νίτσε πριν να γίνει αγαπητός στους κύκλους των μορφωμένων Ρώσων. Βρισκόταν κοντά στον έναν από τους πόλους της φύσης μου, όπως ο Τολστόη ήταν κοντά στον άλλο. Ήταν μια εποχή που ο Νίτσε είχε επικρατήσει μέσα στη σκέψη μου περισσότερο από τον Μαρξ και τον Τολστόη, αλλά ποτέ με αποφασιστικό τρόπο. Ή μετουσίωση των νιτσεϊκών αξιών, η από μέρους του απάρνηση του ορθολογισμού και της ηθικολογίας (moralisme) δεν άργησαν να γίνουν απαραίτητο τμήμα του πνευματικού μου περιεχομένου, ενεργώντας ως υπόγεια δύναμη. Αλλά πάνω στο θέμα της αλήθειας, η διαφωνία μου με το Νίτσε ήταν τόσο βαθειά όσο και με τον Μαρξ. Όπως κι αν είναι, αυτές οι επιδράσεις συνέβαλαν κάθε μια με τον τρόπο της, να στερεώσουν τον περσοναλισμό μου και να προσδιορίσουν την στάση μου απέναντι στο χριστιανισμό.
2. Oι επαναστάσεις ανεβάζουν στην επιφάνεια καινούργια κοινωνικά στρώματα που ως τότε καταπιέζονταν και αποκλείονταν από την ενεργό ζωή. Δεν είναι εκπληκτικό αν στον αγώνα τους, για μια καινούργια κοινωνική θέση τα στρώματα αυτά φαίνονται οτι δεν εμψυχώνονται ιδιαίτερα από την αγάπη της ελευθερίας και ότι δεν πολυενδιαφέρονται για τις πνευματικές αξίες. Πολύ λιγώτερο κατανοητή και δικαιολογημένη είναι αυτή η αδιαφορία για την ελευθερία και τις πνευματικές δημιουργίες σ' εκείνους που θεωρούν τον εαυτό τους φορέα και φύλακα του πνευματικού πολιτισμού. Όσον αφορά την δυτικήν Ευρώπη, έγινε για μένα ολοφάνερο οτι το αντικομμουνιστικό μέτωπο δεν συγκροτήθηκε εκεί παρά για την προάσπιση των συμφερόντων του αστικού καπιταλισμού και ότι είχε χαρακτήρα καθαρά φασιστικό. Και έτσι συμπληρώθηκε η εξέλιξη της κοινωνικής μου φιλοσοφίας. Κύκλος μάλλον παρά εξέλιξη, αφού ξαναγύρισα στην σοσιαλιστικήν αλήθεια που ήταν η αλήθεια της νεότητάς μου, αλλά που είχε πλουτισθεί με ιδέες και πίστεις που είχα αποκτήσει και επεξεργασθεί σ' όλη μου την ζωή. Κατέληξα σ' αυτό πού ονομάζω περσοναλιστικό σοσιαλισμό ο οποίος διαφέρει ριζικά από την ισχύουσα σοσιαλιστική μεταφυσική που στηρίζεται στα πρωτεία της κοινωνίας σε σχέση με το άτομο. Ο περσοναλιστικός σοσιαλισμός αναγνωρίζει, αντίθετα, τα πρωτεία του ατόμου σε σχέση με την κοινωνία. Αυτός ο σοσιαλισμός δεν είναι παρά μια κοινωνική προβολή του περσοναλισμού του οποίου η αλήθεια γινόταν για μένα όλο και περισσότερο αυτόδηλη.
Κατάφερα μέσα στα δέκα τελευταία χρόνια, να απαλλαγώ οριστικά από τα υπολείμματα του ιστορικού ρομαντισμού ο οποίος περιέχει μιαν αισθητικήν αντίληψη της θρησκείας και της πολιτικής και μιαν εξιδανίκευση του ιστορικού μεγαλείου και της ιστορικής ισχύος. Ο ιστορικός ρομαντισμός δεν είχε ποτέ ριζώσει βαθειά μέσα μου, δεν αποτελούσε μια πραγματική προσωπική επεξεργασία. Η βαθειά αλήθεια της στάσης του Τολστόη απέναντι στον ψευδορομαντισμό των ιστορικών αξιών επεβλήθηκε πάλι στο πνεύμα μου, κυρίευσε πάλι τη συνείδησή μου. Η αξία του ανθρώπου, του ατόμου, είναι ανώτερη από τίς ιστορικές αξίες ενός ισχυρού Κράτους και μιας ισχυρής εθνικότητας, ενός ακμάζοντος πολιτισμού κ.λ.π. Ακριβώς όπως ο Χέρτσεν και ο Κ. Λεόντιεφ στην Ρωσία, ο Νίτσε στην Γερμανία και ο Λεόν Μπλουά στην Γαλλία αισθάνομαι ότι έρχεται η βασιλεία του μικροαστού, προβλέπω την αστικοποίηση οχι μόνο του καπιταλιστικού πολιτισμού αλλά και του σοσιαλιστικού πολιτισμού. Αλλά αυτό το επιχείρημα βγαλμένο από τον αναπόφευκτο ερχομό της βασιλείας του μικροαστού δεν μου φαίνεται σήμερα σωστό. Απόκτησα την βαθειά πεποίθηση οτι όλη η αντικειμενοποίηση του πνεύματος έχει ως αποτέλεσμα την αστικοποίηση του κόσμου.
