Γεώργιος Αντουράκης
Αρχαία Μαρτύρια και χριστιανικοί ναοί
Η επίδραση της τιμής των Μαρτύρων στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας
Αθήνα 1994, ιδιωτική έκδοση.
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΑΡΤΥΡΙΩΝ ΚΑΙ ΝΑΩΝ
Γ'. Μάρτυρες-Μαρτύρια στην Εικονογραφία και Υμνογραφία της Εκκλησίας.
α. Αγιογραφία: Ευνόητη είναι η μεγάλη επίδραση των Μαρτυρίων-Ναών σ' ολόκληρη τη Χριστιανική Τέχνη. Ειδικότερα, οι Εικονογραφικοί κύκλοι των Χριστιανικών Ναών άρχισαν σιγά-σιγά να σχετίζονται άμεσα με την εικονογράφηση των Μαρτυρίων και την εν γένει τιμή των μαρτύρων. Ως γνωστό, κατά τους τρεις πρώτους αιώνες, ο χαρακτήρας της εικονογραφήσεως των χριστιανικών τάφων ήταν καθαρά συμβολικός και μάλιστα θριαμβευτικός, εναρμονισμένος δηλαδή απόλυτα με το χαρμόσυνο και θριαμβευτικό χαρακτήρα της τιμής των Μαρτύρων. Δυστυχώς ελάχιστες προσωπογραφίες Μαρτύρων και Αγίων γνωρίζομε κατά τους τέσσερις πρώτους αιώνες (π.χ. κατακόμβη Αγ. Κομοδίλλης), ενώ απουσιάζουν παραστάσεις από τα πάθη των Μαρτύρων. Οι εικονογραφικές συνθέσεις της εν λόγω εποχής περιελάμβαναν συνήθως επιλογές θεμάτων από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, συμβολικές παραστάσεις από την ειδωλολατρία (Ιχθείς, Ορφέας, Φιλόσοφοι κ.λπ.), παραστάσεις πτηνών, ζώων και αντικειμένων, σκηνές από Συμπόσια-Συνάξεις-Δείπνα κ.α. Τα θέματα αυτά (ειδωλολατρικά και μη) είχαν έντονο συμβολικό περιεχόμενο, που δεν ήταν εύκολο να συμβιβαστούν με τον ιστορικό χαρακτήρα του πάθους και του μαρτυρίου των "μιμητών του Πάθους του Χριστού" Μαρτύρων (εικ. 29-35).
Από τον 4ο αιώνα κ.ε. αρχίζουν να απεικονίζονται σταδιακά και σκηνές με καθαρά ιστορικό περιεχόμενο, όπως αυτές του πάθους και του θανάτου των Μαρτύρων. Χαρακτηριστικό είναι, επίσης, ότι κατά την εν λόγω εποχή οι Πατέρες της Εκκλησίας αναφέρονται συχνά στα φρικτά βασανιστήρια των Μαρτύρων, αποσκοπώντας στη μίμηση από τους πιστούς των άθλων των ηρώων της Χριστιανικής Πίστεως. Πρβλ. π.χ. τα λόγια του Γρηγορίου του Θεολόγου (Ε.Π.Ε., τόμ. 3ος, σελ. 126-129). Έτσι, τα προσφιλέστερα θέματα που κοσμούσαν τα αρχαία Μαρτύρια εμπλουτίζονται σιγά-σιγά, υιοθετούνται και τελικά επικρατούν στην αγιογράφηση των Χριστιανικών Ναών. Έχοντας μάλιστα υπ' όψη μας τη μεγάλη σημασία που απέδιδαν και oι Πατέρες της Εκκλησίας στη Ζωγραφική των ι.Ναών -για τη διδασκαλία, την κατήχηση και την ηθική αρωγή και διαπαιδαγώγηση των πιστών- αντιλαμβανόμαστε για ποιο λόγο σκηνές από τη ζωή και το πάθος των Μαρτύρων και των Αγίων κατέχουν τόσο μεγάλη έκταση στην εικονογράφηση της Ορθόδοξης Χριστιανικής Ναοδομίας. Χαρακτηριστικά ειναι εν προκειμένω και τα εξής λόγια του Μεγάλου Βασιλείου: «α γaρ ο λόγος της ιστορίας διά της ακοής παρίστασι, ταύτα γραφική σιωπώσα διά της μιμήσεως δείκνυσιν» (πρβλ. Migne, P.G., τόμ. 31ος, στ. 508-509). Oι παραστάσεις αυτές δύνανται να χαρακτηρισθούν και ως "πρωτοεικόνες" της Θείας Επιφανείας στους Μάρτυρες-Αγίους μέσα στους οίκους Λατρείας-Ναούς-Μαρτύρια της Χριστιανικής Ιστορίας και Τέχνης.
Β. Υμνογραφία: Πολλές φορές η Αγιογραφία συνεπικουρείται η και συμπληρώνεται από την τόσο πλούσια Υμνογραφία της Ορθοδόξου Εκκλησίας, η οποία πλουτίζεται από εξαίσιους Ύμνους, αφιερωμένους με τόση αγάπη και τιμή στους Μάρτυρες, Αγίους, Οσίους. Οι Ύμνοι αυτοί ψάλλονται μέχρι και σήμερα κατά τις Εορτές των Αγίων, ως επιβίωση της οφειλομένης τιμής κατά τη γενέθλιο ημέρα του Μάρτυρα. Ο φίλος των Μαρτύρων πάπας Δάμασος Α' (366-384) πρώτος συνέταξε ωραίους Ύμνους προς τιμή των Μαρτύρων των κατακομβών της Ρώμης. Τους Ύμνους μάλιστα αυτούς κατέγραψε σε μαρμάρινες πλάκες, που τοποθετήθηκαν στους μαρτυρικούς τάφους ή νεκροθαλάμους (cubicula). Ως γνωστό και με την πάροδο των αιώνων, μεγάλοι Υμνωδοί της Εκκλησίας συνέθεσαν θεσπέσιους Ύμνους -πλήρεις ευσεβείας και ποιητικής τέχνης- προς τιμή των Μαρτύρων, Αγίων και Οσίων. Από πολλούς, λαοφιλείς κυρίως, Ύμνους εμπνέονται ή επηρεάζονται και oι ευσεβείς Αγιογράφοι των Ορθοδόξων Ναών. Πρβλ. π.χ. τους γνωστούς Ύμνους "Άξιόν εστιν..., Ακάθιστον Ύμνον" κ.λπ., οι οποίοι αντιγράφονται και στην Εικονογραφία πολλών Εκκλησιών. Το θέμα όμως αυτό είναι πολύ μεγάλο -και τόσον ενδιαφέρον- εκφεύγει όμως από τα πλαίσια της παρούσας μελέτης.
|
