Γεώργιος Αντουράκης
Αρχαία Μαρτύρια και χριστιανικοί ναοί
Η επίδραση της τιμής των Μαρτύρων στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας
Αθήνα 1994, ιδιωτική έκδοση.
ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ
ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Τελειώνοντας, συν Θεώ, την παρούσα μελέτη-εισήγηση, κρίνω σκόπιμο να διατυπώσω ακόμη κάποιες συνοπτικές σκέψεις-απόψεις, υπό μορφή επιλεγομένων ή και συμπερασμάτων, διευκολύνοντας έτσι τους αναγνώστες-μελετητές.
1. Η αρχιτεκτονική και η αισθητική μορφή του ι.Ναού-Μαρτυρίου εξυπηρετούσε καθαρά λειτουργικές και πρακτικές ανάγκες και σκοπούς. Ασφαλώς το ιδεολογικό και λειτουργικό επίκεντρο των Χριστιανικών Εκκλησιών, και μάλιστα ο χώρος του ιερού Βήματος, ήταν πάντοτε το ιερό Θυσιαστήριο-Αγία Τράπεζα, δηλαδή ο τάφος του "συμμάρτυρος" του Χριστού Αγίου, σύμφωνα μάλιστα και με τη ρητή διατύπωση του βιβλίου της Αποκαλύψεως (6,9), η οποία ασφαλώς και επηρέασε τα μέγιστα «...είδον υποκάτω του Θυσιαστηρίου τας Ψυχάς των εσφαγμένων διά τον λόγον του Θεού και διά την μαρτυρίαν του Αρνίου».
2. Η θρησκευτική λειτουργικότητα των Μαρτυρίων-Ναών ερμηνεύεται καλύτερα, πάντοτε σε συνδυασμό με το ιδεολογικό και πρακτικό τους πρόγραμμα και σκοπό, ήτοι: α) Το ιδεολογικό, δηλαδή η Εικόνα, εκφράζει πολύ περισσότερο τη θρησκευτική πίστη και σκέψη από ότι η αρχιτεκτονική των εν λόγω κτηρίων. Ως γνωστόν, οι ι.Εικόνες χαρακτηρίζονται ως "η ψυχή και η καρδία" των ιερών Ναών-Μαρτυρίων, αποτελούν δε την καθαρότερη έκφραση -ή και τον "καθρέπτη"- της Πίστεως και του δόγματος των πιστών. β) Μεγάλη όμως σπουδαιότητα έχει και ο πρακτικός σκοπός των εν λόγω Μαρτυρίων-Ναών.
Oι έχοντες την ευλογία-χάρη, την τιμή-πρωτοβουλία ανεγέρσεως των ιερών αυτών καθιδρυμάτων, δηλαδή oι "κτίτορες" με την ευρύτερη έννοια, ασφαλώς ελάμβαναν υπ' όψη τους τις πνευματικές και υλικές ανάγκες της χριστιανικής κοινότητας. Αυτές οι ανάγκες τους καθοδηγούσαν π.χ. στην επιλογή του χώρου-τοποθεσίας, στις διαστάσεις, στα εικονιζόμενα ιερά πρόσωπα ή θέματα κ.λπ. Συνήθως κοντά στον τόπο όπου έζησε, μαρτύρησε ή ανεπαύθη ο Μάρτυρας-Άγιος-Όσιος ιδρύετο και ο ιερός Ναός- Μαρτύριο, προς τιμή του στεφανώσαντος τον Μάρτυρα ή Άγιο Χριστού.