3
Για να καταλάβουμε τα εσωτερικά ελατήρια μιας φιλοσοφικής θεωρίας πρέπει να επικαλεσθούμε το πρώτο συναίσθημα που ο φιλόσοφος εδοκίμασε με την παρουσία του μέσα στον κόσμο, το πρώτο του όραμα του κόσμου. Στη βάση της φιλοσοφικής γνώσης βρίσκεται πάντοτε μια συγκεκριμένη εμπειρία, θα ήταν μάταιο να θελήσουμε να την εκφράσουμε με μια συγκεκριμένη αλληλουχία εννοιών, με την δραστηριότητα της συλλογιστικής σκέψης: αυτά είναι μόνο όργανα. Επειδή η αυτογνωσία είναι μια από τίς σπουδαιότερες πηγές της φιλοσοφικής γνώσης, ανακαλύπτω στον εαυτό μου ως αρχικήν αφετηρία μιαν εξέγερση μπροστά στο δεδομένο του κόσμου, την άρνηση να δεχθώ μιαν οποιαδήποτε αντικειμενικότητα, θεωρούμενη ως μια υποδούλωση του ανθρώπου, μιαν αντίθεση της ελευθερίας του πνεύματος προς την αναγκαιότητα του κόσμου, στην βία και στον κονφορμισμό. Σημειώνω το γεγονός αυτό όχι ως αυτοβιογραφικό στοιχείο, αλλά ως ένα απόκτημα φιλοσοφικής γνώσης, ως μια ένδειξη για τον φιλοσοφικό δρόμο που ακολούθησα. Έτσι τα εσωτερικά κίνητρα της φιλοσοφίας μου εδραιώθηκαν ευθύς εξ αρχής: υπεροχή της ελευθερίας πάνω στο ον, του πνεύματος πάνω στη φύση, του υποκειμένου πάνω στο αντικείμενο, του ατόμου πάνω στο γενικό και το παγκόσμιο, της δημιουργίας πάνω στην εξέλιξη, του δυϊσμού πάνω στον μονισμό, της αγάπης πάνω στον νόμο. Η αναγνώριση της υπεροχής του ατόμου συνεπάγεται την αναγνώριση μιας μεταφυσικής ανισότητας, μιας πολυμορφίας, της πολυμορφίας της διάκρισης, της αποδοκιμασίας κάθε πρόσμιξης, την διατράνωση της ποιότητας σε αντίθεση προς την ποσότητα. Αλλ’ αυτή η μεταφυσική και ποιοτική ανισότητα δεν συνεπάγεται καθόλου μια κοινωνικήν ανισότητα, μια ταξικήν ανισότητα. Η ελευθερία που αγνοεί τη συμπόνια γίνεται δαιμονική. Ο άνθρωπος δεν πρέπει μόνο να ανεβαίνει, πρέπει επίσης να ξέρει να κατεβαίνει. Ύστερ’ από μια μακρόχρονη πνευματική και θρησκευτική εργασία αναγνώρισα, στο τέλος, με τρόπο ιδιαίτερα σαφή, ότι κανένα άτομο -ακόμη και ο τελευταίος άνθρωπος- δεν θα μπορούσε, ως φορέας του ανωτάτου όντος, να χρησιμεύσει ως μέσον για οποιοδήποτε σκοπό, ότι κάθε άτομο κατέχει ένα υπαρξιακό κέντρο και έχει δικαίωμα όχι μόνο στη ζωή, πράγμα που του αρνείται ο νεώτερος πολιτισμός, αλλά στην συμμετοχή στο οικουμενικό περιεχόμενο της ζωής. Αυτή είναι μια ευαγγελική αλήθεια, η αυτοδηλία της οποίας όμως δεν επιβάλλεται ακόμη σ' ολόκληρο τον κόσμο.
4
Θα ήθελα, σε ό,τι με αφορά, να καθορίσω τα βασικά θέματα, την ουσιαστική βάση των αξιών που ενέπνευσαν ολόκληρη την ζωή και ολόκληρη την σκέψη μου. Έτσι μόνο θα μπορέσω να δείξω την εσωτερική συνοχή της σκέψης μου, την πιστή προσήλωση μου στο αμετάβλητο μέσα σε ό,τι μεταβάλλεται. Η σπουδαιότερη αντίφαση της σκέψης μου αναφορικά με την κοινωνική ζωή συνίσταται στην συνύπαρξη δύο στοιχείων στο εσωτερικό αυτής της σκέψης: της αριστοκρατικής αντίληψης του ατόμου, της ελευθερίας και της δημιουργικής δραστηριότητας από την μια πλευρά, της διατράνωσης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, του δικαιώματος στην ζωή όλων των ανθρώπων, ακόμη και του τελευταίου, απ’ την άλλην. Πρόκειται για μία σύγκρουση δύο συναισθημάτων: προσήλωση σ’ έναν ανώτερο κόσμο, επιδίωξη του υψηλού, και συμπόνια για έναν κατώτερο κόσμο, για έναν κόσμο που υποφέρει. Αιώνια αντίφαση, ανειρήνευτη σύγκρουση. Αισθάνομαι το ίδιο συγγενής με τον Νίτσε όπως και με τον Λ.Τολστόη. Εκτιμώ πολύ τον Κ.Μαρξ, αλλά δεν εκτιμώ λιγώτερο τον J.de Maistre και τον Κ.Λεόντιεφ. Αγαπώ πολύ τον Jacob Boehme, αλλά δεν αγαπώ λιγώτερο τον Κάντ. Όταν η εξισωτική τυραννία πληγώνει την θεωρία μου για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την αγάπη μου για την ελευθερία και την δημιουργική δραστηριότητα, επαναστατώ εναντίον της και είμαι έτοιμος να εκφράσω την εξέγερσή μου με τα πιο βίαια σχήματα. Αλλά όταν βλέπω τους οπαδούς της κοινωνικής ανισότητας να υπερασπίζονται ασύστολα τα προνόμιά τους, όταν βλέπω τον καπιταλισμό να καταπιέζει τις εργαζόμενες μάζες, να μεταβάλλει τους ανθρώπους σε πράγματα, δοκιμάζω το ίδιο συναίσθημα, την ίδιαν ανάγκη εξέγερσης. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, αρνούμαι τα θεμέλια του νεώτερου κόσμου.
5
Επιζήτησα πάντοτε να δείξω οτι η αλήθεια και η δικαιοσύνη καθορίζουν την επαναστατική στάση μου απέναντι στην κοινωνική πραγματικότητα, αντί να καθορίζονται αυτές απ’ αυτή τη στάση. Ο Λουνατσάρσκη ισχυριζόταν ότι αυτή η υπεράσπιση της ανυστερόβουλης αλήθειας, της ανεξαρτησίας της νόησης, και του δικαιώματος προσωπικής κρίσης, είναι αντίθετη με τον μαρξισμό που εξαρτά την αλήθεια και την δικαιοσύνη από την επαναστατική πάλη των τάξεων. Ο Πλεχάνωφ μου έλεγε επίσης ότι δεν μπορεί κανείς να μείνει μαρξιστής όταν διδάσκει, σαν εμένα, μιαν ανεξάρτητην ιδεαλιστική φιλοσοφία. Μπροστά σ’ αυτό ακριβώς το πρόβλημα βρίσκονται οι διανοούμενοι της εποχής μας που αναγνωρίζουν την κοινωνικήν αλήθεια του κομμουνισμού. Αρνούνται στον Gide το δικαίωμα να πει ό,τι νομίζει οτι είναι η αλήθεια για την Σοβιετικήν Ένωση, με το πρόσχημα ότι η αλήθεια δεν μπορεί ν’ αποκαλυφθεί στο άτομο και ότι το άτομο δεν πρέπει να επιμένει πάνω σε ό,τι δεν είναι η υποκειμενική του αλήθεια, επειδή η αλήθεια είναι το προϊόν της επαναστατικής πάλης του προλεταριάτου και σκοπός της η συμβολή στη νίκη του. Η αλήθεια, και όταν ακόμη αναφέρεται στα πιο αδιαφιλονίκητα γεγονότα, γίνεται ψέμα, από τη στιγμή που εμποδίζει τη νίκη του προλεταριάτου, ενώ το ψέμα μπορεί να γίνει μια απαραίτητη διαλεκτική στιγμή της προλεταριακής πάλης. Όμως, σκεφτόμουν πάντα, κι εξακολουθώ να νομίζω, οτι η αλήθεια δεν βρίσκεται στην υπηρεσία κανενός πράγματος και κανενός ανθρώπου, ότι η αλήθεια χρησιμοποιεί τους πάντας και τα πάντα... Την αλήθεια πρέπει να την υπερασπιζόμαστε, να την διατρανώνουμε και να την διακηρύσσουμε ακόμη και όταν η φύση της είναι τέτοια που θα μπορούσε να βλάψει τον αγώνα. Η στάση απέναντι στην αλήθεια έχει αλλάξει σημαντικά στον σύγχρονο κόσμο. Μαρξιστές και φασίστες ισχυρίζονται, και οι μεν και οι δε, ότι η αλήθεια είναι συλλογικό προϊόν και ότι δεν εκδηλώνεται και δεν φανερώνεται παρά μέσα στους συλλογικούς αγώνες, ότι το άτομο δεν θα μπορούσε να γνωρίσει από μόνο του την αλήθεια και να την διακηρύξει σε αντίθεση με την ομάδα. Παρευρέθηκα στην διαμόρφωση αυτής της άποψης κατά τα χρόνια, της μαρξιστικής μου νεότητας. Διαμαρτυρόμουν γι’ αυτήν την όψη του μαρξισμού στο όνομα του περσονναλισμού, ενώ εξακολουθούσα να επιδοκιμάζω τις κοινωνικές απαιτήσεις του μαρξισμού.
|