3. Από τον 4ο αιώνα και εξής η ΚΠολη είχε το ιδιαίτερο προνόμιο κατοχής και επιδείξεως ολοσώμων ιερών λειψάνων Μαρτύρων, Αγίων, Οσίων. Oι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες, θέλοντας να καταδείξουν το θρησκευτικό γόητρο της Νέας Πρωτεύουσας, καλώς ή κακώς "απογύμνωσαν" τις Ανατολικές κυρίως Επαρχίες από τα πολύτιμα και ιερά λείψανα των πλέον λαοφιλών Μαρτύρων και Αγίων. Έτσι, ένας μεγάλος αριθμός ολόσωμων αγίων λειψάνων μετακομίστηκε στην ΚΠολη, τα οποία τοποθετήθηκαν με ιδιαίτερη ευλάβεια σε παλαιούς ή και νέους περικαλλείς ι.Ναούς-Μαρτύρια, συνήθως στο χώρο του ιερού Βήματος. Γνωστοί είναι π.χ. oι λαμπροί ι.Ναοί -κυρίως από την εποχή του Μ.Κωνσταντίνου μέχρι τους χρόνους του Ιουστινιανού- στους οποίους μετακομίσθηκαν πολύτιμα ιερά λείψανα.. Σημειωτέον ότι αρχικά το όνομα Μαρτύριο δόθηκε μόνο για ι.Ναούς που φιλοξενούσαν ολόσωμα και αυθεντικά ιερά Λείψανα. Παράλληλα όμως (ήδη από τον 4ο αι. κ.ε.) ως αυθεντικά Μαρτύρια-Ναοί θεωρήθηκαν και εκείνα που περιείχαν έστω και ένα τεμάχιο γνησίου ιερού λειψάνου, αφού δεν ήταν δυνατόν όλες οι Εκκλησίες (Ανατολής και Δύσεως) να κατέχουν ολόσωμα ιερά λείψανα, και μάλιστα των πλέον δημοφιλών Μαρτύρων και Αγίων. Κατ' οικονομίαν, λοιπόν, η επίσημη Εκκλησία αναγκάστηκε να παραδεχθεί και να εφαρμόσει τον "τεμαχισμόν" των ολοσώμων ι.λειψάνων.
4. Τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση ήταν κοινώς παραδεκτή -ή και υποχρεωτική- η αντίληψη, ότι: η Θεία Ευχαριστία (Θ. Λειτουργία) έπρεπε να τελείται "επί του αίματος των Μαρτύρων", δηλαδή επάνω στην Αγία Τράπεζα, η οποία είχε καθαγιασθεί με τεμάχιο ιερού λειψάνου χριστιανού Μάρτυρα ή Αγίου. Η πράξη αυτή -ως πανάρχαια αρχή και συνήθεια- επικράτησε σ' ολόκληρη τη Χριστιανική Ορθοδοξία, τόσο κατά τους τρεις πρώτους αιώνες, όσο και μετέπειτα (4ος-10ος αιώνας). Αυτό επιβεβαιώνεται όχι μόνο από τις διάφορες πηγές (κείμενα), αλλά και από τις πλούσιες αρχαιολογικές μαρτυρίες, δηλαδή από τα ίδια τα χριστιανικά Μνημεία, όπως: Άγιες Τράπεζες, λειψανοθήκες, "εγκαίνιον" ή "καταθέστον" ι.Ναών, ψηφιδωτές επιγραφές στο χώρο του ι.Βήματος κ.λπ. Ήδη από την αρχή του λεγόμενου "Μεσαίωνα" (7ος-9ος αι.) η τοποθέτηση τιμίων λειψάνων πάνω ή κάτω από τις Άγιες Τράπεζες (εγκαίνια), δηλ. ο πλήρης καθαγιασμός των Εκκλησιών, φαίνεται ότι είχε ολοκληρωθεί. Ασφαλώς θα υπήρχαν και κάποιες καθυστερήσεις καθαγιασμού-εγκαινίων, δεν μαρτυρούνται όμως αντιδράσεις ή αντιθέσεις. Ας σημειωθεί ότι η Ανατολή προτιμούσε πάντοτε τα ολόσωμα ιερά λείψανα των Μαρτύρων, ενώ η Δύση αρκείτο έστω και σε ελάχιστα τεμάχια ιερών λειψάνων, τα οποία ευσεβείς (ή μή) προσκυνητές "μετέφερον, ευκαιρίας δοθείσης". Δυστυχώς, δεν είναι άγνωστες και ορισμένες "αρπαγές, καταχρήσεις ή και εμπόριο" ιερών λειψάνων κυρίως από τους Δυτικούς. Γνωστή είναι π.χ. η περίπτωση της μεταφοράς ή "αρπαγής" του ιερού λειψάνου του Επισκόπου Μύρων της Λυκίας Αγίου Νικολάου, του οποίου το λείψανο "κλάπηκε" το 1087 από δυτικούς (εμπόρους) και φιλοξενείται μέχρι σήμερα σε ομώνυμο περικαλλή ναό στο Μπάρι της Ιταλίας. Γεγονός πάντως είναι ότι ανέκαθεν υπήρχαν στενότατοι δεσμοί και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των αρχαίων Μαρτυρίων και των Χριστ. Ναών όχι μόνο των επαρχιών, αλλά και των πόλεων. Ασφαλώς ισχυρός συνεκτικός κρίκος μεταξύ τους ήταν και η καθιέρωση-εγκαίνια όλων των ι.Ναών με τίμια λείψανα Μαρτύρων (4ος αι. κ.έ.)
5. Τα Μαρτύρια αγαπήθηκαν και τιμήθηκαν τόσο πολύ από το σύνολο του πληρώματος της Εκκλησίας, ώστε αρκετά Μαρτύρια μετατράπηκαν σε περικαλλείς ιερούς Ναούς μεγάλων ή μικρών αστικών κέντρων, ενώ παράλληλα συνδέθηκαν στενά κυρίως με το ιερό Βήμα των Χριστιανικών Ναών και -με επίκεντρο πάντοτε την Αγία Τράπεζα- αποτέλεσαν τη βάση της Χριστιανικής Ναοδομίας και Τέχνης. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι υπάρχει πάντοτε μια σταθερή αναλογία, συμμετρία ή και ταύτιση, μεταξύ του Τάφου, των Παθών και της Αναστάσεως του "Αρχιμάρτυρος" Χριστού και των Μαρτύρων της Χριστιανικής Πίστεως. Με την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας επί του ιερού Θυσιαστηρίου, τα Μαρτύρια σχετίζονται -συμβολικά, λειτουργικά καί θεολογικά- με την Ανάσταση του Κυρίου, ο οποίος και στεφανώνει τους εκλεκτούς του Μάρτυρες. Πρβλ. το πλούσιο Εικονογραφικό Μέρος της μελέτης (Εικόνες 1-35).
6. Άν ληφθούν υπ' όψη όλα τα παραπάνω λεχθέντα, πιστεύω ότι ερμηνεύονται και κατανοούνται καλύτερα και απειράριθμα Μνημεία της Χριστιανικής Τέχνης, και μάλιστα: α) η Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική και κυρίως τα επιμέρους τμήματα του ι.Βήματος: Αγ.Τράπεζα, Κιβώριο, Σύνθρονο, Τέμπλο συνδέονται στενά με τις μορφές και τη χρησιμότητα των Χριστ.Μαρτυρίων (πρβλ.και τα "Άγια των Αγίων" της Π.Διαθήκης). β) Τα εικονογραφικά θέματα, που αρχικά κοσμούσαν τα ιερά κτίρια των Μαρτυρίων-Ναών, πλουτίστηκαν προοδευτικά και "πέρασαν" ευκολότερα στη Μνημειακή Εκκλησιαστική Ζωγραφική. γ) Oι τόσο πλούσιοι Εικονογραφικοί κύκλοι (ιστορικός, λειτουργικός και δογματικός), καθώς και oι θαυμάσιοι Εκκλησιαστικοί Ύμνοι, και μάλιστα η Θεία Λειτουργία -όλα μαζί- υποβοηθούν και κατατείνουν: 1) στη δοξολογία του Τριαδικού Θεού και των εκλεκτών του, Μαρτύρων-Αγίων, και 2) στη θέωση των πιστών διά του φρικτού Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Ασφαλώς αυτό είναι το Κέντρο της Λατρευτικής Ζωής της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία ορθώς χαρακτηρίζεται και ως "Εκκλησία της Αναστάσεως", με έντονο "Μαρτυρο-Αγιοκεντρικό" χαρακτήρα, πάντοτε όμως "εις δόξαν του εν Τριάδι Θεού".
|
